SZTUKA GOTYCKA

RYS HISTORYCZNY Termin gotyk został ukuty w epoce Renesansu przez Giorgio Vasariego, autora pierwszego dzieła o historii sztuki Sens tego określenia był pejoratywny, ponieważ wywodził się go Gotów, uważanych za barbarzyńców, którzy łupili Europę Zachodnią Jednak to nie Goci stworzyli ten styl, wykształcił się on w północnej Francji i w Ile-de-France regionie obecnego Paryża.

Najwcześniej, bo już w XII w Najwcześniej, bo już w XII w. gotyk pojawia się w Picardii i Ile-de-France Następnie szybko ogarnia południe Francji i rozprzestrzenia się w innych krajach europejskich (głównie w Anglii, Hiszpanii, Niemczech, Czechach i Polsce) i trwa gdzieniegdzie aż do XVI w., przy czym w każdym z tych krajów przejawia inne cechy stylowe Katedra Notre Dame, Paryż, Francja, 1163 – 1330 r.

Styl gotycki obejmuje przede wszystkim architekturę, oprócz tego także rzeźbę (głównie podporządkowaną architekturze, lecz także rzeźbę pełną, wolnostojącą oraz w drewnie) jak również malarstwo miniaturowe, a od XIV w. także malarstwo freskowe, ściśle podporządkowane architekturze Od XV w. obserwujemy rozwój malarstwa sztalugowego – technika tempery na drewnie, w której powstają dużych rozmiarów obrazy ołtarzowe tzw. polipktyki Ołtarz Zaśnięcia NMP, Wit Stwosz, Bazylika Mariacka w Krakowie, ukończony w 1489 r.

UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE W XII i XIII w. miasta zaczęły się dynamicznie rozwijać wraz z lokowaniem ośrodków miejskich przez monarchów Dotychczasowy absolutny mecenat kościoła i władców ustąpił miejsca dworom i nowopowstałej grupie mieszczaństwa To one w znacznej mierze były fundatorami okazałych katedr, których budowa niejednokrotnie trwała nawet kilka stuleci

W miastach najważniejszą budowlą był kościół usytuowany na centralnym placu miasta oraz siedziba władz miejskich, w głównych miastach regionu była to katedra i siedziba władz, zazwyczaj mieszcząca się w monumentalnym ratuszu Rynek starego miasta, Bruksela, po prawej stronie widoczna siedziba królewska La maison du roi

W okresie średniowiecza dwory feudałów, a przede wszystkim królewskie wytworzyły elitarną kulturę rycerską Przejawiała się ona w poezji miłosnej, pieśniach trubadurów i legend, czyli kultury o typowo świeckim charakterze Ikonografia Rycerska, z Summa Virtutibus et vitiis, William Perault, 1492.

Miasta charakteryzował intensywny rozwój dzięki wzrastającej wymianie handlowej i wartości pieniądza. Stały się swoistymi centrami kultury średniowiecznej, kwitło w nich rzemiosło skupione w cechach, tu rozwinęła się nowa forma teatru – misteria. Powstawały pierwsze uniwersytety (Paryż, Oxford, Praga, Kraków). W końcu budowano katedry ze składek mieszczaństwa Rycina, miasto Sainte Eulalie de Cernon, Larzac, Francja,

Podczas gdy kulturę masową reprezentowały miasta, klasztory wykuwały myśl filozoficzną. Powstawały w nich dzieła muzyczne i iluminatorskie Zwłaszcza XIII w. był bardzo płodny dla rozwoju kultury w wielu wymiarach, dopiero XIV w. przyniósł kryzys wraz wojną stuletnią (XIV/XV w.) oraz wzrastającą rywalizacją między feudałami a rodzącą się klasą mieszczańską Trés Riches Heures du Duc de Barry, Fevrier, bracia Limbourg, Musée Condé, Chantilly, Francja

RELIGIA Późne średniowiecze to okres wzmożonej żarliwości religijnej, która ze szczególnie przejawiała się w mistycyzmie – dążeniu do bezpośredniego kontaktu z Bogiem Zapał z jakim wierni oddawali się duchowemu i intelektualnemu zgłębianiu wiary znalazł wyraz w wyprawach krzyżowych oraz budowie katedr Wzrasta zainteresowania takimi tematami religijnymi jak męka i śmierć Chrystusa, natomiast Matka Boska staje się szczególnie czczona i poświęca się jej wyjątkowo reprezentacyjne kościoły

