TYPY BŁĘDÓW W TEKSTACH UCZNIOWSKICH Dorota Szmidt PODM w Polkowicach listopad 2008 r.

BŁĄD JĘZYKOWY Nieświadome odstępstwo od współczesnej normy językowej, usankcjonowanej zwyczajem językowym i poczuciem językowym środowisk uznanych społecznie za użytkowników kulturalnej odmiany danego języka narodowego. (Encyklopedia języka polskiego) Norma językowa to zbiór wszystkich środków języka (głosek, morfemów, wyrazów, sposobów ich wymawiania i łączenia w większe całości itp.) używanych w sposób jednolity dzięki aprobacie społecznej. Nieprzestrzeganie normy językowej grozi autorowi wypowiedzi głównie jej niezrozumieniem, również ośmieszeniem.

BŁĄD JĘZYKOWY – pojęcia z nim związane Zwyczaj językowy (uzus językowy) – jedno z podstawowych kryteriów poprawności językowej. Jeżeli wyraz, wyrażenie lub zwrot uzyska wysoki stopień rozpowszechnienia (w tekstach mówionych i pisanych, w różnych środowiskach oraz w dłuższym czasie), może usankcjonować go norma językowa, choćby przeciwko niemu przemawiały tradycja językowa, prawidła gramatyczne, zasada logiczności itp. Poczucie językowe to społecznie uwarunkowana psychiczna wrażliwość osób mówiących danym językiem, która umożliwia im odróżnienie form zgodnych lub niezgodnych z obowiązującą aktualnie normą językową.

BŁĄD JĘZYKOWY Inna definicja – uchybienie zwyczajowi powszechnej mowy zwanej kulturalną niemające oparcia i usprawiedliwienia ani w panującym współcześnie ładzie, systemie językowym, ani w jakiejś starszej lub nowszej dążności ewolucyjnej języka. (Z. Klemensiewicz)

Błąd a innowacja językowa Innowacja językowa, czyli neologizm – nowy element języka (wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie lub konstrukcja składniowa), który może być albo uzasadniony i potrzebny, albo nieuzasadniony i niepożądany. Najczęściej powstają neologizmy leksykalne, czyli nowe wyrazy utworzone dla nazwania nowych przedmiotów i pojęć lub dla wyrażenia zróżnicowanego stosunku mówiących do tego, z czym się stykają, np.: Idą dwa nieszczęścia: pan i jego pies podobni do siebie jak dwie krople łez. (L. Konopiński) (zamiast – podobni do siebie jak dwie krople wody)

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. frazeologiczny Błąd frazeologiczny polega na niezamierzonej niestosowności połączenia dwóch lub kilku wyrazów w jedno wyrażenie lub zwrot. Ta niestosowność bywa zwykle spowodowana zniekształceniem tradycyjnego związku wyrazowego przez: zastąpienie jednego składnika innym, bliskoznacznym, np. snuć perspektywy zamiast snuć plany, wysokie plony zamiast obfite plony, uwielbiać pizzę zamiast bardzo lubić pizzę posiadać bilet zamiast mieć bilet,

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. frazeologiczny niewłaściwą analogię do innych związków wyrazowych, np. pokonać stosunkiem głosów na wzór pokonać bronią, zamieszać w klasie na wzór zamieszać w garnku, skrzyżowanie (kontaminację frazeologiczną) dwóch innych związków, np. pokrzyżować szyki jako wynik swoistego połączenia pokrzyżować plany i pomieszać szyki, rzucać kij w mrowisko jako wynik skrzyżowania wetknąć/wsadzić kij w mrowisko i rzucać wyzwanie, znajdować się na ostrzu noża – w wyniku skrzyżowania mieć nóż na gardle i postawić coś na ostrzu noża.

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. frazeologiczny Ponadto należy wyróżnić: tautologie – wypowiedzi składające się z wyrazów jednoznacznych lub bliskoznacznych, np. sporadyczny i odosobniony przypadek, książka ciekawa i interesująca, pleonazmy – wyrażenie lub zwrot, którego składniki powtarzają tę samą treść, np. wzajemne współdziałanie, poprawić się na lepsze, ciemny mrok, cofać do tyłu.

