Górny paleolit 40 – 16 000 lat BP Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.

Rewolucja czy ewolucja? Wyniki najnowszych badań: Znajdujemy genetyczne i antropologiczne dowody na krzyżowanie się neandertalczyków i AMH. Współcześni Europejczycy dziedziczą do 4% genów neandertalskich. Geny te znajdujemy też u innych populacji Eurazji, ale nie ma ich u współczesnych mieszkańców Afryki. AMH pojawiają się w Europie co najmniej 43 tys. lat cal BC. Pierwsze kultury AMH w Europie mają wiele elementów środkowopaleolitycznych. zasadnicza rewolucja górnopaleolityczna zachodzi dopiero między 38 a 35 tys. lat cal. BC, gdy upowszechnia się technologia oryniacka i pojawia wyrafinowana sztuka mobilna i naskalna Ostatnie klasyczne kultury środkowego paleolitu w peryferyjnych obszarach Eurazji trwają co najmniej do 30 tys. lat cal BC (28. tys. BP). W klasycznej wizji przejście między środkowym i górnym paleolitem miało mieć charakter rewolucji biologicznej i kulturowej. Przełom wyznaczało pojawienie się w Europie ok. 40 tys. lat temu nowego typu przemysłów wiórowych (tzw. kultura oryniacka) i ludzi współczesnych (AMH = Anatomically Modern Humans). Tę wizję wsparły w ciągu ostatniej dekady badania genetyczne sugerując całkowity brak krzyżowania się między neandertalczykami i AMH. Tymczasem archeologia i antropologia od dawna dostarczają dowodów na to, że przejście do górnego paleolitu było procesem stopniowym, poprzedzonym ewolucją kulturową także w społecznościach neandertalskich okresu MIS 3 i trwającym ponad 15 tys. lat. Najnowsze badania potwierdzają te poglądy. Szkielet hybrydy – dziecka o cechach neandertalskich i kromaniońskich (człowieka współczesnego) z portugalskiego Lagher Velo (ok. 24 tys. lat BP, tj. ok. 27 tys. BC cal), podobnie jak znaleziska z rumuńskiego stanowiska Oase sugerują, że neandertalczycy mogą być przodkami współczesnych Europejczyków w stopniu większym, niż się to obecnie wydaje Jaskinia el Castillo, Hiszpania. Malowidła naskalne datowane na okres ok. 40,8 ka BC cal., a więc na okres, z którego w tej części Europy nie znamy żadnych szczątków Homo sapiens sapiens. j. Denisova, Ałtaj, Syberia

Kwestie antropologiczne Ważnym dowodem na afrykański rodowód AMH i stosunkowo niedawne zastąpienie poprzednich populacji są badania DNA mitochondrialnego (mtDNA), sugerujące bardzo silne podobieństwa między współczesnymi ludźmi i ich afrykańskie pochodzenie (DNA mieszkańców Afryki jest bardziej zróżnicowane i odrębne od bardziej jednorodnego DNA mieszkańców innych kontynentów). Jednak tylko badania DNA jądrowego, dziedziczonego po obojgu rodzicach, dostarczają pełnych wyników. Nasza wiedza będzie tu jeszcze podlegać modyfikacjom. W środkowym paleolicie poza Europą występowały także inne populacje o podobnym stopniu rozwoju kulturowego i antropologicznego jak u neandertalczyków. Od co najmniej 200 tys. lat BP w Afryce rozwija się populacja ludzi o nowoczesnej budowie, tzw. H. helmei, z której, co sugeruje większość analiz antropologicznych i genetycznych, wywodzi się nasz obecny gatunek H. sapiens sapiens. Badania genetyczne szczątków ze stanowiska j. Denisova (Rosja) dowiodły, że w okresie odpowiadającym śr. pal. istniała co najmniej jeszcze jedna populacja. Zarówno neandertalczycy, jak i denisowianie krzyżowali się z naszymi bezpośrednimi przodkami, choć udział ich genów w naszej puli genowej jest wg. obecnych badań, niewielki. Sam fakt krzyżowania się i potwierdzenie istnienia w paleolicie obserwowanych i dziś różnic regionalnych w populacji Homo sugeruje jednak, że ewolucja człowieka ma bardziej policentryczny charakter. Tym samym najpopularniejsza dotąd hipoteza monocentryczna musi zostać częściowo zweryfikowana. Przedstawiciele afrykańskiego H. sapiens, jak się wydaje, osiągnęli rzeczywiście duży sukces ewolucyjny, ale zastąpienie innych populacji nie było całkowite. j. Denisova, Ałtaj, Syberia

