TEORIE W DZIEJACH MEDYCYNY [konspekt dla studentów I roku] przedmiot: Historia medycyny, 15 h rok akademicki 2012/2013, sem. letni lek med. H. Bogusz, dr hab. A. Magowska, dr M. Moskalewicz, lek. med. S. Kliwicki, dr K. Pękacka-Falkowska Katedra i Zakład Historii Nauk Medycznych Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

Literatura (wybór) W. Szumowski, Historia medycyny filozoficznie ujęta, Kęty 2005, passim. T. Brzeziński, Historia medycyny, różne wydania , passim. CYWILIZACJE ANTYCZNE  J. Thorwald, Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga: Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru, Wrocław 1990. HIPOKRATES Hipokratesa Aforyzmy i Rokowania oraz Przysięga, Warszawa 1864. Bednarczyk A., Galen : główne kategorie systemu filozoficzno-lekarskiego, Warszawa 1995.  Pollak K., Uczniowie Hipokratesa, Warszawa 1970. TEORIA ZNAKÓW – PARACELCUS  Paracelcus. Lekarz. Alchemik. Sztuka ognia, Wrocław 2003. A. Koyre, Paracelcus, w: tegoż, Mistycy, spirytualiści, alchemicy niemieccy XVI wieku : K. Schwenckfeld, S. Franck, Paracelsus, W. Weigel, Gdańsk 1995, s. 69–114. TEORIA ZNAKÓW – GIAMBATTISTA della PORTA  J.-J. Courtine , C. Haroche, Historia twarzy, Gdańsk 2007. J.-J. Courtine, Zwierciadło duszy, w; Historia ciała, t. I, Gdańsk 2011, s. 277-282. J.A. Dobrowolski, Droga przez labirynty magii. Giambattista Della Porta (1535-1615), Warszawa 1990. M. Foucault , Słowa i rzeczy, t. I, Gdańsk 2000, s. 40-55.

MEDYCYNA = teoria + praktyka Spis treści: Medycyna dawnych cywilizacji; Teoria Hipokratesa; Teoria sygnatur – Giambattista Della Porta (twarze jako znaki) i Paracelsus (rośliny jako znaki). Czym jest teoria? W sensie potocznym: jakikolwiek usystematyzowany zbiór twierdzeń dotyczący jakiejkolwiek dziedziny. Rezultat działalności czysto badawczej, pojmowanej w opozycji do działalności praktycznej; wszelka uporządkowana wiedza ogólna tłumacząca jakąś określoną dziedzinę rzeczywistości, w odróżnieniu od praktyki jako zespołu działań przekształcających tę rzeczywistość. Za: Wielka Encyklopedia PWN, t. 27, Warszawa 2005, s. 327. MEDYCYNA = teoria + praktyka

Medycyna dawnych cywilizacji Medycyna tradycjonalna / tradycyjna Składa się na nią medycyna dawnych cywilizacji (chińskiej, arabskiej, perskiej, Majów etc.) i medycyna ludowa. Cechy: stałość; związek z religią; Holizm; psychosomatyczne podejście do choroby; zwykle brak uzasadnienia naukowego.

Najstarsze cywilizacje Powstawały w różnych częściach kuli ziemskiej, m.in.: c. egipska; c. sumeryjska; c. chińska; c. hinduska; c. minojska (z czasem zastąpiła ją grecka); c. aztecka; c. perska. Najstarsze elementy kultury materialnej mające znaczenie dla lecznictwa: pismo; kalendarz; barwniki roślinne i mineralne.

Kosmologia a lecznictwo pierwotna wiedza o Wszechświecie; pierwotne wyjaśnianie praw przyrody; mitologie; horoskopy; prognostyki; jatroastrologia (astrologia lekarska). Kosmiczne jajo / jajo orfickie wg Jacoba Bryanta, A New System, or an Analysis of Ancient Mythology etc., London 1774. Za: http://www.examiner.com/slideshow/the-egg-as-the-beginning

Kultura sumeryjska (następnie babilońsko-asyryjska) Równoległa do egipskiej; astrologia i magia; początki alchemii i metalurgii; medycyna kapłańska i wróżbiarstwo; katharsis; leki roślinne i mineralne; leki przeczyszczające i ich szczególne znaczenie; Kodeks Hammurabiego; mit o Gilgameszu. Za: Heinrich Zimmer, Myths and Symbols in Indian Art and Civilization, New York 1946, s. 73.

