01. Historia źródeł dawnego prawa polskiego (okres piastowski i jagielloński) konspekt opracowany na podstawie: 1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, Wolters Kluwer 2013 (opracowanie podstawowe) 2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002 (opracowanie pomocnicze) Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.

PODSTAWOWE POJĘCIA [1] Źródło prawa – trzy znaczenia (1): 1/ materialne – „czynniki polityczne i kulturowe wpływające na genezę i treść prawa”; rola prawa Bożego; znaczna rola prawa Bożego – przykłady: kazus pokuty Bolesława Krzywoustego Tripartitum czyli Zbiór troisty Iwona z Chartres przywieziony do Polski przez Gwalona biskupa z Beauvais, zwany Kolekcją św. Wojciecha; zawiera rozdział O sprawach ludzi świeckich; zasady ogólne np. Władcy zobowiązani są przestrzegać prawa, wyrok z rozkazu lub pod groźbą króla jeśli niesprawiedliwy to nic niewarty, wszystkie spory sądowe mają być sądzone wedle prawa w II poł. XVIII w. wpływ koncepcji prawa natury, ale wciąż z akceptacją prawa Bożego 2/ formalne fontes iuris oriundi – „czynności jednostek lub zespołów ludzkich, z reguły organów państwa, tworzące prawo zgodnie z przyjętymi w danej społeczności zasadami tworzenia prawa” 3/ poznawcze fontes iuris cognoscendi – „źródła informacji o prawie” (1) W. Uruszczak, HPiPP, s. 70 i n.

PODSTAWOWE POJĘCIA [2] Zasada osobowości (stanowości) prawa (1)  geneza zasady osobowości prawa: prawo szczepowe; ewolucja w kierunku stanowości prawa; pozostała w Polsce w odniesieniu do Żydów, Ormian, Tatarów  zasada terytorialności – „na danym terytorium obowiązuje tylko jeden system prawny” Stanowość prawa jest formą zasady osobowości prawa w Polsce od chrystianizacji (duchowni), osobne prawo rycerskie zw. później ziemskim (ius militare) już w XI w. od XIII odrębne prawo miejskie i wiejskie związane z kolonizacją na prawie niemieckim Prawa szczególne jako forma zasady osobowości prawa: przykładowo prawo górnicze (1) S. Płaza, HPwPnTP, s. 35-36.

PODSTAWOWE POJĘCIA [3] Problem partykularyzmu prawnego: jednolite w ramach prowincji kościelnej prawo kanoniczne prawo ziemskie: rozwój partykularyzmu w okresie rozbicia dzielnicowego, odrębności wielkopolskie, małopolskie, łęczyckie i mazowieckie, prawo w Wielkim Księstwie Litewskim (cz. północna, centralna i południowa, czyli Ruś Halicka i Podole) prawo miejskie: odmiany magdeburska, chełmińska, średzka, lubecka synkretyzm i partykularyzm prawa wiejskiego Prawo zwyczajowe i prawo stanowione rola precedensu sądowego w przekształceniu zwyczaju w prawo zwyczajowe zasada starego prawa; cecha znacznej trwałości consuetudines in scriptis redactae wpływ prawa rzymskiego i prawa kanonicznego; pojęcie ius commune na Zachodzie oraz w Królestwie Polskim od XVI w.

Źródło: http://pl. wikipedia. org/wiki/Plik:Rzeczpospolita_wojewodztwa Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Rzeczpospolita_wojewodztwa.png (dostęp: 14 X 2013)