Kwestie kulturowe: Ostrza liściowate z różnych środkowoeuropejskich zespołów przejściowych. Nie jest jasne, kto był wytwórcą tych narzędzi, mógł być to zarówno neandertalczyk, jak i człowiek współczesny. Końcowy okres kultur neandertalskich w to ewolucja w kierunku modelu górnopaleolitycznego. Popularyzuje się m.in. technologia wiórowa, obecna w Europie od końca eemu. Stopniowo zanikają asymetryczne i płasko-wypukłe formy narzędzi rdzeniowych. W momencie pojawienia się AMH, lub jeszcze nieco wcześniej w Europie zachodniej pojawiają się nowe jednostki kulturowe: MTA (Moustérien de tradition acheuléenne), charakteryzujący się obecnością trójkątnych pięściaków i narzędzi wiórowych, a w końcowym okresie – ulucien (pn. Włochy) i szatelperonien (Francja) charakteryzowany obecnością narzędzi górnopaleolitycznych, oraz ozdób i narzędzi kościanych. Choć nowe badania sugerują, że te dwie kultury były tworzone przez ludzi o współczesnej budowie ciała, także w centralnej i wschodniej Europie istnieją w MIS 3 przemysły o charakterze pośrednim, takie jak Bohunicien, Seletien, czy Jerzmanowicien, gdzie narzędzia mikockie stopniowo są zastępowane ostrzami liściowatymi, ale obok narzędzi górnopaleolitycznych wciąż funkcjonuje np. technologia lewaluaska. Kwestia uczestnictwa neandertalczyków w kulturach górnego paleolitu, a także to, jakim zmianom podlegali w wyniku ewolucji i krzyżowania się z AMH pozostaje więc otwarta. Warto odnotować, że mimo ekspansji modelu górnopaleolitycznego klasyczne kultury środkowego paleolitu utrzymywały się w peryferyjnych regionach Eurazji co najmniej do 30 tysięcy lat BC cal, o czym świadczą m.in. znaleziska z płw. Iberyjskiego i Syberii Narzędzia kościane i ozdoby w przemysłach przejściowych. Wg. nowych badań, szatelperonien i ulucien są już związane człowiekiem współczesnym.

Anatomia zmiany Czaszka z jaskini Border w RPA pochodzi z okresu, w którym przedstawiciele AMH stanowili niewielką populację afrykańską. Pierwsze kultury proto-oryniackie pojawiają się w Kostienkach i na Bałkanach w okresie 50-45 tys. lat BC cal (45-40 tys. BP). Najstarsze aktualnie szczątki AMH z Europy pochodzą z jaskini Cavallo we Włoszech i są datowane na 45-43 tys. lat BC cal. Około 38 tys. lat BC cal (35 tys. BP) w Europie Centralnej pojawiają się już masowo zespoły wczesno - oryniackie, charakteryzowane m.in. obecnością ostrzy kościanych z rozszczepioną podstawą. Z okresu około 35 tys. lat BC cal znamy więcej szczątków ludzi współczesnych (m.in. z jask. Mladeč w Czechach) i zaawansowane przejawy sztuki naskalnej i mobilnej (Vogelherd, Niemcy). W tym okresie istnieją też przemysły przejściowe, zanikające stopniowo do około 30-28 tys. lat. BP. Najpóźniejsze wystąpienia osobników o cechach hybryd neandertalskich datowane są na ok. 24-21 tys. lat BP. Na stanowisku Kostienki na Ukrainie odkryto najstarsze jak dotąd zespoły górnopaleolityczne w Europie, datowane na ok. 45 tys. lat BP (ok. 50 tys. lat BC cal). Nie ma jasnych dowodów kto był ich wytwórcą, ale prawdopodobnie odpowiadają one pierwszemu etapowi rozprzestrzeniania się ludzi współczesnych. Wykopaliska w jaskini Kebara i na innych stanowiskach bliskowschodnich wykazały, że na tym ternie neandertalczycy i ludzie współcześni koegzystowali przez tysiące lat, za nim ok. 50 tysięcy lat temu AMH rozpoczęli swoją ekspansję kulturową i populacyjną. Około 50 tys. lat BC cal Proto – oryniackie kultury AMH zaczynają ekspansje do Europy. W tym samym okresie, lub nieco wcześniej rozpoczyna się ekspansja w kierunku Azji. W okresie między 30 a 13 tysięcy lat zostają skolonizowane wszystkie kontynenty łącznie z Ameryką i Australią Okres koegzystencji różnych populacji ludzkich, poprzedzający upowszechnienie się AMH i kultury górnopaleolitycznej przekracza 150 tysięcy lat. Przez większość tego okresu różnice kulturowe między AMH i innymi populacjami były niewielkie. Biorąc pod uwagę długotrwały charakter procesu zastępowania innych populacji przez AMH, dowody na autochtoniczną ewolucję neandertalczyków, jak również fakt pozostawienia przez nich wyraźnego śladu w kulturze AMH (przemysły przejściowe), wydaje się, że „rewolucja” górnopaleolityczna to przede wszystkim zjawisko kulturowe, a nie antropologiczne.

