Historia sądownictwa staropolskiego © Anna Karabowicz

Sądy centralne 1 sąd monarszy – składał się z monarchy i asesorów (sąd asesorski); często w zastępstwie monarchy sądził sędzia (iudex curiae) lub podsędek (subiudex); nieokreślona właściwość rzeczowa (na zasadzie wyłącznej kompetencji sprawy najcięższych przestępstw, sprawy szlachty osiadłej, przy zagrożeniu karą śmierci, utratą czci, konfiskaty mienia, sprawy urzędnicze, dotyczące majątku królewskiego i fiskalne, między stanami); król jako najwyższy sędzia (rex iudex supremus) mógł rozstrzygać jakąkolwiek sprawę bezpośrednio lub w drodze remisji od sądu niższego; od 1523 r. rozpatrywał apelacje sąd dworski (in curia); kon. Średniowiecza jako nadworny czy zadworny sąd wiecowy (in colloquio) – w czasach rozbicia dzielnicowego sąd kasztelański – sąd niższy, kasztelana zastępował zazwyczaj sędzia grodowy (iudex castri) z asesorami; podlegały mu sprawy wszystkich mieszkańców okręgu; z czasem nie obejmowała rycerstwa (podlegali sądom monarchy na zasadzie prawa nieodpowiedniego); duchowieństwa; upadek w XIII/XIV w. sąd komisarski – odbywany poza dworem, przez delegowanych przez monarchę komisarzy, tj. dostojników świeckich i duchownych, a dla spraw mieszczan także rajcy miejscy; po 1504 r. praktycznie zanikł sąd sejmowy – od XV w., odbywał go monarcha podczas obrad sejmu walnego, najważniejsze sprawy państwowe; składał się z króla i senatorów; od 1588 r. także 8 posłów ziemskich (deputatów) wybieranych przez izbę poselską, bieżące kierownictwo było w rękach marszałka wielkiego koronnego, od 1673 r. gdy co 3-ci sejm w Grodnie – marszałek wielki litewski; orzekał w I i ostatniej instancji: sprawy obrazy majestatu, zdrady kraju, zbrodnie szlachty osiadłej (zagrożone karą śmierci, utratą czci, banicji, konfiskaty dóbr); sprawy przeciwko urzędnikom, niektóre cywilne (w których zainteresowany skarb państwa); gwałty na sejmach, sejmikach; od 1791 r. odpowiedzialność prawna ministrów ze Straży Praw i przestępców politycznych, składał się z 12 senatorów i 24 posłów © Anna Karabowicz

Sądy centralne 2 Trybunały – rozpatrywały apelacje w sprawach cywilnych; karnych tylko od sądów grodzkich; bez spraw podatkowych; wyroki zapadały jednomyślnie (gdy jej nie było do 3. głosowania, to stosowano zasadę większości, a jeśli i to nie dało rozstrzygnięcia, to sprawę odsyłano do sądu sejmowego); od poł. XVII w. rozpatrywał też sprawy w I instancji Koronny – utworzony w 1578 r.; składał się z 27 deputatów (sędziów) szlacheckich wybieranych na corocznych (8 września) sejmikach deputackich – po 1 lub 2 z województwa; ponownie deputatem można było być dopiero po 4 latach; poza tym wchodziło w jego skład 6 deputatów duchownych na czele z prezydentem wybieranych przez kapituły, którzy w równej liczbie brali udział w sądzeniu spraw mieszanych (z udziałem duchownego) i po 1658 r. w sprawach z tzw. „regestru ariańskiego”; 1590 r. liczbę deputatów szlacheckich powiększono do 51, a duchownych do 8 (w 1726 r. powrócono do dawnej liczby); 2 sesje: małopolska w Lublinie w czasie wiosny i lata (od Niedzieli po Wielkanocy do końca sierpnia), wielkopolska w Piotrkowie w czasie jesieni i zimy (od poniedziałku po św. Marcinie do Niedzieli Palmowej); od 1585 r. jurysdykcję Trybunału piotrkowskiego przyjęła szlachta Prus Królewskich; od 1791 r. 2 osobne Trybunały dla Małopolski i Wielkopolski funkcjonujące stale Litewski – od 1581 r. dla apelacji szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, sądził kolejno w Wilnie, Nowogródku i Mińsku; w 1726 r. podział na Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński Wołyński – województwa ruskie, bełskie, podolskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie miały swój Trybunał w Łucku od 1578 r. do 1590 r., potem przyłączyły się do Trybunału w Lublinie © Anna Karabowicz

