Elżbieta Kwella Uniwersytet Gdański „CYKLE KONIUNKTURALNE TEORIA I PRAKTYKA” Materiały wykładowe Elżbieta Kwella Uniwersytet Gdański

Treści programowe: Czy cykle koniunkturalne jeszcze istnieją?      Słynne cykle koniunkturalne. Teorie cyklu koniunkturalnego – przegląd ogólny. Deterministyczne i stochastyczne teorie cyklu koniunkturalnego. Cykle koniunkturalne w Stanach Zjednoczonych po 1918 roku do czasów współczesnych - analiza empiryczna. Cykle koniunkturalne w Polsce - analiza empiryczna. Globalny kryzys finansowy - źródła,  mechanizm i skutki.

Literatura: Burda M., Wyplosz Ch., Makroekonomia. Podręcznik europejski. PWE Warszawa 2000, rozdz. 14. Barro R.J., Makroekonomia, PWE, Warszawa 1997, rozdz. 9. Kaldor N., Eseje z teorii stabilizacji i wzrostu gospodarczego. PWN, Warszawa 1971. Barczak R., Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego. PWE, Warszawa 2006. Jakimowicz A., Ewolucja teorii wahań koniunkturalnych. PWN, Warszawa 2005. Burns A., Mitchell W., Measuring Business Cycles. NBER, New York 1946. Friedman M., Schwartz A., A Monetary History of the United States. Princeton University Press 1963. Kindleberger C., The World in Depression. University of California press, Berkeley, California 1986. Mankiw G.N., Real Business Cycles: A New Keynesian View, “Journal of Economic Perspectives”, 3, 1989, s. 79-90. Szymański W., Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenia. Difin, Warszawa 2009. Nawrot W., Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy. CeDeWu, Warszawa 2009.

Elżbieta Kwella Uniwersytet Gdański 1. CYKLE KONIUNKTURALNE - CO TO JEST ? Materiały wykładowe Elżbieta Kwella Uniwersytet Gdański

RODZAJE WAHAŃ W GOSPODARCE

Rodzaje wahań w gospodarce Trend; Wahania wokół trendu: Wahania koniunkturalne (cykliczne), Wahania sezonowe (periodyczne); Wahania przypadkowe (nieregularne).

Rodzaje wahań w gospodarce Trend Ogólna, długookresowa, jednokierunkowa, trwała tendencja zmian w gospodarce; Kilka – kilkadziesiąt lat.

Wahania sezonowe (periodyczne) Zmiany nasilenia zjawisk gospodarczych, powtarzające względnie regularnie; ← przyczyny niezależne od podmiotów gospodarczych: czynniki przyrodnicze, techniczne, społeczne (zwyczaje, przepisy, prawa); Do 1 roku.

Wahania przypadkowe (nieperiodyczne) Niecykliczne zmiany nasilenia zjawisk gospodarczych; ← Jednorazowe szoki wynikające z działania nieokreślonych bliżej przyczyn (losowych), nie związanych z istotą danego zjawiska (wybory, zmiany ustaw); Nieregularne co do siły i kierunku; Wahania katastroficzne.

POJĘCIE CYKLU KONIUNKTURALNEGO - różne konwencje

1/3 Tradycyjne ujęcie Wahania koniunkturalne to powtarzające się okresy wzrostu i spadku absolutnego podstawowych wielkości ekonomicznych.

2/3 Modyfikacja interpretacji fluktuacji koniunkturalnych „Cykl odchyleń” Okresowe, lecz nieregularne wahanie poziomu aktywności gospodarczej, mierzone jako odchylenia realnego PKB i innych zmiennych makroekonomicznych od wielkości wynikających z ogólnego trendu.

3/3 Modyfikacja interpretacji fluktuacji koniunkturalnych „Cykl wzrostu” Okresowe i nieregularne wahanie tempa wzrostu realnego PKB i innych zmiennych makroekonomicznych.

Wahania koniunkturalne (cykliczne, nieregularne) Mniej lub bardziej regularny ruch typu wahadłowego wokół linii trendu; ← wynik samowzmacniających się mechanizmów wewnętrznych; Okres kilkuletni.

Cykl koniunkturalny to ruch typu falowego, który ogarnia cały system gospodarczy. Koniunktura łac. conjunctura – zbieg wydarzeń; Cykl gr. kyklos – koło, wieczny nawrót. Powtarzalność, Różna siła, Wszechobejmujący wymiar, Różne formy.

