Orientacja w terenie, sposoby orientacji.

Orientowanie się w terenie bez mapy.

ORIENTACJA Podstawą orientacji w terenie jest umiejętność czytania mapy i posługiwania się kompasem oraz korzystania dodatkowych informacji np. z położenia słońca, gwiazd, zegarka, wysokościomierza lub GPS-u. W praktyce kursowej nie pozwalamy korzystać z GPS-u, który jest urządzeniem umożliwiającym precyzyjnie określenie pozycji na podstawie satelitarnych sygnałów. Wychodzimy z założenia, że przewodnik powinien orientować się na podstawie mapy i kompasu, a nawet powinien radzić sobie w sytuacji, gdy nie ma także i takich ułatwień. Orientacja jest warunkiem koniecznym sprawnego prowadzenia grupy. Jeśli nie czujemy się pewnie w terenie cała metodyka zawodzi.

TEREN Teren to dowolna część powierzchni Ziemi razem z. jej rzeźbą i pokryciem. Podstawowymi formami rzeźby terenu są: góra, dolina, kotlina, grzbiet, taras, siodło. Wszystko, co znajduje się na powierzchni Ziemi, a więc: lasy, zabudowania, drogi, wody itp., określa się terminem - przedmioty terenowe. Stanowią one pokrycie danego terenu. Czynnikiem kształtującym i wpływającym na charakter terenu jest również gleba. Oceniając dany teren, bierzemy pod uwagę jego rzeźbę, krycie oraz rodzaj gleby.                    W zależności od ukształtowania rzeźby terenu rozróżniamy teren: równinny, falisty, pagórkowaty, górski i wysokogórski. Teren równinny (np. Mazowsze) jest płaski lub prawie płaski z nieznacznymi wzniesieniami o bardzo łagodnych spadach. Teren falisty (np. Wyżyna Lubelska) poprzecinany jest szerokimi dolinami, wzniesienia mają łagodne spady. Teren pagórkowaty (np. Pojezierze Pomorskie) jest zróżnicowany pod względem form rzeźby terenu. Występują tu strome spady. Teren górski (np. Karkonosze) charakteryzuje się dużymi różnicami wysokości, (od kilkuset metrów na 1 km). Wyniosłości ponad poziom morza dochodzą do 2000 m. Teren wysokogórski (np. Tatry. Alpy) - różnice wysokości wahają się od 800 do 1000 m na. 1 km, występują tu urwiska skalne, strome grzbiety górskie i głębokie doliny. Wyniosłości ponad poziom morza przekraczają 2000 m.                    Oceniając dany teren bierzemy pod uwagę jego rzeźbę, pokrycie, rodzaj gleby, a także: - urozmaicenie terenu pod względem zabytków historycznych i zabytków przyrody, ciekawych obiektów (np. kombinaty, fabryki) i naturalnego bogactwa przyrody, - dostępność terenu dla turysty. Umiejętność oceny terenu jest nieodzowna w planowaniu wycieczek turystycznych, w wyborze miejsca na biwak czy ognisko.

Odległość i czas Umiejętność oceny odległości i czasu jest bardzo przydatna w wielu sytuacjach. Za jednostkę odległości w terenie przyjmujemy GOT. Jeden GOT jest równy 1 km w terenie płaskim i przy zejściu lub 100 m przy podchodzeniu. Jeśli podejście ma 300 m i pokonujemy w terenie 3000 m to mamy razem 6 GOT-ów. Jeśli schodzimy na odcinku 2 km to mamy 2 GOT-y. Człowiek porusza się w terenie płaskim ze średnią prędkością 5 km/h, czyli w ciągu 12 minut pokonuje 1 km trasy (tj. 5 GOT-ów na godzinę). Przyjmujemy, że człowiek jest w stanie podejść 100 m w czasie 10-15 minut (tj. 6-4 GOT-ów na godzinę + pokonanana odległość). Pamiętajmy, że w niektórych miejscach można bardzo szybko zdobywać wysokość i wartość pokonanych GOT-ów będzie znacznie większa. Jeśli trzeba to grupa może poruszać się z prędkością 8-10 GOT-ów na godzinę. Czasem przydaje się znajomość ilości kroków wystarczających do pokonania 100 m odległości. Podajemy ją w tzw. parokrokach (podwójnych). W płaskim i łatwym terenie przeciętnie jest to 60-70 parokroków, w trudnym nawet 100. Warto znać własny, bo pozwala na bardzo dokładne określenie odległości. Można to wykorzystać w sytuacji, gdy np. jest mgła, a zamierzamy zejść z grzbietu głównego, na grzbiet boczny, który nie zaczyna się wyraźnie. Z mapy odczytamy, że do przejścia jest 150 m i dalej wystarczy tylko konsekwentnie policzyć kroki (lub czas przejścia) i wykonać. Dzienne rozsądnie jest zrobić 30-40 GOT-ów. Wartości podane tutaj zależą od trudności terenu, warunków pogodowych, ilości śniegu itd. Pamiętajmy o korzystaniu z zegarka. Częstość patrzenia w mapę powinna być dostosowana do jej skali. Jeśli mapa ma 1:100000 czyli 1 mm to 100 m w terenie, to istotnie coś może zmienić względem mapy dopiero po przejściu kilku minut (czyli pokonaniu ok. 200-300 m).

