Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10)

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 1. Zróżnicowanie i nierówności społeczne w socjologii: przedmiotem zainteresowań są różnice „znaczące społecznie”: tzn. takie, które przynoszą skutki społeczne, są odczuwane jako ważne dla ludzi, ich szans życiowych itp. socjologia interesuje się tymi różnicami społecznymi, które występują w postaci hierarchii (czyli nierówności) w dostępie do pozycji społecznych, władzy, posiadania ważnych społecznie zasobów (np. wykształcenia), prestiżu (szacunku społecznego) itp.; trzy schematy ujmowania podziałów społecznych (Stanisław Ossowski): dychotomiczny, funkcjonalny i gradacyjny. pytania o nierówności społeczne mają także (a może przede wszystkim) charakter normatywny i polityczny: dlaczego i w jaki sposób istnieją nierówności społeczne?; czy i jakie są ich uzasadnienia? - pytanie te dotykają ważnego zagadnienia „sprawiedliwości społecznej”.

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 2. Struktura społeczna (struere –„konstruować”): układ powiązań różnic/nierówności społecznych w społeczeństwie; struktura jest nieredukowalna do części składowych, ale: w ujęciu antropologicznym (ale także i mikro-socjologicznym) struktura społeczna to zróżnicowanie ról i pozycji społecznych (np. związanych z wiekiem i płcią) – „elementarne” formy zróżnicowania społecznego; w ujęciu socjologicznym struktura społeczna to układ stosunków między głównymi kategoriami społecznymi i instytucjami w danym społeczeństwie; tak rozumiana struktura organizuje się wokół podstawowych instytucji społecznych, których funkcją jest podtrzymywanie integralności całego społeczeństwa; struktura społeczna jest zawsze związana silnie z przemianami, historią i kulturą danego społeczeństwa.

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 3.Warunki powstania „dojrzałej” („rozwiniętej”) struktury społecznej: istnieje hierarchia grup społecznych i związaną z nią hierarchia prestiżu; hierarchia ta pozostaje względnie trwała w czasie; hierarchia ta jest powiązana z ważnymi instytucjami społecznymi (instytucje państwa, gospodarki, ideologia itp.); hierarchia jest związana z widocznymi (i odczuwalnymi) różnicami kulturowymi (stylem życia) oraz dystansami społecznymi (małżeństwa, życie towarzyskie itp.); członkowie grup identyfikują się z zajmowanymi przez siebie pozycjami na tej hierarchii; występuje ideologia sankcjonująca istniejące podziały społeczne (hierarchię społeczną).

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 4. Przykład: badanie hierarchii prestiżu społecznego (jakim poważaniem społecznym cieszy się dany zawód?): prestiż zawodów to odzwierciedlenie kształtu nierówności społecznych oczekiwanych przez większość społeczeństwa; badania porównawcze (60 krajów) mówią o tym, że hierarchie prestiżu zawodów są do siebie podobne i nie zmieniają się w czasie; w Polsce do lat 90. było podobnie, z wyjątkiem wysokiej pozycji robotnika wykwalifikowanego i górnika; zmiana ustroju pociągnęła za sobą zmianę hierarchii prestiżu, a największa zmiana (degradacja) dotknęła „polityków” (ostatnie miejsce). prestiż zawodów w Polsce obecnie (2009 – 2012) – zmiany i stabilizacja (dyskusja wyników).