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. gramatyczny Błąd gramatyczny polega na użyciu środków językowych z naruszeniem norm gramatycznych: bł. słowotwórczy – 1) zastosowanie niewłaściwego formantu: powalczyć, projekciarz, zapisywacz; 2) używanie formacji zbudowanej niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi: biznesplan, kinderniespodzianka, błędne użycie rodzaju – wstrętny potwarz zamiast wstrętna potwarz, bł. fleksyjny – przyjacielami zamiast przyjaciółmi, dla pana Jana Turek zamiast dla pana Jana Turka, potrafiący, bł. składniowy – 1) nieprawidłowości w związku zgody – dziewczynki się bawili zamiast dziewczynki się bawiły;

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. gramatyczny 2) nieprawidł. w związku rządu – śledzić za czymś zamiast śledzić coś, poszukiwać opiekunkę zamiast poszukiwać opiekunki; 3) nieprawidł. w związku przynależności – wylądować na ziemię zamiast wylądować na ziemi; 4) niewłaściwe użycie spójnika – nie szedł, a biegł zamiast nie szedł, ale biegł; 5) błędne użycie imiesłowowego równoważnika zdania – Czytając książkę, zgasła mi lampa. (zamiast – Gdy czytałem książkę, zgasła mi lampa.);

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. gramatyczny 6) brak granicy zdania/potok składniowy – No i po jakimś czasie znalazł i wykopał potem powoli zeszli do jakiegoś ośrodka zdrowia no i gdzieś koło tygodnia tam poleżał i znów wyruszył w góry; 7) niewłaściwa granica zdania – Pewnego dnia wyszłyśmy na spacer. Ponieważ była piękna pogoda.

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. leksykalny Błąd leksykalny polega na: użyciu wyrazu w niewłaściwym znaczeniu – zabezpieczyć w rozumieniu zapewnić, użyciu wyrazu w zniekształconej postaci – derektor zamiast dyrektor, użyciu wyrazu nienależącego do zasobu polskiego słownictwa – być trendy zamiast być w zgodzie z modą.

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. stylistyczny Błąd stylistyczny polega na nieprzestrzeganiu norm językowych co do zakresu użycia poszczególnych środków językowych ze względu na ich wartość stylistyczną: wyrazy rączka i buzia nie nadają się do rozprawy naukowej; w wypracowaniu (np. charakterystyce, sprawozdaniu) niedopuszczalne są potoczne wyrazy fajnie, fajny, super, ekstra, mega, cool, masakra; nadmiar słownictwa urzędowego razi w mowie potocznej, niestosowność użycia środków językowych ze względu na zrozumiałość wypowiedzi – przeładowanie artykułu w dzienniku uczonymi wyrazami zapożyczonymi,

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. stylistyczny niestosowność użycia środków językowych ze względu na ich wartość emocjonalną – o kimś, do kogo chcemy wzbudzić sympatię, nie powie się przebiegły, ale sprytny, niestosowność użycia środków językowych ze względu na eufonię (polega na tendencji do eliminowania trudnych do wymówienia połączeń fonetycznych poprzez rozbijanie ich za pomocą głosek wstawnych – zestarzeć się, we wnętrzu) – np. rozpoczynanie wyrazu sylabą, którą się kończy wyraz poprzedni: Nowy wyraz razi.

KLASYFIKACJA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH – bł. stylistyczny nieuzasadnione powtarzanie tego samego wyrazu w bliskim sąsiedztwie, nieudane przenośnie i porównania, monotonia składniowa – nadmiar wypowiedzeń zbyt rozbudowanych lub zbyt skróconych, wszystkie nieporadności językowe nienaruszające norm gramatycznych.

BŁĘDY ORTOGRAFICZNE I INTERPUNKCYJNE Błędy ortograficzne i interpunkcyjne to odstępstwa od obowiązujących norm w zakresie pisowni i użycia znaków przestankowych. Ortografia i interpunkcja są elementami zewnętrznymi wobec języka.