FORMALNE ŹRÓDŁA PRAWA W MONARCHII PIASTOWSKIEJ [1] Prawo zwyczajowe źródła poznania prawa zwyczajowego (Kroniki, Żywoty, Księga Henrykowska) Księga Henrykowska (1) – „Księga Założenia Klasztoru Najświętszej Panny Marii w Henrykowie”; opat Piotr 1259-1269, kontynuatorzy do 1310 r.; wpisy dotyczące historii dóbr klasztoru wraz z tytułami prawnymi; powoływane m.in. prawo bliższości (instytucja prawa prywatnego) najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego – Księga Elbląska (2); powstanie 1253-1320; odnaleziona 1825 przez Ferdynanda Neumanna; spisana w j. niemieckim; spory w zakresie miejsca spisania (Państwo Krzyżackie, Śląsk, dzielnica polska granicząca w Państwem Krzyżackim, Prusowie); zachował się fragment (29 rozdziałów, podzielone na 2-29 części); najważniejsze instytucje: w prawie karnym kazuistyka, zasada odpowiedzialności zbiorowej; w prawie prywatnym przepisy spadkowe, przerastanie roślin na grunt sąsiada, zbiegostwo poddanych chłopów; w prawie procesowym: „pojedynek sądowy, ordalia z udziałem duchowieństwa, przysięga oczyszczająca” W. Uruszczak, HPiPP, s. 73-74. Ibidem, s. 72-73.

FORMALNE ŹRÓDŁA PRAWA W MONARCHII PIASTOWSKIEJ [2] Prawo stanowione „Prawem stanowionym jest prawo powstałe z woli uprawnionego ustawodawcy” (1) definicja Johna Austina definicja św. Tomasza z Akwinu Przywileje – privilegium est privata lex; pierwotnie nietrwały walor przywileju; cel wydania przywileju (wynagrodzenie, ustalenie odrębnej sytuacji prawnej, pozyskanie poparcia, privilegia causae pietatis) Przywileje indywidualne – ekonomiczne i sądownicze, zwolnienie od ius ducale Przywileje generalne – 1228 w Cieni, 1291 Lutomyśl [obydwa to gwarancje dotychczasowych praw] Przywileje ziemskie – generalne przywileje dla szlachty Przywileje dla rodów – 1366 r. dla Toporczyków i Starych Koni (sądowniczy); częste na Mazowszu (1391 dla rodu Gozdawa) Przywileje dla instytucji kościelnych – a) 1211-1215 czterech książąt Leszek Biały, Konrad Mazowiecki, Władysław Kaliski, Kazimierz Opolski i konfirmacje papieskie 1215 i 1223; b) 1229 Władysław Laskonogi; c) 1254 i 1255 Bolesław Wstydliwy; treść: privilegium fori, zwolnienie z ius ducale, wolność w obsadzie stanowisk kościelnych. Przywileje dla Żydów – 1264 przywilej Bolesława Pobożnego: servi camerae principis; potwierdzenie Kazimierz Wielki 1334, 1364, 1367 Ibidem, s. 73. (1) W. Uruszczak, HPiPP, s. 75-77.

Karta z Księgi Henrykowskiej Źródło: http://digital.fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=744 (dostęp: 14 X 2013)

FORMALNE ŹRÓDŁA PRAWA W MONARCHII PIASTOWSKIEJ [3] Statuty = ustawy; wielość terminologii; statut łęczycki z 1180 r., potwierdzenie bullą 1181 r.: zniesienie ius spolii oraz podwód i stacji w dobrach kościelnych; do 1341 r. 11 statutów, m.in. 1221/1224 Leszek Biały pierwszy statut górniczy Statuty Kazimierza Wielkiego – 1333/1341 edykt o zbiegach, 1338 statut o jednorocznej dawności, 1368 ordynacja o żupach krakowskich; statut wielkopolski 34 art. (1357-1562), małopolskie (24 art. następnie 59); uzupełnienia: ekstrawaganty, petyta, prejudykaty; reforma prawa zwyczajowego przez usunięcie złych zwyczajów, wprowadzenie zasad prawnych; 1449 tłumaczenie na j. polski Świętosław z Wojcieszyna; przeróbki – nieformalne opracowanie nowego zwodu ok. 1420 r.: „dygesta małopolsko-wielkopolskie” 130 art., tzw. „Księga praw króla Kazimierza” Pojęcie „regale” – koncepcja Sławomira Gawlasa Umowy międzypaństwowe (pokojowe, małżeńskie, sukcesyjne) – przykłady: Budziszyn 1018, Kwedlinburg 1054, 1157 Krzyszków, 1226 z Krzyżakami, 1339 Wyszehrad, 1343 Kalisz, 1355 Buda