Życie średniowiecznego człowieka pozostawało pod przemożnym wpływem kościoła. Mimo formalnego rozdziału władzy królewskiej od religijnej, kler miał ogromy wpływ m.in. na życie polityczne czy edukację. To przy katedrach biskupich rozwijały się pierwsze szkoły, w których duchowni piastujący urząd scholastyka i magistra kształcili młodych chłopców na potrzeby kleru. Jean Fouquet, Budowa Świątynie Jerozolimskiej, miniatura ze Starożytności Żydowskich, ok. 1470 – 1476 r., Bilbliothèque Nationale, Paryż

ARCHITEKTURA To przede wszystkim kościół był symbolem czasu gotyku Tendencja budowania coraz wyższych i większych kościołów wyraża się w wertykalizmie (przewaga kierunków pionowych), strzelistości budowli oraz licznych elementach dekoracyjnych Katedra Notre-Dame, Rouen, Francja, 1145 – 1470, wielokrotnie przebudowywana

Bryła staje się ekspresyjna, wielość jej dekoracji potęguje wrażenie „odmaterializowania” budowli Silne rozczłonkowanie rytmizuje bryłę nadając jej lekkości mimo imponujących rozmiarów Sklepienia kościołów są wciąż podwyższane, duża ich ilość się zawalała, były to swoiste czasy prób budowy wieży Babel, by pokonać siły ciążenia i przybliżyć się do Stwórcy Nawa główna katedry w Beauvais, wys. do sklepienia 48,5 m, Francja

Możliwość konstruowania coraz wyższych budowli narodziła się już w sztuce romańskiej dzięki „złamaniu” łuku półkolistego w ostry. Mniejsza siła rozporowa działająca na boki pozwoliła na budowanie coraz wyższych konstrukcji, w których znikła stała zależność między wysokością a rozpiętością, bowiem przy łuku ostrym siły działały głównie w dół Powstało sklepienie krzyżowo – żebrowe, ponieważ wyodrębniono w żebra załamania na przecięciu kolebek Sklepienie krzyżowo-żebrowe

Sklepienie krzyżowo – żebrowe stanowiło o sile konstrukcji całej budowli. Było lżejsze niż kolebkowe, w związku z czym ściana nie musiała stanowić istotnego elementu podpierającego. Funkcję podpór przejęły masywne filary ze służkami, odprowadzające siły w dół. Im budowla była wyższa, tym filary musiały być masywniejsze. Podział elewacji ściany katedra Notre Dame, Laon, Francja, 1155 - 1235

Nawa główna katedry Notre Dame, Laon, Francja, 1155 - 1235

Ponieważ chęć budowania coraz wyższych katedr dominowała plany konstrukcyjne, ciężar sklepień wzrastał i filary odprowadzające siły stały się niewystarczające. Wówczas wprowadzono system przypór (skarp) i łuków przyporowych mających odprowadzać na zewnątrz działanie sił i odciążyć tym samym ścianę. Przypory to kamienne wieże sił przybudowane do naw bocznych Łuki przyporowe to łuki przerzucone ponad dachami naw bocznych, opierające się o ściany nawy głównej W ten sposób katedra gotycka stanowi niczym nie osłonięty szkielet konstrukcyjny, którego elementy nośne widoczne są z zewnątrz budowli

Schemat konstrukcyjny kościoła gotyckiego Pinacle – pinakiel, arc boutant – łuk przyporowy, contrefort – przypora, colonne fascilulée – kolumna / filar ze służkami, nervures – żebra, voûte d’arrêtes – sklepienie krzyżowo-żebrowe, arc brisé – łuk ostry

System łuków przyporowych, Katedra Notre Dame de Paris, Francja, 1163 - 1330

PODZIAŁ STYLU Protogotyk lub gotyk pierwotny – tym mianem określana jest pierwsza faza gotyku, która charakteryzuje XII w. we Francji Gotyk klasyczny (ang. High Gothic) – obejmuje lata ok. 1190 – 1230 i charakteryzuje się wypracowaniem dojrzałych form architektonicznych i ich zrównoważeniem stylowym Gotyk promienisty „rayonnant” – to faza dojrzałego gotyku, której źródłem jest katedra Saint-Denis pod Paryżem i obejmuje lata ok. 1240 – 1350 Gotyk płomienisty „flamboyant” – to schyłkowa faza, którą cechowała ogromna dekoracyjność i nadmiar detali