Za: http://www.nlm.nih.gov/hmd/ihm/ Starożytny Egipt Zachowane do dziś dowody istnienia rozwiniętej kultury; Papirusy o treści medycznej (Ebersa, Smitha); Medycyna kapłańska; Imhotep – architekt, pisarz, lekarz, pierwowzór boga medycyny; Empiryczny charakter wiedzy z zakresu lecznictwa (przykłady); Leki „obrzydliwe” – koproterapia; Wpływ na kulturę minojską i grecką. Za: http://www.nlm.nih.gov/hmd/ihm/

Chiny Dynamiczna równowaga yang i yin; Wszystko ma kosmiczne odniesienia; Zasada pięciu podstawowych elementów; Tao; Zielnik Shen-Nunga; Akupunktura; Akupresura; Moxa; Rośliny lecznicze, z których korzysta zachodnia biomedycyna.

Teoria Hipokratesa Hipokrates (ok. 460 r. p.n.e.–ok. 370 r. p.n.e.) – lekarz działający na wyspie Kos; pochodzi z rodu Asklepiadów; zerwanie z supernaturalizmem; etyka lekarska (deontologia), przysięga lekarska; diagnostyka na podstawie obserwacji (zaangażowanie zmysłów); patologia humoralna (jako przeciwieństwo patologii solidarnej); holizm (dusza i ciało); indywidualizm (konkretny człowiek); arteterapia (m.in. leczenie muzyką); Corpus Hipocraticum (72 księgi). Źródło: http://www.scoliosisjournal.com/content/4/1/6/figure/f10?highres=y

WIEDZA ZAMKNIĘTA W AFORYZMACH Od Hipokratesa ugruntowuje się przeświadczenie, że wiedze można zamknąć w aforyzmach, tj. zwięzłych formułach zawierających ogólną myśl, wypowiedzianą w sposób wyrazisty i zarazem błyskotliwy. Medycy chętnie tworzyli aforyzmy do poł. XVIII wieku! Niektóre aforyzmy Hipokratesa: Życie krótkie, sztuka długa, doświadczenie mylne, wyrokowanie trudne. Mądry człowiek powinien wiedzieć, że zdrowie jest jego najcenniejszą własnością, i powinien uczyć się, jak sam może leczyć swoje choroby. By leczyć ciało ludzkie, konieczna jest wiedza o całości zjawisk. Kichanie powstrzymuje czkawkę. Ze wszystkich stolców najgroźniejsze są czarne. Zob.: Hipokratesa Aforyzmy i Rokowania oraz Przysięga, Warszawa 1864.

Nauka o czterech humorach (płynach / sokach organicznych) Opiera się na wcześniejszych teoriach filozoficznych, dotyczących budowy wszechświata, m.in. teorii o czterech pierwiastkach. W każdym człowieku istnieją cztery humory, które mają odmienne właściwości / jakości (zob. graf): krew, flegma, żółć, czarna żółć (melancholia) Zdrowie = równowaga między humorami Sposoby leczenia – ewakuacja nadmiaru humorów, przywracanie równowagi humoralnej: krwioupust (tj. wenesekcja, flebotomia); przeczyszczenia (np. wymioty, lewatywy); bańki (cięte, zwykłe)... Teoria hipokratejska (w różnych odmianach – neohipokratyzm) utrzymuje się do XIX wieku!

Choroba – zaburzenie ilości danego humoru Przebieg choroby: Nacieczenie (okres wilgoci) – nadmierne nagromadzenie się danego humoru; Zwarzenie – próba neutralizacji nadmiaru humoru przez ciało, przesilenie choroby (kryzys); Zdrowienie – wydalanie zwarzonych soków w postaci biegunek, wymiotów, upławów, kataru, ropy etc. LECZĄCA SIŁA NATURY

CO WPŁYWA NA STAN ZDROWIA CZŁOWIEKA (wg Hipokratesa)? PRZYRODA (physis) – wszystko to, co znajduje się poza nami, np. miejsce, w którym żyjemy, to, co jemy, to, czym oddychamy... 2. KULTURA – społeczeństwo, w którym żyjemy, a więc „kontekst społeczny”, który tworzy ramy naszego działania, nakłada na nas prawa, narzuca nam mody, kształtuje nasz styl życia...