Kultura oryniacka Wytwory sztuki mobilnej takie jak Człowiek-lew z Vogelherd nie tylko dowodzą talentu oryniackich wytwórców, ale pozwalają także zorientować się w złożoności ich koncepcji religijnych. Ludność kultury oryniackiej prowadziła gospodarkę podobną do neandertalskiej, wykorzystując stosunkowo dobre warunki klimatyczne interstadiału Hengelo. Kluczowe różnice kulturowe widoczne są nie tyle w sferze kultury materialnej (wyłącznie technologie wiórowe, intensywna produkcja narz. Kościanych i kompozytowych), co w sferze zachowań symbolicznych. Pochówki, a przede wszystkim sztuka figuratywna wskazują na kluczowe różnice w sferze wierzeń, a także w zdolnościach do konceptualizacji otaczającego świata. Pochówki oryniackie noszą ślady złożonych rytuałów, a zmarli są bogato wyposażani, co sugeruje kompleksowe wyobrażenia nt. świata pozagrobowego. Okres rozwoju kultur oryniackich klasycznie dzielono na V faz, definiowanych obecnością charakterystycznych typów ostrzy kościanych. W obrębie tej kultury występują facje lokalne, np. kremska, charakteryzująca się produkcją małych wiórków. Technologia wytwórczości narzędzi jest dużo prostsza niż w środkowym paleolicie. Dominuje technologia wiórowa, typowe narzędzia to wkładki wiórowe, zdławce, wiórowe drapacze, przekłuwacze i rylce. Częstą formą są rdzenie łódkowate. Zaskakującą cechą oryniackiego malarstwa naskalnego jest to, że od samego pojawienia się wykazuje ono tak wysoki poziom rozwoju, w zasadzie bez żadnej ewolucji (j. Chauveta, Francja).

Kultura grawecka W okresie między 29 a 23 tys lat BP następowała, mimo kilku cieplejszych wahnięć, oziębianie i kontynentalizacja klimatu. Dominującym środowiskiem stał się tzw. step mamuci wraz z charakterystyczną fauną wielkich zwierząt stadnych. Jako, że było to środowisko o wyjątkowej wydajności w produkcji biomasy zwierzęcej, paradoksalnie tworzyło to świetne warunki dla rozwoju nowego, graweckiego kompleksu kulturowego. Charakterystycznym zabytkiem tych kultur były grawety, tylczaki, wykorzystywane jako ostrza broni miotanej. Rozwój broni dystansowej, m.in. dzięki ostrzom kościanym i miotaczowi oszczepów doprowadził do intensyfikacji i specjalizacji myślistwa. Łatwość w pozyskiwaniu pożywienia poprzez masowe odławianie zwierząt stadnych umożliwiła budowanie osad wielosezonowych oraz znaczący rozwój zdolności artystycznych i wiedzy. Do innowacji graweckich należy zaliczyć plastykę figuralną z wypalanej gliny, rzeźbę portretową, tkactwo i plecionkarstwo. Pierwszym etapem rozwoju kultur graweckich jest kompleks Pavlowienu, istniejący w Europie Centralnej między 30/29, a 24/23 tys. lat BP (m.in. słynne stanowiska Pavlov i Dolni Vestonice). Nieco później rozwijają się kultury graweckie w zachodniej części kontynentu (Perigordien). W konsekwencji tego dynamicznego kultury rozwoju kultury te zajmują obszar od Półwyspu Iberyjskiego aż po jezioro Bajkał. Na całym tym terytorium występują nie tylko graweckie wytwory kultury materialnej, ale także ślady podobnych wierzeń, wyznaczane licznymi znaleziskami figurek tzw. Wenus. Ważnym aspektem wierzeń graweckich był także rytuał pogrzebowy. Obserwujemy znaczną