Określanie stron świata według Słońca.

Jesteśmy w nieznanej okolicy  Jesteśmy w nieznanej okolicy. Przed nami las obiecujący przygodę, niespodziankę, może nawet ryzyko i niebezpieczeństwo. Wyobraźnia nasuwa barwne, zapamiętane z książek obrazy: Indianin bezszelestnie przemykający wśród traw, w dolinie rzeki sznur wigwamów i strzelające w niebo iskry ogniska. Wiemy z książek przygodowych, jak doskonale Indianie orientowali się w pierwotnej puszczy, w terenie pełnym jezior i rzek. Ta umiejętność wynikała przede wszystkim z bliskiego obcowania z przyrodą. Każdemu z nas może zdarzyć się, że zabłądzi w lesie, odłączy się od wycieczki lub wędrując samotnie zmyli kierunek marszu. Żeby zorientować się w nieznanym terenie, trzeba umieć ustalić, w jakim miejscu się znajdujemy i jaki należy przyjąć kierunek marszu do zamierzonego cel u. Podstawową czynnością w takiej sytuacji jest określenie stron świata. Najpierw należy wyznaczyć kierunek północny, a wtedy pozostałe kierunki określimy już bez trudu.                    Jednym z najprostszych sposobów wyznaczania stron świata jest orientowanie się według Słońca. Kierunki: północ, południe, wschód i zachód określamy według poniższej zasady.                                                               

Jeśli dzień jest słoneczny, stajemy w południe tyłem do Słońca Jeśli dzień jest słoneczny, stajemy w południe tyłem do Słońca. Cień naszej sylwetki wskaże północ. Po prawej stronie będziemy mieli kierunek- wschodni, po lewej- zachodni, a z tyłu- południowy. Strony świata oznacza się skrótami: północ - N (North), południe - S (South), wschód - E (East), zachód - W (West).                                                                  

W innych porach dnia możemy również określać strony świata według położenia Słońca (oczywiście, jeżeli Słońce jest widoczne). Zamieszczona poniżej tabela określa położenie słońca w danym miesiącu o określonej godzinie.                                                                  

Położenie słońca III,IV,IX,X V,VI,VII,VIII XI,XII,I,II Na wschodzie Około 6 Około 7 Nie widać Na południu O 12 Na zachodzie Około 18 Około 17 Z tabeli wynika, że tylko w określonych miesiącach i godzinach można stwierdzić według Słońca, gdzie jest wschód, czy zachód. Natomiast o godzinie 12 możemy zawsze określić kierunek północ-południe. Kierunek północ-południe można określić z większą dokładnością za pomocą Słońca i zegarka. W tym celu należy położyć zegarek poziomo, a następnie obracając nim ustawić małą wskazówkę w kierunku Słońca. Dokładność ustawienia sprawdza się umieszczając pionowo w środku tarczy zegarka słonkę lub patyczek. Cień powinien być przedłużeniem małej wskazówki. Kąt powstały między tą wskazówką, a cyframi oznaczającymi godzinę 12 na tarczy zegarka należy podzielić na połowę. Linia podziału wskaże położenie Słońca o godzinie 12, a więc kierunek południowy. Przedłużenie tej linii przez środek tarczy wskaże kierunek północny.