DIETETYKA jedzenie i picie (cibus et potus), Od wieków o tym, jak żyć „higienicznie”, mówiła dietetyka, czyli nauka o „stylu życia”. Jej podstawy stworzył Hipokrates (choć w formie nieusystematyzowanej d. istniała już wcześniej). Obejmowała ona m.in. naukę o sześciu obszarach ludzkiego życia (sex res non naturales), które każdy człowiek mógł skontrolować. Do tych przestrzeni „samokontroli” należały: jedzenie i picie (cibus et potus), sen i czuwanie (somnus et vigilia),

wydzielanie i wydalanie (secreta et excreta), namiętności duszy, afekty (affectus animi), światło i powietrze (aer), ruch i odpoczynek (motus et quies).

Dietetyka Rozwija się w średniowieczu i epoce wczesnonowożytnej, stając się istotnym elementem nauki „dobrego życia”. Do jej nakazów stosują się przede wszystkim ludzie uczeni i „pełni ogłady”, choć istnieje także dietetyka zwulgaryzowana, czyli uproszczona, będąca elementem wiedzy popularnej (ludowej). Zob. np.: A. Boodre, The Fyrst Boke of the Introduction of Knowledge Made by Andrew Borde, of Physycke Doctor: A Compendyous Regyment; Or, A Dyetary of Helth Made in Mountpyllier, 1547 (źródło: http://books.google.pl/books?id=1-sAOJoEWb0C&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false) W XVIII i XIX wieku następuje wspaniały renesans d. – powstają tzw. katechizmy dietetyczne, kierowane także do ludzi prostych (czyli ludu, np. chłopów), które wprost pokazują, że zdrowie (medycyna), cnota (moralność) i dobrobyt (polityka) są ze sobą ściśle związane, oraz że każdy może stać się lekarzem samego siebie. Zob. np.: C.F. Hufeland, Makrobiotyka czyli Sztuka Przedłużenia Życia Ludzkiego, Warszawa 1828.

INNE WAŻNE POJĘCIA I KONCEPTY Hipokratesa EUKRAZJA; KRYZYS (przesilenie); OBSERWACJA; DIAGNOZA; POGNOZA; Leczenie przeciwieństwami; Po pierwsze, nie szkodzić; Natura leczy, medyk czuwa.

GALEN – nauka o czterech temperamentach Teorię Hipokratesa rozwijał Galen – lekarz Marka Aureliusza – który pisał po łacinie. Galen stwierdził, że jeśli w jakimś człowieku przeważa dany płyn organiczny (humor), to człowiek ten będzie miał odpowiadający temu humorowi temperament. Temperament zależy zatem od proporcji między humorami w ciele jednostki. PODSTAWOWE TYPY TEMPERAMENTÓW: Melancholik – czarna żółć (melancholia); Choleryk – żółć; Flegmatyk – flegma; Sangwinik – krew. Do typologii Galena będą nawiązywać w swoich koncepcjach osobowości m.in. I. Kant, O. Kuelpe, L. Klages oraz inni filozofowie i psychologowie.

Teoria sygnatur – roślina jako znak Czym jest ZNAK ? trójczłonowa relacją występująca między przedmiotem X odnoszącym się dla osoby Y do przedmiotu Z; element (wyrażenie) jakiegoś języka (kodu); przedmiot (zjawisko, cecha etc.), który w procesie porozumiewania się służy do przekazywania określonych informacji (znaczeń). Za: Wielka Encyklopedia PWN, t. 30, Warszawa 2005, s. 423. Czym jest SYGNATURA? znak zewnętrzny w naturze. Renesansowa nauka o znakach zewnętrznych w naturze odwołuje się przede wszystkim do zasady analogii, pokrewieństwa i przyciągania (sympatii). Analogia: forma/struktura, kolor, zapach, smak, czas powstania etc. długie ciągi odwzorowań koncepcja mikrokosmosu i makrokosmosu koncepcja księgi natury

Wiedza medyczna w renesansie wg Paracelcusa opiera się na znajomości natury i znajomości Boga. Każdy lekarz musi posiąść znajomość: filozofii; astrologii; alchemii (spagirii); wiedzy ludowej. WIEDZA TEOLOGICZNA – WIEDZA NAUKOWA WIEDZA TAJEMNA – WIEDZA LUDOWA