Sądy centralne 3 sąd asesorski – zw. Asesorią; pojawił się w XVI w. z sądu nadwornego; do 1764 r. składał się z kanclerza lub podkanclerza, referendarzy, rejentów kancelarii, 1 lub 2 sekretarzy królewskich i pisarza dekretowego; od 1764 r. dodatkowo 2 senatorów i 4 przedstawicieli szlachty; kompetencje: w I instancji przeciwko miastom królewskim i apelacje od wyroków sądów miast królewskich oraz sprawy miast na prawie magdeburskim i chełmińskim z urzędami państwowymi, szlachtą, Kościołem; sprawy o dobra i dochody królewskie; w 1791 r. wprowadzono przedstawicieli miast, dopuszczono apelacje z miast prywatnych i duchownych sąd relacyjny – król w obecności senatorów będących na dworze; sąd apelacyjny dla obszarów lennych (Prus Książęcych i Kurlandii); od 1641 r. orzekał w sporach między unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi; apelacje od sądów biskupów prawosławnych sąd marszałkowski – sądził w rezydencji króla; przestępstwa popełnione na dworze; potem sprawy o najem lokali, gry w karty w stolicy sąd referendarski – w 1507 r. powołano 2 referendarzy: świeckiego i duchownego, którzy zastąpili sędziego nadwornego; od II poł. XVI w. sądzili sprawy chłopów z dóbr królewskich; od 1791 r. bez spraw kryminalnych chłopów (które miał rozstrzygać sąd pobliskiego miasta); wprowadzono stałe terminy posiedzeń Trybunał Skarbowy Radomski – powołany w l. 1591-1613 r., składał się z komisarzy wybieranych przez sejm, a częściowo mianowanych przez króla spośród senatorów; od 1667 r. wybierani na 2 lata z każdego województwa przez sejmiki; od II poł. XVII w. także deputaci wojskowi; 1717 r. obradował stale; kontrola skarbowości i sądownictwo w/s skarbowych i wojskowych od 1791 r. sądy Komisji Skarbowej; Komisja Policji w/s fałszowania miar i wag, przestępstw urzędników miejskich, czynom przeciwko władzom miejskim; Komisja Wojskowa – sprawy wojskowe i przestępstwa popełnione przez żołnierzy; komisje porządkowe cywilno-wojskowe spory między żołnierzami o osobami cywilnymi (od 1789 r.) © Anna Karabowicz