Określanie kierunku północnego według Gwiazdy Polarnej W nocy kierunek północny można określić według położenia Gwiazdy Polarnej, znajdującej się na przedłużeniu osi obrotu Ziemi. Już starożytni żeglarze przyjęli, że gwiazda ta jest „nieruchoma”. Późniejsze obserwacje nieba pozwoliły stwierdzić, że znajduje się ona nad biegunem północnym Ziemi i wskazuje kierunek północny.Obserwacje nieba wykazały też, że w pewnych określonych grupach gwiazd gwiazdy nie zmieniają położenia względem siebie, tworząc konstelacje. Wyobraźnia ludzka kojarzy je z kształtami ptaków, zwierząt i ludzi. Gwiazda Polarna znajduje się w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy, nazywanym także Małym Wozem. Szukanie jej trzeba rozpocząć od znalezienia siedmiu jasnych, szeroko rozstawionych gwiazd gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. Następnie przez dwie skrajne gwiazdy, czyli dwa „tylne koła ” Wielkiego Wozu, należy przeprowadzić w wyobraźni linię prostą i na niej odłożyć odcinek pięciokrotnie większy od odległości między tymi gwiazdami. Na końcu tego odcinka znajdziemy Gwiazdę Polarną, która jest pierwszą gwiazdą w „dyszlu” Małego Wozu. Sposób ten pozwala określić kierunek północny. Jest to sposób precyzyjny i dokładny, mimo że wnioski wyciągamy z obserwacji na oko.

Określenie stron świata według Księżyca

Gdy chmury przysłonią w nocy część Nieba i nie można odszukać Gwiazdy Polarnej, strony świata można określić za pomocą Księżyca. Księżyc ma cztery fazy: - nów- tarcza Księżyca jest niewidoczna; - I kwadra- po zachodzie Słońca widoczny sierp prawej części tarczy Księżyca stopniowo rośnie, aż przybierze kształt połowy tarczy; - Pełnia- Księżyc widać w postaci okrągłej tarczy stopniowo malejącej; - III kwadra- widoczna lewa połowa tarczy Księżyca stopniowo zmniejsza się aż do zupełnego zaniku.                                                                                                                                                                                                

FAZY KSIĘŻYCA Faza księżyca Około 18 Około 24 Około 6 Nów - I kwadra Na południu Na zachodzie Pełnia Na wschodzie III kwadra

Określanie stron świata na podstawie charakterystycznych cech przedmiotów terenowych

                   Uważna i systematyczna obserwacja, zjawisk przyrody jest szczególnie pomocna przy określaniu stron świata na podstawie cech przedmiotów terenowych. Na ukształtowanie się charakterystycznych cech tych przedmiotów istotny wpływ wywiera Słońce. Ciepło słoneczne powoduje lepszą i szybszą wegetację roślin od strony południowej.                                                                   

Zazwyczaj więc korony drzew  Zazwyczaj więc korony drzew .rosnących samotnie są bardziej rozwinięte od południa. Kora tych drzew bywa od strony północnej grubsza, niekiedy porośnięta mchem. Jeśli mech rośnie na całym pniu drzewa, to po stronie zacienionej (północnej) zawsze jest go więcej.                    Nie można się jednak ograniczyć do powierzchownych i jednostkowych obserwacji. Na ukształtowanie się korony drzewa istotny wpływ może mieć także kierunek wiatrów, np. przy intensywnych wiatrach zachodnich korony drzew odchylają się w kierunku wschodnim. Ścięte pnie, oddzielnie rosnących drzew mają słoje roczne bardziej rozszerzone od strony południowej.                                                                                      Na samotnie rosnących drzewach gałęzie od strony południowej są dłuższe i grubsze Słoje w pieńkach od strony północnej są gęstsze. Północna strona kamieni (głazów) porośnięta jest mchem.

Mchy i porosty rozwijają się na zacienionych obszarach Mchy i porosty rozwijają się na zacienionych obszarach. Dlatego duże kamienie i skały są porośnięte mchem od strony północnej, natomiast strona południowa jest szorstka i popękana. Ukształtowanie się cech przedmiotów terenowych jest uzależnione odpór roku. Podczas lata z pni sosen i jodeł wydziela się żywica, która na południowej stronie pni gromadzi się w większej ilości. Wiosną obserwacja traw pozwala wyciągnąć wniosek, że od strony bardziej oświetlonej i nagrzanej przez Słońce trawa jest o wiele bujniejsza niż po stronie zacienionej. Owoce szybciej dojrzewają od strony południowej. Żeby obserwacje były trafne, należy zdobyć umiejętność właściwej oceny zjawisk dostrzeganych w przyrodzie oraz prawidłowego ich kojarzenia i wyciągania wniosków.