Alchemia (spagiria) od greckiego spageo – oddzielać i ageiro – łączyć Alchemia łączyła w sobie elementy osobnych dziedzin ówczesnej nauki: fizyki, (proto)chemii, medycyny, metalurgii i astrologii. Łączyła także elementy psychologii i sztuki. Celem alchemii było odkrycie eliksiru długowieczności i kamienia filozoficznego (lapis philosophorum), który zamieniałby metale nieszlachetne w złoto. Alchemii, która wywodzi się z kultury arabskiej, zawdzięczamy m.in.: udoskonalenie procesów chemicznych (m.in. destylacja, sublimacja); odkrycie wielu pierwiastków; czysty alkohol (aqua vitae); ekstrakcja z surowców roślinnych – nalewki (tynktury); odkrycie kwasów (np. woda królewska) i barwników.

Jatrochemia (chemiatria) gr. jatros – lekarz głównym zadaniem jatrochemii jest sporządzanie leków i wyjaśnienie zjawisk zachodzących w ludzkim ciele; próba połączenia organów ludzkich z odpowiednimi substancjami chemicznymi (analogia, odpowiedniość, sympatia/antypatia); założenie, że prawdziwym celem alchemii jest odkrywanie nowych substancji leczniczych; wprowadzenie do lecznictwa silnie działających substancji chemicznych (rtęć a leczenie kiły).

Lekarz w koncepcji Paracelcusa Lekarz otrzymał moc leczenia od Boga; to, że leczy, jest więc darem i wynikiem nauki (przede wszystkim wiedzy zdobywanej dzięki empirii). Bóg nie pozostawił żadnej choroby bez lekarstwa na nią, a każda substancja/moc lecznicza (arcanum) została oznaczona w sposób pozwalający na jej rozpoznanie (sygnatura). Wygląd zewnętrzny rośliny odzwierciedla organy, które może ona leczyć. Przykłady: okrągłe liście przywrotnika - szyjka macicy. orzech włoski – mózg, siły umysłowe liście miodunki – płuca (np. bronchit, gruźlica) mak – głowa (np. bezsenność, napady szału) Można powiedzieć, że arcanum maku jest morfina, czyli substancja z grupy alkaloidów. a więc – jak widać – nauka o „arcanach” nie była bezzasadna.

Trzy piętra wszechświata: Bóg  dusza wszechświat astralny  duch w człowieku i dusza świata wszechświat materialny  ciała Koncepcja mikro- i makrokosmosu – teoria odpowiedniości / analogii/ sympatii; – widzialne vs niewidzialne, namacalne vs niedotykalne. Dusza świata – wyraża się za pośrednictwem ciał materialnych  świat jest przesiąknięty symbolami / sygnaturami, które ukazują moc ukrytą w przedmiocie (por. wcześniejsze slajdy). Teoria wyobraźni – siła, która tworzy obrazy i jednocześnie powoduje realne zmiany.

Budowa świata materialnego wg Paracelcusa Trzy principia (zasady, pierwiastki) stanowiące elementy składowe całego świata materialnego: siarka  jest podstawą spalania, rtęć  jest przedmiotem sublimacji (sadza), sól  jest pozostałością po spaleniu (popiół). Zaburzenia w proporcjach wspomnianych substancji w organizmie są przyczyną nieprawidłowości i choroby, np. choroby tartaryczne (osadowe), takie jak dna moczanowa. Wewnętrzny alchemik (mieszkający w trzewiach każdego człowieka) zarządza czynnościami ciała i oddziela składniki szkodliwe od niezbędnych dla organizmu (dokonuje procesów chemicznych). Istnieje coś takiego jak piąta esencja – quinta essentia – eter. Znaleziona przez alchemika q.e. to doskonały środek leczniczy zdobyty za pomocą przeróbki chemicznej.

Typy chorób wg Paracelcusa Ens Astrorum lub Ens Astrale (wpływy gwiazd), Ens Veneni (przyjęta przez ciało „trucizna”), Ens Naturale (konstytucja cielesna itp.), Ens Spirituale (wpływ duchów), Ens Dei (wpływ Boga). Choroba może być spowodowana wpływem wszystkich wymienionych „bytów”, stąd też w diagnostyce nie można pomijać żadnego z nich.