Karta z Kodeksu Mikołaja z Rogoźna (Działyńskich); XV w. Źródło: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=88673&from=FBC (dostęp: 14 X 2013)

FORMALNE ŹRÓDŁA PRAWA W MONARCHII PIASTOWSKIEJ [4] Dokumenty (1) „Dokument to sporządzone na piśmie oświadczenie wiedzy lub woli wystawcy dokumentu o treści prawnej”.; pojęcie dyplomatyki; podział wg mocy prawnej: konstytutywne = dyspozytywne (tworzą nowy stan, np. testament), deklaratywne = deklaratoryjne (poświadczeniowe, potwierdzają stan, istniejący niezależnie; łac. notitaie, breve, memoratiora; przez cały okres piastowski) forma dokumentu, ars dictandi = ars dictaminis, formularz i ich zbiory, popularne: Formularza Jana z Bolonii, Sztuka sporządzania dokumentów Piotra z Vineis, Formularz Jerzego pisarza grodzkiego Budowa dokumentu (podstawowe pojęcia: protokół (w nim inwokacja, intytulacja, inskrypcja), kontekst (w nim arenga, promulgacja, narracja, dyspozycja, sankcja, korroboracja), eschatokół (subskrypcja, datacja i lokacja, aprekacja). Pojęcie notariatu publicznego; 1284 na wniosek Jakuba Świnki papież uwierzytelnia dwóch notariuszy; akt bpa krak. Bodzanty z 1359 r. De salario tabellionum W. Uruszczak, HPiPP, s. 92-94.