Kompas i busola

 Trudno wyobrazić sobie współczesnego turystę, który wyrusza w teren bez kompasu, czy busoli. W trudnych, nie sprzyjających warunkach, niezależnie od pogody można wyznaczyć strony świata precyzyjnie i dokładnie tylko za pomocą kompasu i busoli.                                                                 

Kompas to jeden z najstarszych przyrządów służących człowiekowi do odnajdywania stron świata niezależnie od warunków atmosferycznych. Jest to okrągłe pudełko z podziałką w stopniach na obwodzie, zawierające ruchomą, zawieszoną na ostrzu igłę magnetyczną. Jeżeli na pudełku kompasu umieścimy pudełko do celowania powstanie busola.                                                                 

                   W busoli otwarte wieko tworzy kąt prosty z podstawą, a w dwu przeciwległych jego bokach znajdują się pionowe szczeliny, przez które celuje się w kierunku danego przedmiotu w terenie. Do podstawy busoli przymocowane jest ruchome lusterko, dzięki któremu podczas celowania można obserwować ruchy igły magnetycznej. Kiedy zamykamy lusterko, igła magnetyczna zostaje automatycznie zdjęta z ostrza i unieruchomiona.                                                            

Posługując się busolą należy przestrzegać następujących zasad: 1. W celu zabezpieczenia ostrza igły przed szybkim zużyciem należy igłę unieruchamiać w czasie przenoszenia busoli. 2. Przed pracą w nocy busolę najlepiej naświetlić w ciągu 1-2 minut w promieniach świtła słonecznego, elektrycznego, zapałki lub świecy, by nafosforyzowane części busili dobrze świeciły w ciemności. 3. Podczas pracy z busolą należy unikać aby w pobliżu nie było przedmiotów stalowych lub żelaznych, które odziałowują na położenie igły magnetycznej. Także telefony komórkowe powodują odchylanie igły magnetycznej i niedokładny pomiar. 4. Należy unikać pracy z busolą w czasie burzy oraz w pobliźu linii wysokiego napięcia.  

Orientacja topograficzna

Przez orientację topograficzną rozumiemy porównanie terenu z mapą, tj Przez orientację topograficzną rozumiemy porównanie terenu z mapą, tj. dokładne zidentyfikowanie przedmiotów terenowych (osiedli, wód, punktów orientacyjnych) oraz form rzeźby terenu, które są widoczne w terenie, z ich oznaczeniami na mapie.     Przed właściwym porównaniem terenu z mapą należy najpierw zorientować mapę, określić strony świata i własne miejsce stania.     Identyfikację przedmiotów terenowych i form rzeźby terenu z ich znakami na mapie realizuje się w ten sposób, że na zorientowanej mapie - celując na dany przedmiot terenowy - wykreśla się kierunek na ten przedmiot w terenie. Następnie określa się szacunkowo odległość od tego przedmiotu o odcina na wykreślonym kierunku odnajdując znak danego przedmiotu. W ten sposób postępuje się kolejno z każdym przedmiotem czy formą rzeźby terenu.     Tak więc, gdy punkt znajdujący się na mapie identyfikuje się w terenie rysuje się na zorientowanej mapie kierunek na ten punkt, łączący nasze miejsce stania z namierzanym punktem w terenie. Z kolei określa się odległość danego punktu pomiarem lub szacunkowo. Odległość tę odcina się na przedłużonym kierunku odnajdując znak danego przedmiotu na mapie, a położenie punktu określa się dodatkowo względem okolicznych przedmiotów terenowych.

Orientowanie z mapy.