„Cykle koniunkturalne są pewnego rodzaju fluktuacjami obserwowanymi w ogólnej działalności gospodarczej narodów, które organizują swoją pracę głównie w formie przedsiębiorstw obliczonych na zysk. Cykl składa się z ekspansji występującej mniej więcej w tym samym czasie w licznych dziedzinach działalności gospodarczej, po której następuje podobnie powszechna recesja, okres kurczenia się działalności i potem ożywienia przechodzącego w fazę ekspansji kolejnego cyklu. Cykle wahają się od ponad 1 roku do 10 i 12 lat”. /A. Burns, W. Mitchell, Measuring Business Cycles, 1946/

GENEZA TEORII KONIUNKTURY

Gustav Cassel (1866-1945) University of Stockholm, 1903-1936 Nature and Necessity of Interest (1903), Money and Foreign Exchange after 1914 (1922), Fundamental Thoughts on Economics (1925), On Quantitative Thinking in Economics (1935).

Knut Wicksell (1851-1926) University of Lund,1900-1916 Lectures on Political Economy, I. 1901. Translated by E. Classen. 1934. Lectures on Political Economy, II. Translated by E. Classen. 1935. Value, Capital and Rent. 1893. Translated by S. H. Frowein, 1954. Reprint. 1970. The Influence of the Rate of Interest on Prices, „Economic Journal”, (1907).

MORFOLOGIA WAHAŃ KONIUNKTURY

Klasyczny cykl koniunkturalny PKB S I cykl II cykl D Szczyt Dno Szczyt Dno Ożywienie/ ekspansja Czas Recesja Recesja Ożywienie

Fazy współczesnego cyklu koniunkturalnego PKB Czas

DEFORMACJA CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Klasyczny a współczesny cykl Cykl klasyczny (występujące regularnie od roku 1825 do II wojny światowej) Cykl współczesny (występujące po II wojnie światowej) dotyczył zmian absolutnych w szeregach czasowych dotyczy zmian indeksów względnych cykl czterofazowy cykl dwufazowy: faza spadku (recesji), faza wzrostu (ekspansji) gwałtowne punkty zwrotne łagodne punkty zwrotne Fazy rozkwitu +ożywienie (4-6 lat) fazy kryzysu i depresji (4-6 lat) Cykl trwa 8-12 lat faza wzrostu 2-10 lat faza spadku 1,5-2 lat Cykl trwa 5-12 lat częstotliwość cyklu - niska częstotliwość cyklu – wysoka

Klasyczny a współczesny cykl Cykl klasyczny Cykl współczesny amplituda fazy wzrostu koniunktury bardzo zbliżona do amplituda fazy spadkowej amplituda fazy wzrostu koniunktury wyższa niż amplituda fazy spadkowej wysoka intensywność cyklu niska intensywność cyklu asymetryczny przebieg cyklu

Powojenna deformacja cyklu koniunkturalnego mniejsza amplituda wahań; skrócenie i spłycenie fazy spadkowej; wydłużenie okresu ekspansji.

SEKWENCJA CYKLU KONIUNKTURALNEGO SZCZYT → SPADEK KONIUNKTURY → RECESJA (KRYZYS) → DNO (DEPRESJA) → OŻYWIENIE → WYSOKA KONIUNKTURA → „PRZEGRZANIE” → SZCZYT.

Szczyt koniunktury  AD  AS Maksymalna produkcja globalna ( PKB bieżący > PKB potencjalnego ) Wysoki popyt Wysokie zakupy Wysokie płace Wysokie koszty produkcji Wysokie ceny → inflacja Wysokie zatrudnienie Wysokie zyski Wysokie stopy procentowe Niskie bezrobocie

Spadek koniunktury Popyt zagregowany (AD) stabilizuje się lub ; Firmy mają kłopoty   kosztów produkcji i  cen; ich prognozy o  AD nie sprawdzają się  wstrzymują I  produkcja globalna Likwidacja zapasów,  inwestycje Bezrobocie (U) jeszcze na niskim poziomie  Płace pozostają wysokie Kolejne firmy bankrutują Ludzie ostrożniej wydają pieniądze Gwałtownie  AD Rząd opierając się na danych z okresu poprzedniego - szczytu może:  podatki (t),  wydatki budżetowe (G); BC:  podstawowe stopy proc. (r), co pogłębi jeszcze bardziej dopiero co pojawiające się tendencje spadkowe AD (!!!) Banki stają się ostrożniejsze, niepokoją się o udzielone pożyczki

Recesja - definicje Dwa kolejne kwartały spadku PKB w wyrażeniu realnym. Tempo wzrostu jest ujemne. Okres, w którym tempo wzrostu PKB jest co prawda dodatnie, ale ulega silnemu zmniejszeniu. „Wyraźne zmniejszenie aktywności gospodarczej w całej gospodarce, trwające dłużej niż kilka miesięcy, mające odbicie w poziomie produkcji przemysłowej, zatrudnienia, dochodów realnych oraz sprzedaży hurtowej i detalicznej”.

