Bogusław Fiedor Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ NOWY PARADYGMAT CZY UTOPIA

Zamiast Wstępu .... Wiemy, że nawet dobrze funkcjonujące rynki doskonale konkurencyjne mogą być niesprawne, jeśli chodzi o właściwą alokację zasobów w czasie, gdyż przyszłość nie jest wynagradzana na żadnym rynku (Robert M. Solow, laureat Nagrody Nobla, 1987) Są tylko dwie rzeczy naprawdę nieograniczone: (1) ilość pokoleń za które musimy czuć się odpowiedzialni i (2) ramy naszych uzdolnień Intelektualnych (Jan Tinbergen, laureat nagrody Nobla, 1969) Wiek XXI będzie wiekiem środowiska, albo go w ogólne nie będzie (Ulrich von Weizsäcker, założyciel i dyrektor Umwelt und Energie Institut, Wuppertal, Niemcy)

I. Idea wzrostu zrównoważonego (trwałego, „sustensywnego”, ekorozowju) -geneza Krytyka tradycyjnych (głównie neoklasycznych) teorii i modeli wzrostu gospodarczych Krytyka standardowych wzorców/ścieżek wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego Reakcja na współczesny kryzys surowcowo-energetyczny i ekologiczny (zwłaszcza wobec jego internalizacji i globalizacji) Reakcja na narastające rozwarstwienie współczesnego świata (dochodowe i cywilizacyjne)

I. Idea wzrostu zrównoważonego, trwałego, „sustensywnego”, ekorozwoju) –geneza c.d. Próba zintegrowanego a nie fragmentarycznego spojrzenia na rozwój społeczeństwa ludzkiego, integracja wymiaru: Ekologicznego (przyrodniczego) Ekonomicznego Technologiczno-naukowego Kulturowo-instytucjonalnego Etyczno-aksjologicznego i świadomościowego Próba nowego określenia relacji: człowiek (społeczeństwo) – środowisko (przyroda) w ekonomii, etyce, filozofii (ekonomia ekologiczna, etyka środowiskowa, ekofilozofia)

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele Pojęcie Sustainability: Trwałość wzrostu oznacza, że potrzeby teraźniejsze nie są zaspakajane kosztem zmniejszania możliwości przyszłych generacji do zaspakajania swych potrzeb (Raport Komisji Brundtland, WCED, 1987) (sustainable – samopodtrzymujący się, zdolny do trwania) Pewna niejednoznaczność (umowność) pojęcia Polskie kontrowersje: rozwój trwały vs. rozwój zrównoważony

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d. Trwały rozwój – definicja Rozwój (wzrost) jest trwały, jeśli nie zmniejsza się żaden element składowy wektora celów społecznych i ekonomicznych związanego z procesem rozwoju ekonomicznego (trwały rozwój to nie ekorozwój) Trwały rozwój oznacza maksymalizowanie korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zachowaniu użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie. żeby rozwój był trwały, konsumpcja materialnych dóbr i usług musi być jednocześnie ograniczona do poziomu, który jest akceptowalny z ekologicznego punktu widzenia (międzypokoleniowa sprawiedliwość)

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d. Trwały rozwój – cele Nadrzędne cele społeczne: dobrobyt, bezpieczeństwo, sprawiedliwość (wewnątrz- i międzypokoleniowa) Cele o charakterze idealizacyjnym ·        wzrost realnego dochodu per capita ·        poprawę stanu zdrowotnego i poziomu wyżywienia ·  "uczciwy" (fair) dostęp do zasobów środowiska ·        poprawę poziomu wykształcenia, Cele o charakterze operacyjnym

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d. Trwały (zrównoważony, samopotrzymujący się) rozwój społeczno-ekonomiczny jako ład zintegrowany, czyli harmonizujący główne porządki (łady), w których ma miejsce ludzkie życie i aktywności: ład ekologiczny ład społeczno-instytucjonalny ład ekonomiczny ład przestrzenny Każdy z tych porządków powinien przyczyniać się do powstawania trwałego w czasie strumienia dochodów, zapewniając pożądaną i/lub akceptowaną społeczną sprawiedliwość, zachowując zasób kapitału antropogenicznego i przyrodniczego oraz chroniąc procesy wspierające życie zachodzące w środowisku przyrodniczym.