Sądy szlacheckie sąd wiecowy – kontynuacja sądów książęcych odbywanych na wiecach; w każdym województwie i ziemi; w Wielkopolsce przewodniczył im starosta, zaś asesorami byli wojewoda i kasztelanowie; w Małopolsce przewodniczył wojewoda, a asesorami byli kasztelanowie; poza tym w skład sądu wchodzili sędzia, podsędek, pisarz sądowy; na pocz. zbierały się 3 razy w roku, po 1454 r. tylko 1 raz, zamarły w II poł. XV w.; sprawy możnowładców, o dobra dziedziczne, odesłane od sądów ziemskich, o naganę sędziego; zanikł po 1578 r. sąd sejmikowy – od kon. XIV w.; przewodniczył im wojewoda; sądzili dygnitarze ziemscy pod kontrolą zebranej szlachty; upadek po powstaniu 2-izbowego sejmu walnego; sąd ziemski – dla każdego województwa i ziemi; składały się z sędziego, podsędka, pisarza, woźnego oraz w Małopolsce z 4-6 asesorów powołanych przez sędziego spośród zebranej szlachty, a w Wielkopolsce asesorami byli starosta, wojewoda, podkomorzy i chorąży; sędzia, podsędek i pisarz byli mianowani przez króla spośród 4 kandydatów wybranych na sejmiku; kompetencje: sprawy szlachty osiadłej; terminy sądów zwano roczkami; początkowo co 2 tygodnie, potem co 4 tygodnie (1425); od 1454 r. obywały się 4 sesje rocznie; w XVI/ XVII w. przestały być zwoływane sąd grodzki – sprawowany przez starostę grodowego; jurysdykcja obejmowała 2-3 powiaty; sądził sam starosta lub powołany przez niego podstarości, poza tym w skład sądu wchodził sędzia grodzki i asesorowie; sesje co 6 tygodni; kompetencje: 4 artykuły grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie), postępowanie egzekucyjne; w XVI w. usunięto asesorów; zaczęto odróżniać sąd (iudicium) od urzędu (officium), który był otwarty do dokonywania czynności do 2 tygodnie, a dla wpisów codziennie; w XVIII w. różnica zanikła; w XVII w. przejął funkcje sądu ziemskiego sąd podkomorski – w Małopolsce od poł. XIV w., w Wielkopolsce od XV w.; sprawował go podkomorzy lub wyznaczony przez niego komornik; rozgraniczanie dóbr ziemskich; zanikł w XVII w. od 1791 r. – sąd ziemiański powstały z połączenia s. ziemskich, grodzkich i podkomorskich; sędziów wybierały na 4 lata sejmiki wojewódzkie z prawem reelekcji; funkcjonowały cały rok © Anna Karabowicz

Sądy kościelne powstały w XIII w. I instancja – sąd archidiakona, od jego wyroku apelacja szła do biskupa II instancja – sąd biskupa; od 1248 r. obowiązki sądowe biskupa przejął urząd oficjała, od którego wyroków odwołać się można było do arcybiskupa sądy synodalne – podczas wizytacji diecezji przez biskupa jurysdykcja – wszystkie sprawy, w których stroną był duchowny (privilegium fori), z wyjątkiem spraw o nieruchomości ziemskie i o zbrodnie obrady majestatu; także sprawy związane z wiarą (przestępstwa o czary, rodzinne, wewnątrzparafialne), w których stosował prawo świeckie; od XVI w. ograniczona: od 1563 r. pozbawione egzekucji starościńskiej; przywrócona w 1592 r. sądy inkwizycyjne - pocz. XIV w. © Anna Karabowicz

Sądy miejskie sądy prawa niemieckiego sąd radziecki – rajcy z burmistrzem, kompetencje ulegały rozszerzeniu sąd ławniczy – sołtys z ławnikami 7 (Wrocław, Kraków) lub 12 (Toruń, Gdańsk) sąd gajony – najważniejszy,3 razy w roku, przy udziale pana miasta (lub jego zastępcy: wójta, burgrabiego); sprawy cywilne sąd regularny (zwyczajny) – co 2 tygodnie pod przewodnictwem sołtysa, wszystkie sprawy, w których stronami byli mieszczanie, potem zasadniczo sprawy cywilne sąd ławniczy nadzwyczajny – poza terminami regularnymi, sędzia + 2 ławników sąd potrzebny – sprawy pilne (w wypadku podróży, służby publicznej, niewątpliwej szkody) sąd gościnny – stroną był cudzoziemiec, wyrok tego samego dnia lub nazajutrz sąd kryminalny – schwytanie sprawcy na gorącym uczynku, miejscu dokonania czynu II instancja – od wyroków sądów ławniczych przysługiwała apelacja początkowo do Magdeburga; 1233 r. sąd wyższy prawa niemieckiego w Chełmnie, potem Toruniu (1458-1608); potem instancją odwoławczą były rady miejskie; 1356 r. Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim złożony z landwójta i 7 ławników; funkcjonował do 1791 r. III instancja – komisarski Sąd Sześciu Miast (1356 r., formalnie zniesiony w 1725 r.) złożony z komisarzy, radców i po 2 przedstawicieli 6 miast małopolskich; zbierał się 3 razy w roku rozpatrując apelacje od sądów wyższych prawa niemieckiego Małopolski; od XVI w./poł. XVII w. zanikły, bo najwyższą instancją apelacyjną był sąd asesorski od 1791 r. dla spraw cywilnych 3 instancje: sąd magistratu miejskiego (wójt i 4 rajców), sąd apelacyjny i sąd asesorski; dla spraw karnych 2 instancje: sąd wydziałowy, sąd asesorski © Anna Karabowicz