Zmienność rodzajowa recesji Modele recesji: U – ostry spadek – depresja – ostry wzrost, V – ostry spadek – szybki wzrost, L – ostry spadek – długa recesja – długa depresja – ożywienie.

Symptomy recesji → kryzysu 1/2 Spadek PKB i produkcji przez dwa kolejne kwartały, ↓ produkcja przemysłowa i sprzedaż,  zapasy Spadek indeksów giełdowych przez pewien czas, Spadek wskaźnika pozytywnych nastrojów konsumentów, Wzrost oszczędności, Masowe bankructwa.

Symptomy recesji → kryzysu 2/2 Gwałtownie  popyt zagregowany (AD),  ceny,  zyski, kursy akcji  popytu na surowce   podaży surowców   ceny towarów zaopatrzeniowych Znacznie wolniej spadają ceny towarów finalnych i płace ↓ popyt na kredyt → ↓ stopy procentowe Znaczny  zakupów dóbr trwałego użytku  I produkcyjne Ludzie ubożeją Banki wstrzymują pożyczki ↑ Bezrobocie, zatrudnienie,  czas pracy, ↑, transfery społeczne Brakuje poczucia pewności, oczekiwanie na depresję, kiedy wszystko będzie tańsze, zakupy odkładane. U, V, L, W

Źródła recesji 1/2 interakcje między: zyskami, inwestycjami, rynkami kredytowymi, rynkami finansowymi. Krótkookresowe stopy od kredytów odchylają się od stopy naturalnej (równowagi), przy której podaż oszczędności gospodarstw domowych = popytowi firm na środki inwestycyjne  produkcja podlega wahaniom.

Ożywienie  inwestycji,  optymizmu powraca poczucie pewności  zagregowany popyt (AD), ↑ zakupy Banki komercyjne -  pożyczek Bank centralny - tnie podstawowe stopy procentowe  zapasy towarów (brak gotówki)   popyt na kredyt nowe inwestycje czynniki produkcji są tanie  nowe firmy.

Wysoka koniunktura PKB bliski PKB potencjalnego Poczucie bezpieczeństwa Nadmierny optymizm, szybki  AD, zakupy Banki chętnie udzielają pożyczek Wysokie zyski firm Wpływy podatkowe wysokie  bezrobocie   transfery socjalne Ceny szybko  zdarza się, że rząd opierając się na danych statystycznych z poprzedniego okresu – recesji , chcąc złagodzić jej objawy -  wydatki rządowe , co dodatkowo przyczyni się do i tak już nadmiernego wzrostu AD Rosną nadmiernie inwestycje (I) nadmierny popytu na kredyty   podaży pieniądza na pożyczki  z poślizgiem  stopy procentowe  presja na  I.

Maksimum produkcji w kilku sektorach „Przegrzanie” Maksimum produkcji w kilku sektorach Niedobory towarów  szybki  inflacji Niedobór wykwalifikowanej siły roboczej Płace i ceny nieruchomości gwałtownie    koszty produkcji BC:   AD   podstawowe stopy proc.(r) „Sprytne” firmy sprzedają się po wysokich cenach większym firmom Menedżerowie zachęcają do inwestowania  AD  AS  szczyt koniunktury.

Stylizowane fakty

Fakt nr 1: Nieregularność W RKK obserwujemy nierównomierne, lecz powtarzające się wahania realnych wartości PKB. Przeciętny cykl trwa od 5 do 8 lat.

Statystyczny opis cykli koniunkturalnych z lat 1970-1994 Liczba pełnych cykli W. Brytania Francja Niemcy Włochy Japonia USA Przeciętna długość cyklu Maks. długość cyklu Minim. długość cyklu Przeciętne odchylenie od przec. długości cyklu (w %) w kwartałach 2 31,535 36 24 36,5 22 42 48 41 44 35 21 22 24 11 29 6 2,5 2,1 2,9 3,4 2,7 3,0 IMF

Fakt nr 2: Amplituda Amplituda wahań cyklu koniunkturalnego mierzona w stosunku do przeciętnego PKB i linii jego trendu jest niewielka.