Tabela przedstawiająca modelowe zależności między humorami, planetami, organami, jakościami itd. wg wczesnonowożytnych wykładni medycznych Za: K. Pękacka-Falkowska, Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu..., Toruń 2009.

Teoria sygnatur – twarz jako znak Fizjonomika (gr. phisis– natura i nomon – oznaka) sztuka rozpoznawania cech psychicznych człowieka z rysów jego twarzy Podwaliny: myśl starożytna, m.in. mezopotamska sztuka wróżenia, filozofia grecka i rzymska (Arystoteles, Fizjognomika, w: tegoż, Dzieła wszystkie, t. 4, Warszawa 1993), myśl średniowieczna i arabska, koncepcje mikrokosmosu i makrokosmosu. doktryna sygnatur (znaków zewnętrznych), analogii (podobieństw) i wpływów Każda rzecz ma odciśniętą na sobie sygnaturę, dzięki której można ocenić skrywane przez nią siły i wartości; Podobieństwo form (człowiek – świat zewnętrzny) wskazuje na odpowiedniość między ludźmi a resztą świata, na ich wzajemne sympatie (siła przyciągania, wpływy).

Więź miedzy człowiekiem zewnętrznym (ciało) i wewnętrznym (dusza). ZEWNĘTRZNE WEWNĘTRZNE powierzchowne głębokie okazywane ukrywane Widoczne niewidoczne jawne utajone CIAŁO znak, ślad, znamię, oznaka, cecha fizyczna etc. DUSZA charakter, namiętność, skłonność, uczucie, emocja, natura psychiczna etc. http://www.flickriver.com/photos/odisea2008/3827702686/

Metoposkopia Każdy człowiek ma „wypisane na czole” swoje przeznaczenie – zmarszczka niczym wyryte / wyżłobione na ciele piętno. W liniach zapisana przyszłość (los), charakter, choroba etc. pojedynczego człowieka. Myślenie fizjonomiczne zdominowane przez astrologię: wszechświat (makrokosmos) wpływa na ciało i duszę danego człowieka (mikrokosmos). Koncepcja człowieka zodiakalnego. CIAŁO LUDZKIE | | wpływ DUSZA (psyche) CIAŁO ASTRALNE (gwiazda, planeta) Wybrani przedstawiciele: Ciro Spontone, La metoposcopia, ouero, Com[m]ensuratione delle linee della fronte, Euangelista Deuchino, Venetia 1629. Gerolamo Cardano, Metoposcopia, Paris 1658. http://bibliodyssey.blogspot.com/2008_06_22_archive.html

Chiromancja Każdy człowiek ma „wypisane/wyryte na dłoni” swoje przeznaczenie – linie i wzgórki niczym wypalone <piętno>. W liniach i wzgórkach połączonych ze światem ciał niebieskich zapisana przyszłość (los), charakter, choroba etc. pojedynczego człowieka. SCHAUPLATZ, NEUERÖFFNETER, geheimer philosophischer Wissenschaften, darinnen sowol zu der chiromantia, metoposcopia, physiognomia, ophtalmoscopia, (…) als auch eine gründliche Nachricht von den verborgenen Wirkungen des Magnets und der Wünschelruthe ertheilet wird, Regensburg, J.L. Montag, 1770. Źródło: http://www.b-n.nl/new_index.php?page=auction&AuctionNumber=336&GroupNumber=62

Połączenie linii i wzgórków na dłoni (także morfologiczne znamiona na naskórku etc.) oraz segmentów palców z odpowiadającymi im ciałami astralnymi. ASTROLOGIA (MIKROKOSMOS/MAKROKOSMOS) + indywidualny charakter ZNAKU tt Chyromancy or Palmestrye. Also Physiognomy and Metoposcopie (1648) – rękopis angielski (MS8727 , Wellcome Institute, Londyn) Za: http://wellcomeimages.org

Giambattista della Porta (1535–1615) 1. Magia naturalna tj. odwołująca się do zjawisk przyrodniczych – odsłania tajemnice natury, a nie – rządzące nią prawa Angielskie tłumacznie Magiae naturalis sive de miraculis rerum naturalium (1558): http://www.mindserpent.com/American_History/books/Porta/jportat2.html