Sądy wiejskie sądy wiejskie – złożone z sołtysa i ławy wiejskiej powoływanej przez pana wsi lub sołtysa; powstały wraz z nadaniem immunitetów sądowych i lokacyjnych; odbywały się w czasie tzw. roków gajonych; wielkie roki odbywały się 3 razy w roku w obecności pana sądy wójtowskie – po likwidacji sołectw we wsiach lokowanych na prawie niemieckim; składały się z wójta, podwójciego, 2-7 przysiężnych i pisarza, których wybierała gromada, a zatwierdzał pan lub jego urzędnik; wszyscy byli chłopami; kompetencje określał pan wsi sądy dominialne – we wsiach lokowanych na prawie polskim, jurysdykcja należała do pana, który sprawował ją osobiście lub za pośrednictwem urzędników; dzieliły się na dworskie (sądziły w/s 1 lub kilku wsi, przewodniczył administrator), kluczowe (sądziły kilka lub więcej folwarków, przewodniczył im ekonom, występowały w latyfundiach i dobrach królewskich; odwołania do starosty lub pana wsi) i centralne (obejmowały wszystkie klucze dóbr, złożone z przedstawicieli niższych sądów dominialnych pod przewodnictwem zarządu generalnego) sądy pańskie – rzadkie, sprawowane przez pana wsi osobiście lub przez urzędników i wójtów z członkami ław; wszystkie sprawy karne i cywilne sądy rugowe – w okresie Wielkiego Postu, sądził na nich pan wsi, urzędnicy, wójt i ława; gromadziła chłopów z kilku wsi; z oskarżeniami występowali rugownicy specjalnie wyznaczeni – przedstawiali wszystkie znane sobie sprawy; poza nimi skarżyć się mógł każdy chłop © Anna Karabowicz

Szczególne sądy sądy wojewodzińskie – sprawy, w których stroną był Żyd sądy targowe – sprawowane przez sędziego targowego sądy kapturowe – w czasie bezkrólewia od 1572 r., kiedy przestawały funkcjonować sądy zwykłe; w województwach i ziemiach, sejm konwokacyjny powoływał Generalny Sąd Kapturowy jako instancję apelacyjną; trwały do koronacji; orzekały w/s najpilniejszych, związanych z naruszeniem porządku publicznego; składały się z wybranych przedstawicieli szlachty, którym pomagali członkowie sądu ziemskiego sądownictwo Insurekcji Kościuszkowskiej – zawieszono organizację sądownictwa cywilnego, karnego zlikwidowano; nowe sądy karne o charakterze powszechnym, ponadstanowym; utworzone już w końcu kwietnia 1794 r. w Warszawie – jako Sąd Kryminalny dla Warszawy i Księstwa Mazowieckiego, potem jako Sąd Kryminalny Wojskowy; właściwy w/s przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, z wyłączeniem zdrady kraju; w Krakowie – jako Sąd Kryminalny Województwa Krakowskiego, sądził zdradę kraju, przestępstwa przeciwko powstaniu, czyny zagrożone karą śmierci i dożywotniego więzienia) w Wilnie –jako sąd Kryminalny Wileński zw. potem Generalnym: sprawy zdrady kraju i przestępstw przeciwko powstaniu od czerwca 1794 r. tworzono wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i powiatowe na Litwie; potem 2 Najwyższe Sądy Kryminalne (dla Korony w Warszawie i Litwy w Wilnie) © Anna Karabowicz