Zagadnienie źródeł poznania – racjonalizm i irracjonalizm Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

racjonalizm irracjonalizm Uznajemy jedynie wiedzę zdobytą na drodze naturalnej – za pomocą doświadczenia i rozumowania Kult intelektu Wzór – poznanie naukowe: nauki matematyczne i przyrodnicze „mędrca szkiełko i oko” Uznaje się poznanie czerpiące ze źródeł nadprzyrodzonych Objawienie, uczucia, intuicja Wzór – religia, mistycyzm, magia, wiedza tajemna… Pozaracjonalne źródła poznania www.umcs.filozofia.lublin.pl

Postulaty poznania naukowego (racjonalnego) Intersubiektywna komunikowalność – wiedza może być przekazana w słowach dosłownie rozumianych, bez przenośni, porównań itp. Sprawdzalność – można (przynajmniej zasadniczo) rozstrzygnąć słuszność danego twierdzenia. Poznanie naukowe (racjonale) = intersubiektywnie sprawdzalne i intersubiektywnie komunikowalne Racjonalizm głosi, że tylko wtedy można domagać się powszechnego uznania dla jakiegoś przekonania, jeśli daje się ono dokładnie wypowiedzieć w słowach i każdy (przynajmniej w zasadzie) może się przekonać o jego słuszności. Krytycyzm – funkcja społeczna : obrona przed nonsensem, frazesami i dogmatami Uwaga: tu racjonalizm nie jest przeciwstawiany empiryzmowi! www.umcs.filozofia.lublin.pl

Postulat racjonalności poznania „Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak najmocniej, właściwymi dlań sposobami, uzasadniony oraz że siła tego uzasadnienia winna wyznaczać stopień jego akceptacji” . (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 33) intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i powtarzalność) postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje akceptować jako odpowiedź na dane zagadnienie „tezę możliwie dobrze uwiarygodnioną […] w przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by odpowiadało pragnieniom owej jednostki czy też mniej by ją narażało na konflikt z dominującymi w jej społeczności autorytetami”. (H. Eilstein, Biblia w ręku ateisty 29) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Iluminacja (św. Augustyn, IV w. n. e.) „Pragnę poznać tylko Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”. Odwrócenie się od życia doczesnego i koncentracja na zbawieniu oraz życiu wewnętrznym, które do niego wiedzie. O istnieniu Boga, nieśmiertelności duszy nie mamy wiedzy na podstawie doświadczenia i rozumowania… Iluminacja: Bóg udziela duszy bezpośrednio drogą oświecenia wiedzy na temat prawd wiecznych, jest to akt nadprzyrodzony, dzieło łaski, poznanie mistyczne Przygotowaniem do poznania prawd wiecznych jest raczej „oczyszczanie serca” niż ćwiczenie umysłu www.umcs.filozofia.lublin.pl

Intuicja (Henri Bergson, 1859-1941) Krytyka intelektu: zarówno poznanie potoczne, jak i naukowe deformują rzeczywistość: 1) intelekt unieruchamia to, co jest z natury zmienne; 2) rozkłada rzeczy na części [intelekt jest jak film, który płynną rzeczywistość unieruchamia w statycznych kadrach]; 3) upraszcza rzeczy – pomija wiele aspektów i zajmuje się tylko wybranymi; 4) kwalifikuje rzeczy – ujmuje je ilościowo i pomija jakości; 5) mechanizuje rzeczy – nauka ze świata robi mechanizm; 6) relatywizuje rzeczy – każdą określa w stosunku do innych. Intuicja – bezpośrednie poznanie rzeczy i wydarzeń w ich całości i zmienności (bliższa instynktowi niż rozumowi). Intuicja jest uświadomionym instynktem, ma przewagę nad intelektem. Intuicja ujmuje rzeczy „od wewnątrz”, bezpośrednio, indywidualnie, jakościowo i w całości www.umcs.filozofia.lublin.pl

Bergson o intuicji „Intuicją zwiemy ten rodzaj współodczuwania, za pomocą którego przenikamy do wnętrza jakiegoś przedmiotu, aby utożsamić się z tym, co ma on w sobie jedynego, a więc niewyrażalnego. Analiza zaś, przeciwnie, sprowadza przedmiot do pierwiastków już znanych, czyli wspólnych jemu i innym przedmiotom. Analizować to wyrażać rzecz jakąś za pomocą tego, co nią nie jest. Wszelka analiza jest więc przekładem, wykładem w symbolach […] Intuicja natomiast – jeśli jest możliwa – jest jednym prostym aktem”. H. Bergson, Wstęp do metafizyki www.umcs.filozofia.lublin.pl

To dzień biały! to miasteczko! Przy tobie nie ma żywego ducha. „ Słuchaj, dzieweczko! Ona nie słucha – To dzień biały! to miasteczko! Przy tobie nie ma żywego ducha. Co tam wkoło siebie chwytasz? Kogo wołasz, z kim się witasz? - Ona nie słucha. - "Dziewczyna czuje, - odpowiadam skromnie – A gawiedź wierzy głęboko; Czucie i wiara silniej mówi do mnie Niż mędrca szkiełko i oko. Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce. Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj w serce!" www.umcs.filozofia.lublin.pl

Oświecenie Mnich podszedł do mistrza Joshu i poprosił: "Właśnie wstąpiłem do klasztoru. Proszę poucz mnie." Joshu spytał: "Czy zjadłeś już swój posiłek?" Mnich odparł: "Tak, zjadłem." Joshu rzekł: "Więc umyj swoje miski." Słysząc to mnich doznał oświecenia. Nansen rzekł: "Umysł nie jest Buddą. Rozumowe poznanie nie jest drogą." www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pytania kontrolne Jakie warunki musi spełniać poznanie naukowe? Czym różni się racjonalizm od irracjonalizmu? Co to jest postulat racjonalności poznania? Na czym polega koncepcja iluminacje według św. Augustyna? Czym jest intuicja w ujęciu Bergsona? Czym jest koan? www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura www.umcs.filozofia.lublin.pl