Wydatki prywatne (konsumpcja, inwestycje i import) - procykliczne, Fakt nr 3: Korelacje Wydatki prywatne (konsumpcja, inwestycje i import) - procykliczne, Konsumpcja rządowa - acykliczna; Inflacja i zatrudnienie - procykliczne, Bezrobocie jest antycykliczne

Współczynniki korelacji niektórych zmiennych makroekonomicznych z PKB G X M P  UE 0,84 0,89 0,11 0,79 0,92 -0,76 0,09 JAP 0,49 0,81 -0,19 -0,10 0,16 -0,27 0,17 USA 0,85 0,90 0,18 0,56 -0,59 0,19 Źródło: M. Burda, Ch. Wypłosz, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1997, rozdz.9.

w trakcie cyklu koniunkturalnego Bezrobocie i inflacja w trakcie cyklu koniunkturalnego

Bezrobocie i inflacja w trakcie cyklu ● PKB Potencjalny PKB ● ● Rzeczywisty PKB ● ● Rzeczywista stopa bezrobocia Naturalna stopa bezrobocia П, u ● ● ● ● ● ● ● ● ● Stopa inflacji ● t0 t1 t2 t3 t4

Korelacja zmiennych makroekonomicznych z poziomem produktu* Konsumpcja Inwesty -cje Wydatki rządowe Eksport Import Ceny Inflacja UE Japonia USA 0,84 0,49 0,85 0,89 0,81 0,90 0,11 -0,19 0,09 0,79 -0,10 0,18 0,92 0,16 0,56 -0,76 -0,27 -0,59 0,17 0,19 * Dane dla UE obl. jako nieważone średnie z wielkości dot. W. Brytanii, Francji, Niemiec i Włoch. Korelacje sa liczone dla okresów kwartalnych z lat 1957-1989 do 1965-1989. Zmienne procykliczne (C, I, M) – współczynnik korelacji dodatni, ok. +1 Zmienne antycykliczne (ceny) – w.k. ujemny, bliski -1, Zmienne acykliczne (G)– w.k. bliski 0. Źródło: J.P. Danthine, J. Donaldson: Methodological and Empirical Issues in Real Business Cycle Theory, „European Economic Review”, 31, 1993, tab.3.

Fakt nr 4: Wskaźniki Niektóre zmienne wyprzedzają PKB w cyklu inne opóźniają się w stosunku do niego, czy zachowują się identycznie. Wskaźniki wyprzedzające: stopień wykorzystania możliwości produkcyjnych, zapasy, realne ceny akcji, realna podaż pieniądza Wskaźniki opóźnione: bezrobocie, inflacja Wskaźniki zbieżne w czasie: stopy procentowe.

Wskaźnik Wyprzedzający Koniunktury (WWK) Miara przyszłej aktywności gospodarki. Pokazuje wzrosty i spadki poziomu aktywności całej gospodarki z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem w stosunku do PKB oraz innych miar jej aktywności, takich jak produkcja, sprzedaż detaliczna, zatrudnienie, płace, dochody.

Komponenty (składowe) Wskaźnika Wyprzedzającego Koniunktury (WWK) - średnia tygodniowa liczba godzin przepracowanych w przemyśle, - nowe zgłoszenia po zasiłki dla bezrobotnych, - nowe zamówienia w przemyśle, - ilość nowopowstałych przedsiębiorstw, - zezwolenia na nowe budowle, - zmiany w zapasach towarów i materiałów, - zyski, - stosunek cen do kosztów pracy, - zmiany w zadłużeniu z tytułu kredytów konsumenckich, - indeksy giełdowe, - długość realizacji dostaw, - wydajność pracy, - podaż pieniądza, - ceny niektórych, wybranych surowców, - ceny w sektorze usług, - nastroje konsumentów i biznesmenów.

Wyprzedzenie Wskaźnika Wyprzedzającego Koniunktury (WWK) w stosunku do rzeczywistości Przeciętne wyprzedzenie WWK - ok. 6 miesięcy; Dłuższe wyprzedzenie szczytu, wyprzedzenie zwiastujące zwolnienie tempa wzrostu lub recesję. Wyprzedzenie szczytu może wynosić nawet kilkanaście miesięcy. (W 1997 roku wskaźnik zaczął pokazywać przyszłe zwolnienie gospodarki z wyprzedzeniem 12 miesięcy); Wyprzedzenie WWK jest znacznie krótsze w przypadku dna, wówczas, gdy należy spodziewać się ożywienia gospodarczego - około 3-6 miesięcy.