Rozbiór dyplomatyczny – tłumaczenie polskie dokumentu lokacyjnego Lublina z 15 VIII 1317 r. (źródło: http://teatrnn.pl/lublinwdokumencie/node/5, dostęp 14 X 2013) INWOKACJA W imię Pana amen.  ARENGA Aby przewlekłość doczesności nie uczyniła stanu prawdy niezrozumiałym lub zwietrzałym, skoro kruchą jest pamięć ludzi, wypada, aby czyny, które dokonują się w czasie, były umocnione tak poparciem pisma jak i świadków.  INTYTULACJA Przeto my, Władysław, z łaski Boga książę Krakowa, Sandomierza, Sieradza, Łęczycy i Kujaw, a także dziedzic Królestwa Polskiego, PROMULGACJA wiadomym wszystkim czynimy, obecnym i przyszłym, którzy chcieliby badać ten pergamin, NARRACJA że pragnąc jak najszerzej krzewić naszego panowania pożytki i dochody zaufanemu i opatrznemu mężowi Maciejowi, wójtowi z Opatowca, naszemu wielkorządcy i wiernemu słudze, którego dla nas miłym i przyjętym uczyniły rzetelność obyczajów i wierność usług, co głosi opinia publiczna a poświadcza oczywistość postępków, za radą naszych baronów a także za ich przyzwoleniem,  DYSPOZYCJA w mieście naszym Lublinie, któremu dla wygodnego i przyzwoitego tam utrzymania mieszczan i mieszkańców, przeznaczając pod uprawę, przydajemy sto łanów ziemi uprawnej i nieuprawnej, wymierzając według [miary] prawa magdeburskiego, wieczyście dajemy, przekazujemy i nadajemy wójtostwo jemu [Maciejowi] i jego prawemu potomstwu prawem dziedziczenia, dodając wolny [każdy] szósty łan spośród łanów miejskich, co trzeci denar [wpływający] z kar sądowych i z wszystkimi jatkami, karczmami, ławami chlebowymi i szewskimi, co szóstym sklepem sukienniczym i kramem, rzeźnią, którą pospolicie zwie się cutelhow, i łaźnią, jak również z młynami, ile tylko ich wznieść na rzekach w granicach miasta zdoła, ze stawami, w których niech ma pełne prawo łapania, czyli łowienia ryb wszelkimi sposobami, czego innym zupełnie zabraniamy. Wszystko to razem i pojedynczo tenże wójt posiadał będzie swobodnie, bez żadnej opłaty nam stąd uiszczonej. Chcemy także, aby wójt i pomienieni mieszczanie w pełni posługiwali się niemieckim prawem magdeburskim, po wyjęciu ich spod innych praw i zwyczajów, które by były niezgodne ze wspomnianym prawem magdeburskim, postanawiając, że wymienionych już mieszczan we wszystkich sprawach karnych, tak wielkich jak i małych, także złodzieje i łotrzykowie w granicach tegoż miasta schwytani, czyli doprowadzeni [do sądu], będzie sądził we wszystkich przypadkach wójt, jak tego żąda i wymaga wspomniane prawo, bez przeszkód ze strony sądu i sądownictwa wojewodów, kasztelanów i jakichkolwiek [innych] sędziów, przed którymi wspomniani mieszczanie i inni podlegający jurysdykcji wójta, nie są zobowiązani stawać jak tylko przed sądem wójtowskim. Od sądu tychże pomieniony wójt, nie są zobowiązani stawać jak tylko przed sądem wójtowskim. Od sądu tychże niech będą wolni i wyjęci także pomieniony wójt i jego spadkobiercy. Natomiast będą zobowiązani stawać przed nami, jednak według swego prawa, wówczas, kiedy zostaną wezwani naszym pismem, opatrzonym naszą pieczęcią. A gdyby nawet ci mieszczanie lub inni podlegający sądownictwu wójta, od swojego sądu udali się z odwołaniem do naszego dworu, to jednak wójt nie będzie pozbawiony swojego trzeciego denara, który wtedy z tytułu kary wpłynie z naszego sądu. Postanawiamy także, aby pomienieni mieszczanie mieli wygon dla bydła, który pospolicie zwą skotnik, ze wspomnianego miasta lokowane, wszystkim mieszczanom zamieszkującym je, gdziekolwiek dotrą w naszych dzierżawach ze swoim towarem czy to pochodzącym z kupna, czy przeznaczonym na sprzedaż, dajemy i udzielamy pełną wolność od płacenia cła na zawsze, zaś od płacenia dla nas czynszu i wszelkich powinności i ciężarów na lat dwadzieścia. Po ich upływie, mieszczanie będą zobowiązani płacić nam rocznie z każdego łanu jeden wiardunek w obiegowej monecie. Pozwalamy także pomienionym wójtowi i jego potomstwu, by wójtostwo wyżej opisane mogli sprzedać, zamienić, darować, albo tytuł własności przenieść na inną osobę, kiedy tylko zda się im to stosowne.  KORROBORACJA Na postanowienia tego silniejszy dowód kazaliśmy, aby ten dokument był nam dany, naszych pieczęci wyciśnięciem umocniony. DATACJA Działo się w Krakowie, roku Pańskiego tysiąc trzysta siedemnastego, w Niebowzięcie Panny Marii.  LISTA ŚWIADKÓW W obecności tych świadków: komesa Pakosława kasztelana krakowskiego, Nawoja sandomierskiego, Tomisława krakowskiego wojewodów, Piotra sandomierskiego, Floriana wiślickiego, Spicymira sądeckiego kasztelanów. FORMUŁA DATUM PER MANUS Dan przez ręce magistra Franciszka kanclerza krakowskiego.