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Istota sprawiedliwości międzypokoleniowej w procesie rozwoju Maksymalizacja, w założonym horyzoncie gospodarowania (a nie w danym „punkcie czasowym”) społecznego dobrobytu (międzypokoleniowa, intertemporalna optymalizacja wykorzystania dostępnych zasobów) Niepogarszanie (przynajmniej) dobrobytu żadnej generacji Zachowanie nieumniejszonego zasobu kapitału dla przyszłych pokoleń

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Trzy interpretacje trwałego rozwoju przyrodocentryczne, umiarkowanie antropocentryczne: równowaga pomiędzy celami ekonomicznymi, społecznymi i jakością środowiska, w tym zachowanie zasobów przyrodniczych dla przyszłych generacji skrajnie antropocentryczne (technokratyczne).

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne środowiska) Zasoby i energia zużyte w gospodarce tworzą w sferze konsumpcji użyteczność, będącą miarą dobrobytu. Z drugiej strony przekształcają się w odpady i zanieczyszczenia, czyli wysoką entropię. Środowisko przyrodnicze jest rezerwuarem przyjmującym odpady i zanieczyszczenia. Część tych odpadów można przywrócić za pomocą recyklingu gospodarce. W przypadku pozostałych odpadów i zanieczyszczeń ich oddziaływanie środowiskowe jest różne w zależności od pojemności asymilacyjnej środowiska. W sferze zasobów skutki procesów gospodarczych zależą od relacji między ich stopą odtworzenia i stopą eksploatacji. W przypadku zasobów nieodtwarzalnych ilość ich ulega stałemu zmniejszeniu, w przypadku zasobów odtwarzalnych jest zmienna. Związki między środowiskiem i gospodarką polegają również na bezpośrednim dodatnim lub ujemnym oddziaływaniu na poziom dobrobytu poprzez pozaekonomiczne funkcje środowiska przyrodniczego.  

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne w ujęciu schematu gospodarki okrężnej) Podsystem gospodarka P – produkcja dóbr konsumpcyjnych C – sfera konsumpcji U – użyteczność (miara dobrobytu) r - recykling Podsystem środowisko R – zasoby naturalne RR – odtwarzalne ER – wyczerpywalne W – odpady A - zdolność asymilacyjna środowiska y - stopa odtworzenia (regeneracji) zasobów h - stopa eksploatacji zasobów  

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Sprawiedliwość międzygeneracyjna w zakresie kapitału naturalnego* Przynajmniej teoretycznie, możliwa w zakresie RR, EAC Bardzo trudna do osiągnięcia w zakresie ER i LSP Nieuniknioność zmniejszania się kapitału naturalnego w zakresie ER rodzi potrzebę międzypokoleniowej kompensacji Istota rozwiązania: przekazaniu przyszłym pokoleniom zwiększonej ilości kapitału rzeczowego (antropogenicznego) w zamian za uszczuplone zasoby kapitału naturalnego Dylemat podstawowy: dopuszczalny (możliwy, społecznie akceptowalny) zakres substytucji między kapitałem naturalnym i antropogenicznym (rzeczowym, man-made) *zasoby nieodnawialne (ER) , zasoby odnawialne (RR), zdolność środowiska do asymilacji zanieczyszczeń (EAC) i do podtrzymywania procesów życiowych (LSP), z uwzględnieniem ilości i jakości

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Substytucja między kapitałem naturalnym i antropogenicznym- zasady (kryteria) trwałości kapitału i wzrostu Słaba zasada trwałości kapitału – oznacza ona potrzebę zachowania zasobu kapitału jako całości, bez zwracania uwagi na jego strukturę: kapitał przyrodniczy, antropogeniczny, ludzki czy społeczny (pełna możliwość substytucji (jedna z podstaw optymizmu wzrostowego ENC) . Wrażliwa zasada trwałości kapitału - zgodnie z nią trwałość wzrostu wymaga nie tylko zachowania całego zasobu kapitału, ale również stałości jego struktury (substytucja możliwa tylko w obrębie danego kapitału).

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Mocna zasada trwałości kapitału - wymaga ona zachowania zasobów wszystkich rodzajów kapitału, zarówno co do ilości, jak i jakości (substytucja niemożliwa także w obrębie danego rodzaju kapitału). Restrykcyjna zasada trwałości kapitału - jest to skrajny przypadek poprzedniej zasady i sprowadza się do postulatu nie zmniejszania jakiegokolwiek zasobu kapitału. Potrzeba pragmatyzmu w podejściu do trwałości kapitału i wzrostu

IV. mierzenie trwałości rozwoju – wskaźniki i indeksy trwałego rozwoju/ekorozwoju Wskaźniki presji, stanu i reakcji   Wskaźniki presji środowiskowej: opisują one antropogenne obciążenia środowiska z uwzględnieniem ilości i jakości odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych.. Wskaźniki stanu środowiska: generalnie, odnoszą się one do jakości poszczególnych komponentów środowiska oraz jakości i ilości zasobów naturalnych. Wynika stąd, że odzwierciedlają one ostateczne cele polityki ekologicznej. Wskaźniki reakcji (odpowiedzi społecznej): są to miary, które ukazują, czy i w jakim zakresie społeczeństwo reaguje na zmiany w środowisku i problemy z tym związane.