komplikację zwyczajów funeralnych (pogrzebowych), widoczną między innymi w pochówkach zbiorowych, jak ten pochodzący z Dolnych Vestonic. W jednym grobie złożono dwóch młodych mężczyzn i kobietę. Interpretacja takich znalezisk nie jest łatwa. Figurki Wenus nawiązują do późniejszych wyobrażeń Wielkiej Matki, symbolu obfitości i płodności. Grawetien jest pierwszą tak uchwytną archeologicznie wspólnotą kultury materialnej i duchowej w Europie. Wg. niektórych badaczy dowodzi to także istnienia wspólnego języka – być może praindoeuropejskiego. Sztuka mobilna rozwija się także w kulturach zachodniej strefy grawetienu. Widoczna na zdjęciu figurka z Bressempouy dowodzi wysokiego kusztu paleolitycznych rzemieślników. W Perigordienie rozwija się także malarstwo naskalne. Grawecka plastyka figuralna (tu: z Dolnich Vestonic) osiągnęła poziom umożliwiający tworzenie przedstawień o charakterze portretowym. Podobną sprawność sztuka osiągnęła dopiero w cywilizacjach świata starożytnego. Właściwości wypalonej gliny znali już ludzie kultury oryniackiej, ale to w gravetienie zastosowano ten proces do wyrabiania figurek. W kulturach graweckich znajdujemy dowody na istnienie szamanizmu, zarówno w postaci specyficznych motywów w sztuce, jak i dzięki bezpośrednim znaleziskom takim jak grób szamana z okolic Brna na Morawach. Budowle mieszkalne w osadzie kultury Pavlowskiej w dolnych Vestonicach (Morawy) były dość solidne z uwagi na długotrwały charakter osadnictwa. Górnopaleolityczne ozdoby – Pavlowien.

Maksimum zlodowacenia W okresie między 20 a 18 tys lat BP (BC cal podobnie) następuje drugi i największe maksimum zimna ostatniego zlodowacenia. W tym okresie centrum rozwoju kultur wschodnio-graweckich przenosi się z Europy Centralnej bardziej na południowy wschód (kultura kostienkowsko-awdiejewska i późniejsze jednostki). Nasze ziemie są odwiedzane tylko epizodycznie (stanowisko Kraków-Spadzista). Wschodni grawetien kontynuuje tradycje wyspecjalizowanego myślistwa. Na zachodzie, po okresie hiatusu osadniczego, ok. 19 tys. lat BP pojawia się nowa kultura solutrejska z charakterystycznymi ostrzami liściowatymi i kontynuacją rozwoju sztuki naskalnej i mobilnej. Ziemie Polskie w maksimum ostatniego zlodowacenia – zasięg lądolodu. Ważnym dowodem na afrykański rodowód człowieka i stosunkowo niedawne zastąpienie poprzednich populacji są badania mtDNA, sugerujące bardzo silne podobieństwa między współczesnymi ludźmi i ich afrykańskie pochodzenie. Jednak badania DNA jądrowego, dziedziczonego po obu rodzicach, dostarczają pełniejszych wyników i nie można wykluczyć, że także na tym polu nasza wiedza będzie podlegać modyfikacjom. Kultury wschodniograweckie kontynuują rozwój oparty na intensywnym, wyspecjalizowanym myślistwie, a w zasadzie na eksploatacji stad dużych ssaków, gł. mamutów. W kulturze kostienkowsko-awdiejewskiej, mezyńskiej i in. jednostkach budowane są trwałe osady z domami z kości mamutów, jak ten z Mezyriczi (Ukraina). Kultura górnego paleolitu osiąga apogeum rozwoju. Tabliczka z syberyjskiego stanowiska Malta, prawdopodobnie stanowiła rodzaj kalkulatora astronomicznego do obliczania faz Słońca i Księżyca.