PROTOGOTYK Za pierwsze budowle w stylu gotyckim uważane są bazylika Saint Denis pod Paryżem oraz Saint-Etienne w Sens. To one wyznaczyły dalsze ścieżki rozwoju gotyku. Saint Denis uzyskała zupełnie nowy kształt za czasów opata Surgera, od 1135 r. Suger zdecydował o budowie harmonijnej fasady, wnętrze katedry zyskało duże okna witrażowe, a ambit obejście z wieńcem kaplic. Nowością było także zastosowanie sklepienia krzyżowo- żebrowego. Bazylika Saint Denis, Paryż, Francja, 1135 - 1144

Bazylika Saint Denis przed i po pożarze wieży z iglicą w XIX w.

To katedrą w Sens inspirował się opat Surger przy przebudowie Saint Denis. Ten wczesny przykład gotyku charakteryzuje się jeszcze ciężkością murów (skarpy i łuki przyporowe upowszechnią się dopiero późniejszej fazie), brakiem transeptu, co pozwala na większą penetrację światła wewnątrz budowli. Katedra Saint Etienne, Sens, Francja, 1135 – 1164 r., później wielokrotnie przebudowywana

Katedra w Sens, powyżej widok nawy głównej z wyraźną alternacją „ciężkich” i „lekkich” filarów, Po prawej stronie fragment obejścia prezbiterium z widocznym archaizmem romańskim - ślepymi arkadami o półkolistych łukach

GOTYK KLASYCZNY Pod koniec XII w. aż do ok. 1230 r. styl gotycki dojrzewa przybierając klasyczne formy. Powstają wówczas najważniejsze katedry gotyckie – Reims, Amiens, Bourges. Wciąż dominuje wertykalizm, lecz dekoracja się ujednolica i staje się bardziej przejrzysta Przestaje obowiązywać zasada alternacji „ciężkich” i „lekkich” filarów, które są widoczne np. w Sens Ujednolica się typ stosowanego w budowlach kamienia Budowlą – prototypem staje się katedra w Chartres Inne kraje zaczynają się interesować tą formą architektury (Anglia - Salisbury, Canterbery etc.)

Katedra Notre Dame w Chartres, Francja, 1194 – 1220 r.

Katedra Reims, Francja, 1211 - 1275 Fasada oraz nawa główna z widokiem na prezbiterium. Katedra przez stulecia pełniła miejsca koronacji królów francuskich.

Katedra w Amiens, podobnie jak katedry w Chartres, Reims czy w Paryżu prezentują harmonijny typ fasady z trzema portalami, z czego środkowy jest największy. Fasada posiada trzy kondygnacje : I kondygnację portali, II kondygnację galerii królów ponad ciągiem tryforiów złożonych z serii okien arkadowych, III kondygnację rozety. Ponad nimi wznoszą się dwie wieże płasko zakończone (bez iglic). Katedra Amiens, Picardia, Francja, 1220 – 1288 r.

GOTYK PROMIENISTY Kolejny promienisty wariant gotyku rodzi się także w katedrze Saint Denis pod Paryżem wraz z przebudową wyższych partii chóru opactwa w 1231 r. Okna stają się coraz większe, następuje redukcja ścian, dzięki czemu wnętrze kościoła jest zalane światłem Pojawia się coraz bogatsza dekoracja maswerkowa rozet znajdujących się w centralnym punkcie fasady lub w ramionach transeptu Jest to dojrzała faza gotyku, której nazwa wywodzi się z promienistego układu maswerków w rozetach (fr. rayonnant)

Chór bazyliki Saint Denis, przebudowany zgodnie ze stylem rayonnant

Rozeta w północnym transepcie katedry Notre Dame w Paryżu

Sainte Chapelle (Święta Kaplica), Paryż, z lewej kaplica górna, 1248 r.