IV. mierzenie trwałości rozwoju – wskaźniki i indeksy trwałego rozwoju/ekorozwoju Podział przedmiotowy/funkcjonalny wskaźników ekorozwoju 1. Eksploatacja zasobów środowiska przyrodniczego 2. Emisja/opad zanieczyszczeń 3. Podtrzymywanie procesów życiowych (ang. life support); odnoszą się one do usług, jakie świadczą poszczególne, zwłaszcza nie kontrolowane przez człowieka lub nie poddawane presji antropogenicznej ekosystemy. 4. Wpływ na dobrobyt społeczny; dotyczą one tych rodzajów presji antropogenicznej, które wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem na zdrowie i życie.

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu teorii trwałego rozwoju (SDT) i neoklasycznej teorii wzrostu (ENC EGT) Różnice generalne SDT wyrasta z krytyki tradycyjnych wzorców rozwoju gospodarczego oraz krytyki ENC EQT SDT odrzuca podstawowe założenia metodologiczne ENC: metodologiczny indywidualizm, idea doskonałej konkurencji, idea równowagi (statycznej i dynamicznej) TSD odwołuje się (głównie) do metodologicznego holizmu (pluralizmu)

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. TSD: odrzucenie liberalnego (neoliberalnego) podejścia do gospodarki rynkowej, zwłaszcza ze względu na niezdolność nie poddanego żadnej regulacji rynku do: Zapewnienia społecznie optymalnej skali eksploatacji zasobów Zapewnienia międzypokoleniowej sprawiedliwości i trwałości rozwoju Zapewnienia społecznie pożądanej jakości środowiska Brak rynkowego (mikroekonomicznego – przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) mechanizmu gromadzenia środków na zachowanie i poprawę stanu środowiska

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Różny sens konceptualny kategorii równowagi w ENC EGT i TSD ENC EGT : wzrost zrównoważony jako kategoria formalna (dedukowana w ramach rygorystycznego rozumowania modelowego) konwergencja rzeczywistych wielkości ekonomicznych do poziomu zapewniającego steady state wzrost gospodarczy egzogeniczny sposób determinacji stopy zrównoważonego wzrostu (zasadnicza różnica w stosunku do modelu EC i EK)

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Teoria Sustainable Development Równowaga jako kategoria o charakterze jakościowym (równowaga między różnymi aspektami, celami, ładami w procesie rozwoju), Jako potrzeba zachowania właściwych proporcji między wzrostem dobrobytu materialnego i jakością środowiska, przy unikaniu społecznie negatywnych następstw procesu rozwoju

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Podstawy mikroekonomiczne ENC EQT: odwołanie do założenia o powszechnej racjonalności, (hipoteza maksymalizacji użyteczności (HMU), homo oeconomicus, zachowania strategiczne w rozumieniu teorii gier) i wynikający stąd „mechanizm” dochodzenia do równowagi makroekonomicznej Teoria trwałego rozwoju: trudności z jednoznaczną identyfikacją podstaw mikroekonomicznych (antropologicznych) Generalna krytyka koncepcji homo oeconomicus i HMU z punktu widzenia celów i zasad SD Czy homo oeconomicus może być także homo sustinens

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Wartość teoretyczno-poznawcza vs. wartość aplikacyjna (utylitaryzm poznawczy a utylitaryzm aplikacyjny) ENC EGT: jasne podstawy metodologiczne i antropologiczne kontra ograniczona wartość poznawcza (krytykowana także w endogenicznej teorii wzrostu) i aplikacyjna TSD: pewne słabości metodologiczne i brak jednoznacznie zdefiniowanej podstawy mikroekonomicznej kontra jej użyteczność aplikacyjna (identyfikacja celów i zasad trwałego rozwoju, rozwój metod pomiaru – wskaźniki i indeksy SD, formułowanie instrumentów i mechanizmów realizacyjnych)

V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD Punkt odniesienia : przedsiębiorstwo Pytanie generalne: co oznacza i czy jest możliwy zrównoważony/trwały rozwój przedsiębiorstwa Odpowiedź generalna: zrównoważony/trwały rozwój to kategoria makroekonomiczna/globalna, ale jego praktyczna realizacja musi się odbywać przede wszystkim na poziomie mikroekonomicznym: firmy i gospodarstwa domowe