FORMALNE ŹRÓDŁA PRAWA W MONARCHII PIASTOWSKIEJ [5] Nauka Prawa Środowisko kościelne, Jarosław Bogoria Skotnicki (zm. 1376) rektorem w Bolonii; inne postaci: Martinus Polonus (zm. 1279, ur. Opawa; Kronika papieży, Margeritha seu tabula Decreti) Laurentius Polonus (Memoriale Decreti) Jakub ze Skaryszewa (dziekan kapituły krakowskiej, w capellae Innocentego IV) magister Stefanus Polonus (w capellae Urbana IV, legat Stolicy Apostolskiej, napisał questiones o mocy ustnych dekretałów i koronacji cesarskiej).

ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I JAGIELLOŃSKIM [1] Przywileje generalne: koszycki 1374 (podatek w dobrach rycerskich 2 gr. z łana chłopskiego; starostami Polacy niepochodzący z rodów panujących, służba wojskowa szlachcica na własny koszt tylko gdy napad na kraj, inne akcje zapłata przez króla, obowiązek króla wykupu z niewoli); Jagiełły 1386-1388 Nowe Miasto Korczyn (potwierdzenie dotychczasowych praw, wakujące urzędy ziemskie dla lokalnej szlachty osiadłej, zakaz ekspektatywy na urzędy, starostwa grodowe i niegrodowe dla Polaków spoza książęcych rodów, potwierdzenie przywileju koszyckiego, likwidacja justycjariuszy); czerwiński 1422 (zgoda rady koronnej na bicie monety, nakaz orzekania zgodnie z prawem spisanym, zapowiedź unifikacji prawa); brzesko-jedlneńsko-krakowski 1425, 1430, 1433 (potwierdzenie wcześniejszych; dla szlachty osiadłej neminem captivabimus nisi iure victum) Akty unii Polski z Litwą [1385 krewska, 1401 wileńsko-radomska, 1413 horodelska, 1432 grodzieńska, 1499 wileńsko-krakowska, 1501 mielnicka, 1569 lubelska) Przywileje konfirmacyjne – wystawiane w związku z elekcją, znaczenie dla zasady rządów prawa; Kazimierz Jagiellończyk dopiero 1453 r. Przywileje inkorporacyjne: rodzaj ustawy zasadniczej ziem – ziemia przemyska (1387), lwowska (1388/9), Podole (1430), księstwa: oświęcimskie (1457), zatorskie (1494), Prusy (1454), ziemia: rawska (1462), gostyńska (1462), sochaczewska (1462), Księstwo Mazowieckie (1529), województwa: podlaskie (1569), kijowskie (1569), wołyńskie (1569)

Mazowsze w XV-XVIII w. Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bb/Mazowsze.png (dostęp: 14 X 2013)

ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I JAGIELLOŃSKIM [2] Prawo zwyczajowe dominujące w praktyce sądowej do 1523 r.; spisy: Artykuły sądowe, Zwyczaje ziemi krakowskiej, Processus iuris [Postępek sądowy]; 1506 zatwierdzenie w ramach Statutu Łaskiego zwyczajów poszczególnych województw, polecenie spisania dalszych; drugorzędne znaczenie prawa zwyczajowego pod koniec epoki jagiellońskiej; wzrastające znaczenie wyroków precedensowych sądów królewskich W. Uruszczak, HPiPP, s. 164. Statuty królewskie [wydawane na sejmach] 48 z lat 1386-1492; 1421 krakowski o rokach sądowych; 1423 warcki; 1440 o niezastawianiu dóbr królewskich; kolejne 1447 (piotrkowski), 1454 (nieszawski), 1468 (korczyński), 1474 (opatowiecki) Samodzielne prawodawstwo królewskie: dekrety, edykty, ordynacje: bezpieczeństwo (1432 o przechodach wojskowych), domena, regale (np, sprawy górnicze ordynacja dla Bochni, Wieliczki i Olkusza z 1492 i 1565, lenna, sprawy wyznaniowe (1424 edykt wieluński), przywileje i dokumenty jednostkowe

ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I JAGIELLOŃSKIM [3] Konstytucje sejmowe: 1/ uniwersały poborowe, podatki: pobór (I poł. XVI w. wiardunek czyli 12 gr. z łana, po 1550 30 gr. z łana czyli sympla), szos, czopowe, pogłówne żydowskie, inne podatki nadzwyczajne (dupla, trypla, czwarcizna od czynszów, wojenne, pogłówne generalne); 2/ pospolite ruszenie; 3/ reformy skarbowe (1527 de taxatio bonorum, reformy sejmów egzekucyjnych 1562-1563); 4/ prawo sądowe, np. formula processus 1523 Inne akty: Lauda sejmikowe, Artykuły marszałkowskie, Artykuły hetmańskie (pierwsze znane 1561 r.), taksy wojewodzińskie, ordynacje żydowskie (najstarsza Andrzeja Tęczyńskiego wojewody krak. z 1527 r. dla Żydów krak.)

ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I JAGIELLOŃSKIM [4] Kodyfikacja prawa pospolitego postulat reformy – Memoriał Jana Ostroroga; Syntagmata 1488 r. (dygesta uzupełnione Statutów Kazimierza Wielkiego Statut krakowsko-warcki, statuty nieszawskie w redakcji petytów opockich, statut korczyński z 1465, inicjatywa kanclerza Zbigniewa Oleśnickiego); Statut Łaskiego 1506 r. (także prawo miejskie, przywilej dla Żydów z 1264/1334 r., Consuetudines terrae Cracoviensis oraz Processus iuris, prawodawstwo kościelno-państwowe); Formula processus z 1523 r. (1519 powołanie komisji, Andrzej Tęczyński woj. lubelski; Wielkopolska przyjęła dopiero w 1553 r.; 111 art., przepisy i formuły procesowe; przypomina kościelne podręczniki procesu ordines iudiciarii; kierunek odformalizowania procesu); Korektura praw z 1532 r. komisja z 1526 (22 osoby, Andrzej Tęczyński w 1528 zastąpiony Ottonem Chodeckim, reprezentacja senatu i szlachty, król wskazał sekretarzy król. Jerzy Myszkowski, Mikołaj Zamoyski, Benedykt Izdebski) i 1532 r. prawnicy (Małopolska: Jan Pieniążek <po jego śmierci Mikołaj Taszycki sędzia ziemski krak.>, Bernard Maciejowski, Wielkopolska: Mikołaj Niemojewski <zastąpiony Wojciechem Polickim pisarzem ziemskim poznańskim>, Maciej Krzyżanowski <zastąpiony Mikołajem Koczanowskim miecznikiem inowrocławskim>, sekretarze: Mikołaj Zamojski <po jego śmierci Benedykt Izdbieński>, Jerzy Myszkowski), odrzucenie na sejmie w 1534 r. z powodów politycznych, fiasco późniejszych prób reformy prawa; 930 art., 5 ksiąg podzielonych na tytuły i artykuły (kapituły); księga I źródła prawa, władza króla, prawo Kościoła, urzędy; księga II proces i sądy ziemskie; księga III prawo rodzinne, opiekuńcze, spadkowe cz. rzeczowego, mieszczanie, chłopi i inne grupy; księga IV zobowiązania i prawo karne; księga V formuły procesowe i wpisy do ksiąg sądowych. (1) (1) W. Uruszczak, HPiPP, s. 168-170.