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 5. Tradycje badań nad strukturą społeczną - Karol Marks (1818 – 1883): perspektywa makro-społeczna i historyczna: podział klasowy jest najważniejszy w społeczeństwie, gdyż kształtuje cały porządek społeczeństwa i wpływa na władzę ekonomiczną, polityczną oraz dominującą ideologię; jego podstawą są stosunki własności i podział dóbr konsumpcyjnych i majątku (stosunki eksploatacji); model struktury klasowej: „biegunowy” (dychotomiczny – dwie antagonistyczne klasy); rozwinięty (są jeszcze klasy „pośrednie”). klasa u Marksa jest pojęciem „całościowym”, które jednoczy wszystkie cechy społeczne związane z nierównościami; klasa pozostaje nie tylko kategorią ekonomiczną, ale także „społecznie dynamiczną”: rozwój klasy (świadomości klasowej) od „klasy w sobie” do „klasy dla siebie” (klasy stają się „wspólnotami”); ważne problemy: czy klasy są trwałe w historii? oraz istnienie klasy średniej?

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 6. Max Weber (1864 – 1920) – perspektywa „wielowymiarowa”: nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną i jednolitą hierarchię; nierówności społeczne są rezultatem walki o podział różnego rodzaju „rzadkich” i pożądanych zasobów zarówno materialnych, jak i niematerialnych; płaszczyzny zróżnicowania społecznego: ekonomiczna („klasa”) – podziału na klasy nie wyznacza stosunek do środków produkcji, lecz „rodzaj szans na rynku”, zależą one nie tylko od własności, ale także np. kwalifikacji (stąd różnorodność form klasowych), klasy nie tworzą „wspólnot”; prestiżu („stany”) – podział na stany oparty jest na stylu życia (konsumpcji), z „godnością społeczną” wiąże się dążenie do zachowania dystansu wobec osób spoza stanu (strategie małżeńskie), stany tworzą „wspólnoty” społeczne; polityczna – „partie” to zrzeszenia o charakterze celowym, które wpływają na państwo (aparat władzy); problem: „wielowymiarowość” struktury społecznej a momenty zbiegania się „osi” podziałów społecznych (czasy stabilizacji i zmian).

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 7. Analiza stratyfikacji społecznego(„geologia społeczeństwa”): stratyfikacja (stratum – warstwa) zróżnicowanie społeczne oparte na hierarchii grup występujących w obrębie danego społeczeństwa; ściślej - stratyfikacja to hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego, które różni udział w podziale dochodów, władzy, prestiżu oraz innych pożądanych dóbr społecznych; jest to badanie hierarchii społecznej „na co dzień” (jej świadomości): William L. Warner (wyróżnił 6 poziomów pozycji społecznych, czyli „klas”) – niska, średni i wyższa, ale każda z nich mogła być niska i wyższa (np. średnia niższa i średnia wyższa); K. Davis i W. Moore – funkcjonalna niezbędność i użyteczność nierówności społecznych (inaczej, merytokratycznego systemu zróżnicowanych nagród); wskaźniki empiryczne stratyfikacji (mierzalne): dochód, wykształcenie (liczba lat nauki szkolnej), prestiż zawodu; badanie powiązań tych cech (wzory powiązań).

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 8. Legitymizacja nierówności społecznych: legitymizacja na poziomie świadomości społecznej poprzez: uznanie nierówności przez klasy najniższe; powszechną akceptację społeczną. ważne pytanie - dlaczego roszczenia klas niższych są tak umiarkowane i mało rewolucyjne? – dlatego, gdyż: zazwyczaj te osoby nie mają wiedzy o skali (wielkości) nierówności społecznych (problem grup odniesienia); nie mają one także bezpośrednich kontaktów z osobami z wysokich pozycji; silny jest wpływ środowiska rodzinnego (między-pokoleniowy przekaz wartości), co prowadzi do tego, że nierówności odtwarzają się za przyzwoleniem upośledzonych środowisk społecznych (!).