V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD     Greening/zrównoważenie (w rozumieniu istoty i celów trwałego rozwoju) przedsiębiorstwa jest (może być) paralelnym i współzależnym skutkiem trzech przyczyn: 1.Rosnącej mikroekonomicznej opłacalności procesu „zazieleniania” firmy* 2. Zaostrzających się regulacji prawno-administracyjnych, a także ekonomicznych (w skali krajowej, międzynarodowej, czy transnarodowej – UE) 3.Wzrostu świadomości ekologicznej (konsumentów i producentów)   * Trawestując M. Friedmana: The green business is (may be) also a business

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Wymiar globalny liczne sukcesy i porażki związane z realizacją MPE. Przykład sukcesu: Konwencja Bazylejska, częściowo Protokół Montrealski. Przykład porażki: RKoOK/Kyoto. Problemy zasadnicze: partykularyzmy narodowe, niedostatek myślenia w kategoriach przezorności i integralności środowiska. Problem sprawiedliwości/równości ekologicznej i społecznej w ujęciu międzynarodowym (międzykontynentalnym)

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Wymiar globalny – c.d. Mała wciąż gotowość płatnicza „bogatych” do wspierania działań krajów „biednych” na rzecz ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju Argumenty „amerykańskie” vs. zasada przezorności Występowanie globalnych środowiskowych pozytywnych efektów zewnętrznych (np. lasy deszczowe jako carbon sink box, bioróżnorodność) i brak gotowości płatniczej „bogatych” za korzystanie z nich Rola instrumentów ekonomicznych (pozytywny przykład Protokołu Montrealskiego vs. niepowodzenie Protokołu z Kioto w zakresie światowego handlu emisją gazów cieplarnianych)

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Wymiar globalny – c.d. Zrównoważony rozwój i środowisko a handel międzynarodowy Kluczowy obszar działań dla przyśpieszenia wzrostu i przejścia do rozwoju zrównoważonego k.s.r. Ważny również w kontekście wtórnego oddziaływania zacofania i biedy na stan środowiska Brak wciąż dostatecznych działań ze strony krajów rozwiniętych służących ograniczaniu środowiskowo intensywnego (surowcowego) eksportu k.s.r. Potencjalne i rzeczywiste zagrożenia związane z protekcjonizmem handlowym (zaostrzanie regulacji środowiskowych, rosnąca protekcja przy przechodzeniu do dóbr wyżej przetworzonych, problem protekcjonizmu w rolnictwie

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Wymiar europejski (generalna ocena) Polityka ekologiczna i energetyczna, a także większość polityk sektorowych UE, przyczyniły się w znacznym stopniu do zrównoważenia rozwoju krajów członkowskich w wymiarze ekologicznym Wysiłki Wspólnoty w zakresie rozwiązywania problemów globalnych, a zwłaszcza ochrony klimatu, rodzą wysokie koszty dla krajów członkowskich przy ograniczonym znaczeniu globalnym w kontekście „powściągliwości” innych głównych „graczy światowych” Polityka rolna Wspólnoty (przejście od CAP do CARP) może być oceniona pozytywnie w wymiarze wewnętrznym. Protekcjonizm w zakresie handlu produktami rolnymi może powodować negatywne skutki w wymiarze globalnym

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Najważniejsze kierunki działań sprzyjających przechodzeniu do rozwoju zrównoważonego/trwałego (Wymiar ekologiczno-ekonomiczny) Zmniejszenie tempa eksploatacji zasobów nieodnawialnych i surowcowo-oszczędny postęp techniczny Zapewnienie rzeczywistej odnawialności zasobów (zwłaszcza lasy i zasoby mórz światowych) im przeciwdziałanie utracie bioróżnorodności Środowiskowo-przyjazny postęp techniczny celem zmniejszenia presji na środowisko w postaci odpadów i zanieczyszczeń Wszelkie działania służące energooszczędności, wzrostowi energoefektywności i udziału OZE w produkcji energii finalnej

VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) Decydujące znaczenie czynnika świadomościowego Edukacja ba rzecz zrównoważonego rozwoju: kształtowanie wiedzy i postaw bez zmian wewnętrznych (METANOIA) zmiany zewnętrzne (METAMORFOZA), w tym dotyczących pojmowania współzależności środowisko – społeczeństwo – gospodarka, będą zawsze niewystarczające problem międzypokoleniowej sprawiedliwości ekologicznej i społecznej: Zawsze aktualne pozostaje zdanie Tinbergena... Należy żyć i gospodarować wg przesłania, (trawestując Keynesa) : In the long run we’ll all be alive Gospodarowanie trzeba w rosnącym stopniu postrzegać w kategoriach Earth as a spaceship (J.K. Boulding)