Wskaźnik Równoległy Koniunktury (WRK)? Miara aktualnego poziomu aktywności gospodarki. Jest opóźniony o kilka miesięcy w stosunku do WWK; Jest równie uniwersalną miarą jak PKB, lecz dostępną szybciej i częściej. PKB raportowany jest w ujęciu kwartalnym i z dużym opóźnieniem; Wskaźnik równoległy (WRK) dostępny jest już w kilka dni po ogłoszeniu danych makroekonomicznych, takich jak wielkość produkcji, sprzedaż detaliczna, płace.

Komponenty (składowe) Wskaźnika Równoległego Koniunktury (WRK) zatrudnienie, stopa bezrobocia sprzedaż detaliczna lub (i) hurtowa towarów, dochody (osobiste, na głowę mieszkańca, gospodarstw domowych), wydatki budżetowe brutto, płace.

Wskaźnik Rynku Pracy (WRP) informuje o zmianach zachodzących na rynku pracy - głównie zmianach w wysokości stopy bezrobocia. Wykazuje wyższą zbieżność z wartościami stopy bezrobocia BAEL niż ze stopą bezrobocia rejestrowanego. Jego okres wyprzedzenia wynosi od kilku do kilkunastu miesięcy.

Wskaźnik Opóźniony Koniunktury (WOK) Zestaw danych statystycznych, który z pewnym opóźnieniem w stosunku do PKB i do wskaźnika równoległego (WRK) rejestruje zmiany w poziomie aktywności gospodarki.

Komponenty (składowe) Wskaźnika Opóźnionego Koniunktury (WOK) inwestycje w maszyny i urządzenia, inwestycje w budynki, zapasy, zadłużenie przedsiębiorstw z tytułu kredytów, stopy procentowe kredytów dla przedsiębiorstw.

Wskaźnik Przyszłej Inflacji (WPI) Konstrukcja składowych - danych statystycznych, które mają istotny wpływ na poziom cen konsumpcyjnych (CPI) w przyszłości; WPI, podobnie jak inflacja bazowa pokazuje główny trend inflacji, nie uwzględnia sezonowych ruchów cen oraz ruchów cen krótkookresowych wywołanych szokami; Średnie wyprzedzenie WPI w stosunku do CPI - średnio trzy miesiące; Obserwacja WPI informuje nas o kierunku zmian cen (CPI) w najbliższej przyszłości.

Zasada "3U" Litera "U" - symbol zmiany kierunku + pierwsze litery słów charakteryzujących zmiany. Kryteria wskaźnika w momencie zmiany ich kierunku. Obserwowane zmiany muszą być: utrwalone, czyli trwać co najmniej trzy kolejne miesiące, uwidocznione, czyli obserwowana zmiana musi być wyraźna, znacząca, upowszechnione, czyli dotyczyć większości komponentów poszczególnych wskaźników.

Stylizowany fakt nr 5: Względna zmienność Inwestycje, a zwłaszcza inwestycje w zapasy, są bardziej zmienne niż PKB; Konsumpcja - mniej zmienna niż PKB; Eksport i import podlegają znaczącym wahaniom; Wydatki rządowe - względnie acykliczne.

Ceny zmieniają się w mniejszym stopniu niż produkt; Zmienność podstawowych zmiennych makroekonomicznych w czasie trwania cyklu* PKB (%) C I G X M Ceny (deflator PKB) UE Japonia USA 1,12 1,66 1,73 0,87 0,73 0,71 2,23 2,80 3,01 0,47 3,76 1,18 2,35 6,99 6,82 3,26 11,67 5,17 1,00 1,98 0,90 Relacja odchylenia standardowego do odchylenia standardowego PKB * Zmienność – mierzona jako odchylenie standardowe wartości poszczególnych zmiennych po wyeliminowaniu składnika sezonowego. Ceny zmieniają się w mniejszym stopniu niż produkt; Zmienność C jest mniejsza niż zmienność produktu; Zmienność produktu jest mniejsza niż zmienność I; HZ jest najbardziej niestabilnym składnikiem PKB

Wnioski: /1/ W trakcie recesji: poważnie maleje wielkość nabywanych dóbr trwałych ( I); względnie stabilne są wydatki konsumentów na dobra nietrwałe oraz zakupy rządowe; rosną transfery rządowe, a także konsumpcja finansowana z oszczędności oraz deficyt budżetowy.

Wnioski: /2/ W okresie ożywienia i szczytu zmienne te zachowują się podobnie, z tym, że kierunek ich zmian jest odwrotny. Inwestycje i transfery rządowe to zmienne najbardziej wrażliwe na zmiany koniunktury. Reagują one zawsze w przeciwstawnych w stosunku do siebie kierunkach.