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 9. Legitymizacja nierówności na poziomie „wartości”: „dominującej ideologii” (obejmuje tych wszystkich, którzy są przekonani o prawomocności istniejącego porządku społecznego, charakterystyczne jest jego akceptacja na gruncie moralnym, czyli szacunek dla „lepszych”): jest to m.in. ideologia „równych szans”; problem: czy wpływ ideologii dotyczy klas wyższych, czy niższych? przyjęcie określonych postaw społecznych - typy legitymizacji: „podporządkowanie” (akceptacja systemu społecznego w połączeniu z wizją konfliktowego jego podziału na „my” i „oni”); „fatalizm” (nic nie da się zmienić, „po prostu tak jest”); „instrumentalny kolektywizm” (należy zmieniać reguły społeczne, ale tylko przez legalną i zorganizowaną działalność polityczną, m.in. przez związki zawodowe); radykalizm polityczny i kontestację nierówności społecznych (postawa sprzeciwu w ramach prawa, działanie lewicy).

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 10. Legitymizacja nierówności społecznych – perspektywa polityczna: nierówności są legitymizowane społecznie przez dominujące zasady sprawiedliwości społecznej (system społeczny może być oceniany jako „sprawiedliwy” lub „nie sprawiedliwy”): pojęcie „relatywnej deprywacji” (porównanie z tym, „jak być powinno”). zasady legitymizacji nierówności: egalitarna (każdemu po równo) – równość warunków; merytokratyczna (każdemu według jego nakładów) – równość szans; funkcjonalna (każdemu według jego funkcjonalnej przydatności dla systemu) – nomenklatura; tradycyjna („zawsze” w społeczeństwach istniały określone nierówności, m.in. ze względu na płeć, wiek itp.).

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 11. Stosunek do nierówności społecznych a ideologia polityczna: egalitaryzm (ruchy lewicowe i populistyczne): nierówności winny być zniesione. merytokratyzm (partie liberalne): nierówności są nieuniknione, ale kanały ruchliwości społecznej powinny być otwarte dla każdego. funkcjonalne (systemy totalitarne i autorytarne): każdy system tworzy własny układ nierówności, uzasadniany potrzebą utrzymania jego stabilności. tradycyjne (partie konserwatywne): sprawiedliwe jest to, że każdy zna swoje „miejsce w szeregu”.

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 12. Konsekwencje nierówności (równości) społecznej: R. Wilkinson, K. Pickett, Duch równości. Tam gdzie panuje równość, wszystkim żyje się lepiej, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011; odbieranie nierówności społecznych przez jednostkę – samoocena i brak poczucia bezpieczeństwa społecznego, zagrożenia dla „społecznego ja” (status społeczny a duma i wstyd); różnica dochodów wewnątrz społeczeństw i między nimi (ile nierówności?); stopień nierówności a poziom zaufania społecznego, zaburzeń psychicznych, przeciętnego trwania życia, otyłości, wyników nauczania dzieci, urodzeń przez nastoletnie matki, zabójstw, liczby więźniów i mobilności społecznej; porównania międzynarodowe (krańce kontinuum): kraje skandynawskie i Japonia – USA, Wielka Brytania i Portugalia; alternatywne wyjaśnienia: poziom nierówności społecznych a struktura etniczna i różnice historyczne; społeczeństwa „dysfunkcjonalne” i drogi do „większej równości”.

Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne (WDS 2012/2013 nr 10) 13. Państwo wobec nierówności społecznych: idea „państwa socjalnego” (państwa dobrobytu); polityka społeczna jako instytucja (środek) zmniejszająca nierówności społeczne oraz ich skutki (bezrobocie, bieda): system zabezpieczenie potrzeb społecznych (social safety net - SSN) - zestaw środków i działań państwa, które mają charakter pomocy dla najbiedniejszych w danym społeczeństwie, jak np. określenie wysokości płacy minimalnej, zasiłku dla bezrobotnych, bezpłatnej ochrony zdrowia, pomocy dla samotnych matek wychowujących dzieci itp.; redystrybucja bogactwa wedle zasad uznanych za „sprawiedliwe” (np. skala podatkowa). polityka społeczna państwa jako: domena uzgadniania zasad normatywnych i priorytetów polityki społecznej, lub inaczej - prób uzgadniania różnych zasad sprawiedliwości społecznej.