Karta ze Statutu Łaskiego

ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I JAGIELLOŃSKIM [5] Kompendia prywatne prawa polskiego „Kompendiami nazywamy prywatne systematyczne zbiory prawa, redagowane z intencja stworzenia poręcznego zbioru prawa, użytecznego w praktyce prawnej” (1); Jakub Przyłuski, Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae omnia, Kraków 1553 (6 ksiąg, rozdziały i art., 48 niepublikowanych wcześniej przepisów prawa zwyczajowego, obszerne komentarze, opierał się na Melchiorze Klingu i Konradzie Lagusie prawnikach niemieckich; dosyć skomplikowane); prostsze: Jan Sierakowski, Statuorum Regni Poloniae Methodus (1554), Jan Palczowski, Ustawy prawa polskiego (1555, druk 1564), popularny Jan Herbut Statuta Regni Poloniae (1563 – rzeczowy porządek alfabetyczny) i Statuta i przywileje koronne (1570 – podział na księgi: I – o królu, urzędach, stanach, sądach królewskich, domenie; księga II: sądy, proces, prawo karne, prawo wojny; księga III: szlacheckie przywileje ziemskie, wybrane konstytucje, akta unii z Litwą, akta inkorporacji Prus Królewskich i in.). (2) (1) W. Uruszczak, HPiPP, s. 171. (2) Ibidem, s. 171-172.

Leges seu Statuta Jakuba Przyłuskiego Źródło: http://www.sbc.org.pl/dlibra/doccontent?id=32305&from=FBC (dostęp: 14 X 2013)

ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I JAGIELLOŃSKIM [6] Księgi sądowe geneza: na potrzeby wsteczy; ziemskie krakowskie od 1374 r.; od XV w. grodzkie, wiecowe, nadworne, podkomorskie, wojewodzińskie dla Żydów, od 1455 osobne sejmowe; protokoły i indukty; księgi ziemskie w XV w. dla osobnych powiatów, sprawy niesporne w obecności samego pisarza wpisy w czasie tzw. „leżenia ksiąg”; księgi grodzkie dla sądu i od XVI w. urzędu grodzkiego, początkowo 4 artykuły, sprawy szlachty nieosiadłej, egzekucje wyroków sądowych, 1496 i 1507 potwierdzenie prawa wieczności dla ksiąg ziemskich ale praktyka XVI w. także grodzkie, poł. XVI w. podział na księgi sądu (decreta iudicii castrensis) i urzędu grodzkiego (acta officii castrensis), podział ksiąg urzędu na inscriptiones (sprawy niesporne, oblaty dokumentów publicznych) oraz relationes (protestacje, np. „prezenta urzędowe przedstawienie spornej rzeczy, obdukcja czyli, opis przebiegu urzędowych oględzin” (1), zeznania czynności sądowych); w XVII i XVIII w. dalsze specjalne serie: księgi przyjęć, manifestacji, pozwów, długów; konstytucja o ważności zapisów nakaz przyjmowania zeznań do ksiąg właściwych terytorialnie, pierwszeństwo wierzytelności na dobrach wpisanej do ksiąg (1) W. Uruszczak, HPiPP, s. 176.

Księga ziemska krakowska nr 3a, s. 10-11 (Archiwum Narodowe w Krakowie)

ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I JAGIELLOŃSKIM [7] Księgi urzędów księgi kanclerskie – Metryka Koronna, zachowana od 1447 r.; serie wg osoby urzędnika: kanclerskie, podkanclerskie, sekretarskie; serie wg spraw: od 1502 inskrypcji i legacji (korespondencja dyplomatyczna), od 1658 r. ks. sigillat – dokumenty z pieczęcią królewską; także Metryka Litewska Księgi skarbowe – prowadzone przez podskarbich, dochody i wydatki królewskie; najstarsze Hinczy z Rogowa 1393-1395; od XVI w. osobne podatkowe, mennicze, celne, rekognicji (pokwitowania zapłaconych świadczeń), żup solnych (dochodów i wydatków) prowadzone przez żupników; 1553 „rachunki sejmowe” księgi dochodów i wydatków państwa (konsekwencja podziału skarbu króla i państwa) Księgi wojskowe – rejestry pospolitego ruszenia i wojska zaciężnego; najstarsze 1474 i 1497/8 (przez wojewodów rejestr zastępców pospolitego ruszenia)

Karta z księgi Metryki Koronnej nr 54 (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie)