źródło: G. Reale, Historia filozofii starożytnej SOKRATES źródło: G. Reale, Historia filozofii starożytnej

Sokrates (ok. 469 – 399 p.n.e.)

Sokrates, ur. w 470/469 p. n. e. - zm. w 399 p. n. e Sokrates, ur. w 470/469 p.n.e. - zm. w 399 p.n.e. Był uczniem Archelaosa (ucznia Anaksagorasa) w końcowej fazie kryzysu filozofii przyrody, zwrócił się ku problematyce uprawianej przez sofistów, lecz zarazem występował przeciwko ich stanowisku.

Problem podstawowy: czym jest ludzka mądrość (antropine sophia) Problem podstawowy: czym jest ludzka mądrość (antropine sophia)? Sokrates zrozumiał, że trudności i aporie sofistów, gdy zajmowali się sprawami ludzkimi, miały swe źródło w braku adekwatnego określenia natury czy istoty człowieka. Człowiekiem jest jego dusza (psyché). Dusza jest świadomym ja, intelektualną i moralną osobowością. Myślącą i działającą świadomością, rozumem, siedliskiem myślenia i działania moralnego. Troska o siebie to nie troska o ciało, lecz o duszę. Taką koncepcję duszy za Sokratesem przyjęła kultura Zachodu.

Ciało jest narzędziem duszy Ciało jest narzędziem duszy. W przeciwieństwie do sofistów, którzy nie umieli określić prawdziwej natury człowieka, a przez to celu i areté, Sokrates przez naturę człowieka rozumiał jego duszę, zaś przez areté to, co pozwala duszy być dobrą, a więc jaką powinna być ze swej natury. Uprawianie areté: czynienie duszy najlepszą, pełne urzeczywistnienie duchowego ja, osiągnięcie celu właściwego dla człowieka wewnętrznego, przez to osiągnięcie szczęścia.

Cnota (wszystkie cnoty razem i każda z osobna) jest wiedzą, poznaniem Cnota (wszystkie cnoty razem i każda z osobna) jest wiedzą, poznaniem. Wada (przywara, występek) (wszystkie wady razem i każda z osobna) jest ignorancją. Poznanie czyni duszę taką, jak być powinna, dlatego poznanie jest najwyższą wartością dla ludzi.

Sokratejskie odwrócenie skali wartości Sokratejskie odwrócenie skali wartości. Wartości tradycyjne związane z ciałem: życie, zdrowie, tężyzna fizyczna, piękno, lub ze stroną zewnętrzną człowieka: bogactwo, władza, sława i im podobne. U Sokratesa utożsamienie człowieka z duszą i przyznanie duszy hierarchicznej wyższości nad ciałem, powoduje przesunięcie wartości fizycznych i zewnętrznych na dalszy plan iwyeksponowanie wartości wewnętrznych, w szczególności wiedzy, która je wszystkie w sobie łączy.

Sokrates nie pojmował ciała jako przeciwieństwa duszy, oceniał więc tradycyjne wartości przychylnie, o ile były podporządkowane duszy. Tradycyjne wartości były wg S. dobrami, o ile były dobrze użyte, co zależało wyłącznie od poznania i wiedzy. Utożsamienie cnoty i wiedzy  sprowadzenie cnót: mądrości, sprawiedliwości, roztropności, umiarkowania i męstwa tylko do jednej cnoty, bo wszystkie sprowadzają się do wiedzy, mądrości. Connexio virtutum = powiązanie wzajemne cnót

Czynienie zła ma źródło w niewiedzy Czynienie zła ma źródło w niewiedzy. Wg Ksenofonta Sokrates nie czynił różnicy między sophia [= wiedza] a sophrosyne [=roztropność]. Każda cnota jest odmianą mądrości.

Dwie zasady sokratejskie: 1. cnota jest wiedzą 2 Dwie zasady sokratejskie: 1. cnota jest wiedzą 2. nikt nie grzeszy dobrowolnie.