2. Analogie (zoomorficzne) – podobieństwo X i Y – podstawą dedukcja oparta na systematycznej obserwacji + interpretacja; – bliskość do medycznej semiologii: w fizjonomice cechy morfologiczne i ekspresyjne, w semiologii medycznej – symptomy Dzięki odczytywaniu znaków poznajemy siebie i innych; co więcej, możemy nauczyć się samokontroli (koncepcja społeczeństwa ogłady)! Za: G. della Porta, De humana physiognomia (1586); http://www.nlm.nih.gov/exhibition/historicalanatomies/porta_home.html

Analogie między ludźmi i zwierzętami http://www. nlm. nih

Charles Le Brun (1619–1690) Traité de la physionomie de L'homme Zniknięcie człowieka astrologicznego/zodiakalnego, pojawienie się człowieka-maszyny (organizm ludzki to ciało-maszyna, którym rządzą jakieś prawidłowości); Odniesienia do medycyny, geometrii, anatomii, obliczeń... UABSTRAKCYJNIENIE ZNAKU – cecha morfologiczna nie znaczy nic sama z siebie, znaczy dlatego, że nakładają się na nią inne cechy (konstruowanie znaku na podstawie obliczeń – szukanie „kodu”, powiązań między różnymi cechami morfologicznymi) ; Zerwanie z analogią, pójście w kierunku PRZYCZYNOWOŚCI; Znak / ekspresja  znaczenie / psychologia (twarz / ciało / zewnętrze) (namiętność / afekt / wewnętrze) ścisłe nawiązanie do siedemnastowiecznej koncepcji AFEKTU

L.-J.-M. Morel d'Arleux (za Charlesem Lebrunem); Źródło: Dissertation sur un Traité de Charles Lebrun concernant le Rapport de la Physionomie Humaine avec Celle des Animaux Paris, Chalcographie du Musée Napoléon, 1806. L.-J.-M. Morel d'Arleux (za Charlesem Lebrunem); http://www.maitres-des-arts-graphiques.com/-EXB.html

L.-J.-M. Morel d'Arleux (za Charlesem Lebrunem); Źródło: Dissertation sur un Traité de Charles Lebrun concernant le Rapport de la Physionomie Humaine avec Celle des Animaux Paris, Chalcographie du Musée Napoléon, 1806. L.-J.-M. Morel d'Arleux (za Charlesem Lebrunem); http://www.maitres-des-arts-graphiques.com/-EXB.html

FIZJONOMIKA (PSEUDO) OGŁADA MEDYCYNA

Von der Physiognomik (1772) Johanna Gaspara Lavatera (1741–1801) osteologia czaszki  narodziny kraniometrii (racjonalizacja spojrzenia na twarz poprzez pomiary); Z twarzy nie odczytuje się temperamentu, humorów, namiętności etc., ale ukryte cechy rasy, gatunku, narodowości, wieku etc. PRAWA KRANIOLOGII : niegdyś twarz ukazywała morfologiczne lub ekspresyjne oznaki wewnętrzne, które były jej właściwe i wskazywały na cechy psychiczne; teraz twarz staje się pochodną prawa organicznego. SYLWETKA – jest cieniem charakteru, wykrojem natury; fizjonomia i morfologia mówią o naszej psychologii. W ludzkim kośćcu można znaleźć „kościec psychiczny”. „psychiczny szkielet” danego człowieka

FRENOLOGIA – Franz Josef Gall (1758–1828) Poznaj samego siebie (gr. gnothi seauton; łac. nosce te ipsum); 27 wzgórków na czaszce, które świadczą o cechach naszego charakteru; Uprawiana naukowo i towarzysko. Źródło: http://www.newworldencyclopedia.org/entry/PhrenologyA

Cesare Lombroso (1835–1909 ) przedstawiciel włoskiej pozytywistycznej szkoły kryminologii  nacisk na antropometrię; na podstawie mierzenia czaszek ludzi „normalnych” i przestępców (kraniometria) wyciąga wniosek, że parametry czaszek przestępców są podobne do czaszek ludzi pierwotnych. Stąd też przestępca to odmienny typ biologiczny. O tym, czy człowiek stanie się przestępcą, decydują przede wszystkim jego cechy antropologiczne. Za: C. Lombroso, Człowiek zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej. Zbrodniarz urodzony, obłąkaniec zmysłu moralnego, t. I-II 1891, t. III 1892; http://www.atticus.pl/index.php?pag=poz&id=78877

KONIEC