INNE BŁĘDY Błędy merytoryczne: 1) bł. rzeczowe – dotyczą głównie treści wypracowania (wiadomości i zastosowania wiadomości), 2) brak zrozumienia istoty faktów, wydarzeń, zjawisk oraz związków i zależności między nimi, 3) błędy w definiowaniu pojęć i terminów, w użyciu nazw, w podawaniu nazwisk (także ich błędny zapis), 4) zniekształcenie cytatów.

INNE BŁĘDY Błędy logiczne – błędy w toku myślenia: skróty i przeskoki myślowe – Ta ścieżka jest dla mnie ważna, ponieważ dużo się na niej wydarzyło, między innymi opiszę jedną historię, którą pamiętam do dziś.; brak wypowiedzeń wprowadzających dialog czy przemyślenia postaci; niekonsekwentna realizacja tematu wypracowania, np. przejście od opisu do opowiadania. Błędy w kompozycji – brak wstępu, rozwinięcia czy zakończenia, chaos informacyjny.

PROPOZYCJE OZNACZANIA BŁĘDÓW W TEKSTACH UCZNIOWSKICH Błędy frazeologiczne: zastąpienie jednego składnika innym, bliskoznacznym, np. posiadać bilet zamiast mieć bilet – wyr. nietrafny; niewłaściwa analogia do innych związków wyrazowych, np. zamieszać w klasie oraz skrzyżowanie (kontaminacja) np. pokrzyżować szyki – niewł. połącz. wyr.; tautologie, np. książka ciekawa i interesująca oraz pleonazmy, np. poprawić się na lepsze – wyr. powt. inform.

PROPOZYCJE OZNACZANIA BŁĘDÓW W TEKSTACH UCZNIOWSKICH Błędy gramatyczne: bł. słowotwórczy, np. zapisywacz oraz używanie formacji zbudowanej niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi, np. kinderniespodzianka – niewł. bud. wyr.; błędne użycie rodzaju, np. wstrętny potwarz – bł. rodz.; bł. fleksyjny, np. przyjacielami, potrafiący – bł. odmiana; bł. składniowy, np. dziewczynki się bawili – niewł. rodz.; bł. składniowy, np. poszukiwać opiekunkę oraz wylądować na ziemię – niewł. przyp.; bł. składniowy – niewłaściwe użycie spójnika – niewł. spój.;

PROPOZYCJE OZNACZANIA BŁĘDÓW W TEKSTACH UCZNIOWSKICH bł. składniowy, np. Czytając książkę, zgasła mi lampa. – zd. nielog.; bł. składniowy – brak granicy zdania /niewłaściwa granica zdania – brak granicy zd./niewł. granica zd./ bł. bud. zd. Błędy leksykalne – bł. wyr./niewł. wyr. Błędy stylistyczne: niewł. wyr./nietraf. wyr./ (ze względu na eufonię) – niewł. zestaw. wyr. powtórzenia tych samych wyrazów – powt. nieudane przenośnie i porównania – nieud. przen./ nieud. porów.

PROPOZYCJE OZNACZANIA BŁĘDÓW W TEKSTACH UCZNIOWSKICH Błędy ortograficzne i interpunkcyjne – ort./ int. Błędy merytoryczne – niewł. inform./ bł.inform./ bł. zapis nazwy/ bł. zapis nazwis./ bł. zapis cyt. Błędy logiczne – skrót myśl./ brak wprow. dial./ brak wprow. przemyśl. Błędy w kompozycji – brak wstępu/ brak rozw./ brak zakoń. /nieład. inform.

BIBLIOGRAFIA S. Bąba, Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologicznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986 Encyklopedia języka polskiego, pod. red. S. Urbańczyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1994 J. Miodek, Słowo jest w człowieku. Poradnik językowy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2007 Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973 M. Bańko, M. Krajewska, Słownik wyrazów kłopotliwych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994 Klasyfikacja błędów językowych, opracowanie M. Burzyńskiej-Kupisz i L. Grabowskiej

ZAPROSZENIE DO WSPÓŁPRACY SERDECZNIE ZAPRASZAM DO PODJĘCIA PRAC POWIATOWEJ KOMISJI II KONKURSU LITERACKIEGO „Piszę, bo lubię” oraz POWIATOWEJ KOMISJI IV KONKURSU POLONISTYCZNEGO D. Szmidt