Enkrateia - panowanie nad sobą w stanach przyjemności, bólu, w trudnościach, nad impulsami i namiętnościami - panowanie nad swą zwierzęcą naturą czyli największe dobro człowieka. Platon porównał człowieka niepanującego nad sobą do charadriosa - żarłocznego ptaka, który wciąż równocześnie pożera pokarm i wydala go. Sokrates utożsamia panowanie nad sobą z wolnością (eleutheria).

Wolność to panowanie natury rozumnej nad zwierzęcą - wolność logosu Wolność to panowanie natury rozumnej nad zwierzęcą - wolność logosu. Sokrates prawdopodobnie wprowadził także pojęcie autarkeia - autonomii cnoty i człowieka cnotliwego. Autarkię cechują: niezależność w stosunku do potrzeb i podniet fizycznych  kontrola przez rozum (psyché), samowystarczalność rozumu (psyché, logos) do osiągnięcia szczęścia. Zaspokajanie pragnień i impulsów uzależnia człowieka od rzeczy, ludzi i społeczeństwa, prowadzi do utraty autonomii.

Przyjemność, pożytek i szczęście Przyjemność, pożytek i szczęście. Dobro nie jest tym samym, co przyjemność. Oddawanie się przyjemnościom nie zapewnia szczęścia. Szczęście może dać rachunek przyjemności, mądre ich odmierzanie. To zaś zakład posługiwanie się rozumem i odwołanie się do wiedzy. Nawet wychodząc z hedonistycznego punktu widzenia odkrywamy, że cnota jest wiedzą.

Szczęście zależy od tego, co wewnętrzne, od ludzkiego logosu, od wewnętrznego ukształtowania, które człowiek osiąga dzięki rozumowi. Szczęście nie zależy od tego, co zewnętrzne, ani od tego, co przychodzi z góry. Cnota jest autarkiczna, nie potrzebuje nagrody w innym świecie, ponieważ nagrodą jest szczęście. Życie moralne jest całkowicie autonomiczne.

Sokrates nie utożsamiał dobra z pożytkiem czy z tym, co przydatne Sokrates nie utożsamiał dobra z pożytkiem czy z tym, co przydatne. Etyka Sokratesa nie jest utylitarystyczna, idzie mu bowiem zawsze o pożytek duszy. Pożytek wyznacza zawsze areté duszy, czyli wiedza i poznanie.

Dialektyka sokratejska Dialektyka Sokratesa służy dbaniu o duszę, nie zaś popisywaniu się wymową i zdobywaniu słuchaczy, co może doprowadzić nawet do zepsucia duszy w sposób nieodwracalny. Troska o duszę dokonuje się za pomocą dialogu, czyli logosu, który stosując pytanie i odpowiedź aktywnie wciąga nauczyciela i ucznia we wspólne poszukiwanie prawdy. Popisową "długą mowę" zastępuje "mowa krótka", czyli dialog.

Metoda dialogiczna Sokratesa ma zasadniczo cele etyczne i wychowawcze - protreptyczne (dydaktyczne), a wtórnie i pośrednio logiczne i poznawcze. Dialektyka ma zachęcić do cnoty, do troski o duszę jako największe dobro, oczyścić duszę za pomocą pytań i odpowiedzi, by ją uwolnić od błędów i doprowadzić do prawdy.

Sokratejska niewiedza („Wiem, ze nic nie wiem Sokratejska niewiedza („Wiem, ze nic nie wiem.”) Odcięcie się od wiedzy i spekulacji filozofów przyrody, zerwanie z tradycyjną kulturą, otwarcie się na nową postać wiedzy - „ludzką mądrość”. Niewiedza w stosunku do sofistów – przeciw przekonaniu o posiadaniu wiedzy nieograniczonej. Niewiedza w stosunku do polityków, poetów, rzemieślników - przeciw wiedzy powierzchownej, intuicyjnej, lub wynikającej z opanowania rzemiosła.