                                                                                                                                                 1. Geometryczne Orientowanie mapy według przedmiotów liniowych Jeżeli nasze miejsce stania znajduje się na przedmiocie terenowym liniowym (np. na torze kolejowym, drodze, itp.) przykładamy na mapie do znaku tego przedmiotu linijkę i obracamy w poziomie mapę, dopóki kierunek danego przedmiotu nie pokryje się z jego linią w terenie. Należy przy tym uważać, aby położenie sąsiednich przedmiotów względem linii odpowiadało ich położeniu w terenie. W przeciwnym razie orientacja może być odwrócona o 180o. Jako linia terenowa może też być wykorzystana linia łącząca w myśli dwa przedmioty terenowe.                                                     

                                                                                                                                                 Orientowanie mapy według przedmiotów terenowych i form rzeźby terenu Jeżeli na mapie znane jest położenie miejsca stania (na rysunku - most), to do linii orientacyjnej łączącej nasze stanowisko z dowolnym przedmiotem terenowym lub formą rzeźby terenu (na rysunku - kominem, wzgórzem) przykładamy linijkę i obracamy w poziomie mapę, dopóki linia orientowania na mapie nie pokryje się z linią orientowania w terenie. Zorientowanie sprawdzamy terenu lub linii). według innego jeszcze przedmiotu terenowego (formy rzeźby

2. Magnetyczne Busolę przykładamy do wschodniego lub zachodniego boku ramki mapy, względnie do linii siatki kilometrowej. Wartość zboczenia lub uchylenia magnetycznego uwzględniamy wtedy, gdy jest ona większa niż połowa wartości (0-50) jednej działki na podziale w tysięcznych limbusa busoli AK                                   

  Przy orientowaniu mapy według ramki, krawędź busoli AK należy przyłożyć do boku ramki mapy. Następnie tak obracać mapę w płaszczyźnie poziomej, aby północny grot igły magetycznej na podziale w tysięcznych wskazywał wartość zboczenia magentycznego. W przytoczonym przykładzie δ=0-44, co w zaokrągleniu odpowiada odczytowi 0-50 wskazanemu przez grot igły magnetycznej.

Przy orientowaniu mapy według siatki kilometrowej, krawędź busoli AK przykładamy do linii pionowej siatki kilometrowej. Następnie tak obracamy mapę w płaszczyźnie poziomej, aby północny grot igły magnetycznej na podziałce w tysięcznych wskazał wartość uchylenia magnetycznego. W przykładzie δ=0-47, co w zaokrągleniu odpowiada odczytowi busoli 0-50, wskazanemu przez grot igły magnetycznej.  

Wyznaczanie azymutu i marsz na azymut Azymut jest to kąt zawarty między północą, a kierunkiem na dany punkt mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Służy on do określenia kierunku marszu do wybranego miejsca. By wyznaczyć azymut: układamy krawędzie kompasu wzdłuż kierunku marszu (orientacja mapy nie ma tu znaczenia) - strzałka kierunkowa kompasu powinna wskazywać kierunek marszu na mapie, obracamy pierścień kompasu, aż północ na podziałce pokryje sie z północą na mapie, odczytaj azymut geograficzny na strzałce kierunkowej kompasu i skoryguj o wartość deklinacji, sprawdź czy nie pomyliłeś się o 180 stopni, np. jeśli mamy iść na północny-wschód to azymut powinien mieć około 45 stopni. Jeśli wyznaczyliśmy azymut i zamierzamy iść zgodnie z nim: trzymaj kompas przed sobą tak abyś mógł na niego patrzeć, obracaj się aż igła magnetyczna znajdzie się na strzałce orientacyjnej, wyszukaj punkt charakterystyczny na przedłużeniu strzałki kierunkowej (np. drzewo, krzak) i dojdź do niego, powtarzaj aż dojdziesz do celu. Ogólne ważne uwagi: ułóż plan, który staraj się zrealizować (np. idziemy grzbietem do punktu A przez 15 minut w kierunku południowym, a później schodzimy do punktu B...), pamiętaj o omijaniu przeszkód, sprawdzaj zgodność terenu z mapą (np. czy nachylenie terenu odpowiada nachyleniu z mapy).

Identyfikacja obiektów By rozpoznać obiekt terenie (tzn. odnaleźć go na mapie) musimy wiedzieć gdzie się znajdujemy. Wyceluj strzałkę kierunkową w obiekt. Obracaj pierścień tak by strzałka orientacyjna wskazywała północ (zgodnie z igłą). Odczytaj azymut i uzwględnij wartość deklinacji. Umieść róg kompasu na mapie w miejscu, w którym znajdujesz się. Obracaj kompas względem tego punktu tak by strzałka orientacyjna wskazywała pólnoc na mapie. Obiekt znajduje się na przedłużeniu krawędzi kompasu. By dokładniej określić jaki to jest obiekt można wykorzystać tabelki widoczności (dziennej, nocnej) albo wiedzę o innych rozpoznanych punktach.  

KONIEC adam