GOTYK PŁOMIENISTY Zwany też późnym gotykiem określa schyłkową fazę tego stylu Nazwa jej pochodzi od dekoracji maswerków w kształcie przypominającym płomienie W stosunku do poprzednich faz gotyku struktura budowli nie ulega zmianom, dekoracja staje się natomiast bogatsza i bardziej wybujała Fasady świątyń stają się bardziej dekoracyjne, a sklepienia przybierają formy coraz bardziej złożone, gdzie prym wiedzie dekoracyjność

Katedra Świętego Wita, Praga, Czechy, po lewej fasada, po prawej sklepienie sali Złotych Drzwi, 1344 – 1420, później wielokrotnie przebudowywana

Sainte Chapelle de Vincennes, Święta Kaplica w Vincennes pod Paryżem, 1380 – 1480 (ukończenie fasady). Przykład fasady w stylu gotyku płomienistego. Mimo że wymiary budowli fazy promienistej są skromniejsze, dekoracja jest bardziej wyszukana i złożona.

GOTYK W ANGLII W Anglii styl gotycki przybiera nieco inne formy niż na kontynencie. Kościoły nie są tak wysokie jak we Francji, natomiast ich korpusy są wydłużone. Najczęstszą formą kościołów są trójnawowe bazyliki z prostokątnym (a nie owalnym) prezbiterium Transept jest szeroki, a na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu najczęściej budowana jest wieża Bryła sprawia wrażenie cięższej niż we Francji Zamiast sklepień w reprezentacyjnych salach klasztornych lub zamkowych zastosowanie znajdują otwarte więźby dachowe

Katedra w Canterbury, Anglia, 1174 – 1185 r.

Katedra w Wells, Anglia, 1180 – 1425 r.

Katedra w Salisbury, Anglia, 1220 – 1258 r.

GOTYK W NIEMCZECH SONDERGOTIK Wiele kościołów niemieckim zaadoptowało styl gotycki Na północy kamień ustąpił miejsca cegle, w związku czym ilość dekoracji rzeźbiarskiej zmalała Uproszczone formy bryły powodują zanikanie naw bocznych oraz obejścia z wieńcem kaplic Kościół Świętej Marii, Lubeka, Niemcy

Plan katedry w Kolonii adoptuje plan katedry z Amiens, najprawdopodobniej to architekci francuscy realizują pierwszą fazę budowy, którą jest prezbiterium. Ma ono obejście z wieńcem kaplic. Z czasem jednak budowniczowie niemieccy odchodzą od wzorców francuskich. Katedra Świętego Piotra i NMP w Kolonii, Niemcy, początek 1248 r.

GOTYK W POLSCE Zakony dominikanów i franciszkanów przywiodły do Polski styl gotycki w XIII w. W związku z regułą zakonu kościoły te charakteryzują się prostotą formy i brakiem wież, witraży czy bogatej dekoracji rzeźbiarskiej Bryły kościołów znacznie się różnią od swych pierwowzorów w Europie Zachodniej. Brak kamienia spowodował, iż gotyk w Polsce jest przede wszystkim ceglany, a to z kolei wpłynęło na charakter kompozycji Bardziej surowy klimat nie pozwolił na rezygnację ze ścian, okna są mniejsze, dekoracja skromniejsza Jedynie w kościołach Śląska i Małopolski zastosowano kamień w elementach konstrukcyjnych (filary, żebra sklepienia), cegła jest elementem wypełniającym

Połączenie cegły z kamieniem tworzy malowniczy efekt kolorystyczny i fakturalny Bazylika kolegiacka Narodzenia NMP w Wiślicy, XIV w. , po lewej sklepienie trójdzielne oparte na wolnostojących filarach

Za zdobycz typowo polską uważa się trójdzielne sklepienie piastowskie, bazylika w Wiślicy

Powstawanie odrębnych szkół sztuki gotyckiej w różnych regionach Polski wiązało się z lokacją miast na prawie magdeburskim, gdy mieszkańcy w czasie rozbicia dzielnicowego byli bardziej przywiązani do swojego regionu niż kraju Okres największego rozkwitu gotyku w Polsce przypada na rządy Kazimierza Wielkiego (1333-1370 r.) Nagrobek Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej, czerwony marmur i piaskowiec, jeden z nielicznych nagrobków baldachimowych, po 1371 r.