Wreszcie najistotniejsze jest zestawienie z ogromem wiedzy boskiej Wreszcie najistotniejsze jest zestawienie z ogromem wiedzy boskiej. Wówczas również sokratejska ludzka wiedza jawi się jako niewiedza. Stwierdzenie niewiedzy ma znaczenie i funkcję ironiczną.

Ironia sokratejska Ironia (eironeia) - maskowanie, ukrywanie (się) Ironia sokratejska Ironia (eironeia) - maskowanie, ukrywanie (się). W przypadku Sokratesa podawanie się za kogoś innego i udawanie, że uznaje się za swoje idee i metody rozmówcy, by wyolbrzymić je karykaturalnie, albo obalić je stosując ich (idei i metod) logikę i doprowadzić do sprzeczności, po to, by zmusić rozmówcę do zastanowienia się nad sobą.

Maska: niewiedza i ignorancja Maska: niewiedza i ignorancja. Ironia to sokratejska dialektyka, ponieważ zaś nie ma filozofii bez dialogu, ironia stanowi rdzeń filozofowania Sokratesa.

W metodzie Sokratesa występują 3 momenty: Faza negatywna: 1 W metodzie Sokratesa występują 3 momenty: Faza negatywna: 1. elenktyczny (z gr. elenchos – dowód, próba, odrzucenie, sprawdzenie, badanie, zapytywanie) stawianie rozmówcy pytań rozstrzygnięcia i wykazanie sprzeczności jego stanowiska. Faza pozytywna: 2. protreptyczny (wg A. Krokiewicza, z gr. protreptikos – pouczający, przekonujący) – poprzez zadawanie pytań wykazywanie, iż rozmówca jest w stanie prawidłowo rozumować, 3. maieutyczny (z gr. maieutikos - dotyczący sztuki położniczej) – pomoc przy dochodzeniu do właściwej wg Sokratesa konkluzji rozumowania.

Daimónion Daimonión - jakieś bóstwo, duch, głos, który Sokratesowi coś odradza. Platon określa go jako „znak” (semeion), „głos” (phoné), dochodzący do Sokratesa od Boga. Ksenofont twierdził, że daimonión sugerował Sokratesowi, co powinien czynić.

Daimonión to zatem boskie objawienie, udzielone mu wyjątkowo Daimonión to zatem boskie objawienie, udzielone mu wyjątkowo. Daimonión ze wzgl. na rodzaj nijaki jest zjawiskiem o boskim charakterze, ale nie jest osobą. Sokrates w Obronie łączy „boski znak” z demonami, a więc z tym, co się od bogów wywodzi, „Znak” łączy też Sokrates z samym Bogiem - znak od Boga i głos Boga.

Dla Greków demony to pośrednicy między bogami a ludźmi i jest wielce prawdopodobne, że takie było przekonanie Sokratesa. Wiązało się to z przekonaniem starożytnych Greków, iż bezpośredni kontakt Boga z człowiekiem jest niemożliwy. „Boski znak” za pośrednictwem demona.

Daimonión ma charakter ponadludzki, co należy związać z intensywną religijnością Sokratesa i z koncepcją Boga-opatrzności, nadającemu celowy charakter ludzkiej cielesności i światu służącemu dobru człowieka, w szczególności dążącemu do dobra, do cnoty.

Jest rzeczą ważną, by pamiętać, iż daimonión nie objawia Sokratesowi mądrości ludzkiej, nie podsuwa zasad etycznych, te mają źródło w logosie nie w boskim objawieniu. Daimonión interweniuje w zakresie szczególnych działań i zdarzeń w życiu Sokratesa. Swymi zakazami ujawnia Sokrates to, co bogowie zastrzegli dla siebie - kształt przyszłości, a co czasem objawiali poprzez wyrocznie. Dla Sokratesa daimonión to wyrocznia wewnętrzna.