Kultura magdaleńska Gdy we wschodniej części Europy kultury póżno-graweckie osiągają apogeum, a potem schyłek swojego rozwoju, na zachodzie, od ok. 17 tys. BP rozwija się kultura magdaleńska. W początkowym etapie ta jednostka kontynuuje tradycje paleolityczne, osiągając najwyższy poziom w zakresie rozwoju sztuki naskalnej. Stopniowo, dzięki mniejszej specjalizacji myślistwa i wykorzystaniu bardziej różnorodnej, mniejszej zwierzyny (renifery, konie) ludzie kultury magdaleńskiej przystosowują się do zmieniających się warunków środowiska, podczas gdy przedstawiciele wschodniego grawetienu zmuszeni są migrować w poszukiwaniu kurczących się zasobów megafauny. Wraz z końcem epoki lodowcowej następują gwałtowne zmiany w kulturze i podstawach gospodarki. Ludzie kultury magdaleńskiej będą pierwszymi kolonizatorami opustoszałego podczas zlodowaceń Niżu Europejskiego. Zmiany dotkną także ich u schyłku paleolitu daje się zauważyć pewne uproszczenie i geometryzacja w wytworach sztuki. Charakterystyczne dla magdalenienu jest zaawansowane krzemieniarstwo. Technologia wiórowa jest realizowana za pomocą miękkiego tłuka, przy wykorzystaniu dobrej jakości surowców, pochodzących często z bardzo odległych wychodni. Intensywnie produkowano narzędzia kościane, w tym charakterystycczne harpuny, ostrza i inne wyroby, które często były bogato zdobione. Rozwój kultury magdaleńskiej, tak, jak w przypdku starszych jednostek podzielono na kilka faz, z których ostatnie reprezentują już etap schyłkowego paleolitu. Sztuka paleolitu to nie tylko malarstwo naskalne i plastyka figuralna, ale także płaskorzeźby i reliefy w skale, a nawet przedstawienia wykonywane z gliny namulisk jaskiniowych. Magdaleńczycy osiągnęli wyżyny w naturalistycznym przedstawianiu świata paleolitu, włączają w to wykonywanie podobizn portretowych. Na podobnie wysoki poziom sprawności artystycznej i umiejętności naturalistycznego odwzorowania rzeczywistości trzeba było czekać kolejne tysiące lat. Interpretacja sztuki paleolitycznej nie jest prosta, niewątpliwie jednak nie była ona sztuką w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, a stanowiła raczej efekt działań w sferze symbolicznej, istotnej dla ówczesnych ludzi. Praktyki szamańskie, magia myśliwska, odtwarzanie historii i mitologii ludów paleolitu to tylko niektóre z możliwości. Malunki z jaskini Lascaux (na fot. tzw. grupa z rannym bizonem) pozwalają zauważyć, z jaką sprawnością artyści byli w stanie oddać wygląd i charakter zwierzęcia. Magdaleńczycy potrafili pokazać prawidłowo relacje przestrzenne między obiektami, co ponownie pojawia się dopiero w sztuce cywilizacji starożytnych. Stosowano różne barwniki, a do ich nakładania używano pędzli i i paleolitycznych aerografów (dmuchawek). Lokalizacja przedstawień nie była przypadkowa. Malowidła dostosowywano do kształtu ścian, nadając im plastyczność. W Lascaux poszczególne przedstawienia grupują się w określonych salach jaskini. Malarstwo naskalne pozwala nie tylko podziwiać sprawność magdaleńskich artystów, ale także umożliwia wejrzenie w skomplikowany świat paleolitycznych wierzeń. Na zdjęciu: scena z jaskini Lascaux, która była rodzajem podziemnego sanktuarium, odwiedzanego i pokrywanego malowidłami przez kilka pokoleń magdaleńczyków. Wytwórczość narzędziową magdaleńczyków cechuje intensywna produkcja narzędzi kościanych, m.in. takich jak widoczne tu harpuny, charakterystyczne dla magdalenienu fazy IV. Bogato zdobione były także inne wyroby, takie jak miotacze oszczepów (ten powyżej ze stanowiska Bruniquel)