Kościół Mariacki, Kraków, kościół wczesnogotycki został poświęcony już w 1320 r., jednak później został on gruntowanie przebudowany. P0 1355 r. prezbiterium zostało przeprute wysoki oknami witrażowymi. Pod koniec XIV w. powstał bazylikowy korpus i przykryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W XV w. wieża północna została podwyższona, by pełnić rolę strażnicy miejskiej i przykryta wielobocznym hełmem, obecnie jednym z najbardziej charakterystycznych elementów Krakowa.

Ołtarz Zaśnięcia NMP (Mariacki), Wit Stwosz, 1477-1489 r Ołtarz Zaśnięcia NMP (Mariacki), Wit Stwosz, 1477-1489 r., Kościół Mariacki, Kraków

Detale z Ołtarza Mariackiego, detale anatomii postaci oddane są z zadziwiającym realizmem

Collegium Maius, Kraków, ok. 1400 r Collegium Maius, Kraków, ok. 1400 r., najstarszy budynek Uniwersytetu Jagiellońskiego, ówczesnej Akademii Krakowskiej założonej przez Kazimierza Wielkiego. Wewnętrzny dziedziniec otoczony arkadowymi krużgankami. Mieściły się tam lectoria, biblioteki i mieszkania profesorów. Obecnie Muzeum UJ. Doskonały przykład zabytku kultury świeckiej epoki średniowiecza.

Barbakan, Kraków, 1499 r., doskonale zachowany zabytek architektury obronnej. Posiada 7 wieżyczek obserwacyjnych i 130 otworów strzelniczych. Otoczony był fosą, znajdował się przed murami miejskimi, miał połączenia z Bramą Floriańską. Grubość ścian Barbakanu wynosi 3 m.

Bazylika NMP w Gdańsku, rozpoczęcie budowy aktualnego kościoła 1343 r. Poniżej sklepienie kryształowe nawy bocznej To największy kościół ceglany na świecie, o dł. 105 m i wys. Wież 82 m. Jest to trójnawowa hala, z podobnie trójnawowym transeptem i prezbiterium. Skarpy wprowadzone są wewnątrz kościoła tworząc kaplice boczne.

Około XV w. ukończono wieże i nakryto je hełmami. Korpus gotyckiej katedry powstał na istniejącej uprzednio bryle kościoła romańskiego. Katedra zyskała prezbiterium z obejściem i wysokimi oknami witrażowymi, nakrytym sklepieniem sześciodzielnym. Około XV w. ukończono wieże i nakryto je hełmami. Archikatedra Św. Jana Chrzciciela, Wrocław, XIII – XIV w.

RZEŹBA GOTYCKA Rzeźba gotycka jest przede wszystkim rzeźbą podporządkowaną ramom architektonicznym, chociaż istniała też rzeźba pełna, wolno stojąca Najczęściej używanym materiałem był kamień (począwszy od zwykłego piaskowca a skończywszy na kamieniach szlachetnych jak marmur, alabaster czy granit) Stosowano także drewno, lecz najczęściej do mniejszych form Z kości słoniowej wyrabiano figurki świętych i relikwiarze

Katedra gotycka była zarazem symbolem i wykładem wiary chrześcijańskiej. Cały program ikonograficzny zawarty przede wszystkim w portalach miał głosić chwałę Boga i cud Jego tworzenia. Z tego wynika naturalizm przedstawień. U góry Nawiedzenie, katedra w Reims, po prawej portal katedry w Amiens, 1220 – 1230 r.

Katedra w Reims posiada ponad 2000 rzeźb, stanowiąc tym samym ewenement na skalę światową. Jednak emblematem miasta jest statua Uśmiechniętego Anioła z północnego portalu katedry. Enigmatyczny uśmiech wypisany na twarzy anioła ukazuje bogatą psychologię postaci, w której można wyczytać jednocześnie radość i ból, ukojenie i emocje. Nie jest to schematyczne ujęcie typowe dla licznych rzeźb portalu, widać w nim udaną próbę ukazania emocji. Tzw. Uśmiechnięty Anioł, północny portal katedry w Reims, Francja, 1236 – 1245 r.

Typy gargulców (maszkaronów) gotyckich

Gargulec, powyżej z katedry w Reims Po prawej z katedry w ND w Paryżu