Typologizacja w badaniach aktywności turystyczno-wypoczynkowej XXV Seminarium Terenowe WARSZTATY BADAWCZE Z GEOGRAFII TURYZMU 10-12 WRZEŚNIA 2009 r. Dr Wiesław Alejziak Typologizacja w badaniach aktywności turystyczno-wypoczynkowej Łódź, 10-12 września 2009

W artykule zaprezentowano wybrane wyniki badań wykonanych w ramach projektu „Funkcjonalna typologia uwarunkowań aktywności turystycznej oraz próba stworzenia modelu wyjaśniającego jej fenomen”, który zrealizowano w Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie. Cel badań: a) próba opracowania uniwersalnej typologii, która nie tylko klasyfikowałaby czynniki determinujące poziom i strukturę aktywności turystycznej na poszczególne grupy – do czego ograniczają się dotychczasowe typologizacje - ale także pozwalałaby zrozumieć istotę oraz mechanizm procesu „rodzenia się” aktywności turystycznej oraz wpływ poszczególnych czynników na jej ostateczny kształt. Nadano jej nazwę „funkcjonalna typologia”, dlatego że czynniki determinujące w różny sposób aktywność turystyczną, zostały w niej pogrupowane nie w klasyczny sposób (ekonomiczne, społeczne, kulturowe itd..), ale ze względu na funkcje, jakie pełnią względem aktywności turystycznej. b) identyfikacja oraz wskazanie możliwości praktycznego wykorzystania wiedzy z zakresu typologizacji i modelowania aktywności turystycznej w działalności organizatorów turystyki oraz osób zajmujących się bezpośrednią obsługa turystów.

Generatory, to czynniki które wywołują aktywność turystyczną, czyli prowadzą do sytuacji, w której jednostka uświadamia sobie, że chciałaby stać się uczestnikiem ruchu turystycznego i jest skłonna podjąć w tym kierunku określone działania. Nie jest to jednak jeszcze równoznaczne z podjęciem decyzji o konkretnym wyjeździe (z znaczeniu terminu, miejsca, formy, organizacji itp.). Jednostka dopiero później będzie analizować możliwości zrealizowania swoich zamiarów. Aktywatory, to czynniki które sprawiają, że uświadomiona wcześniej – dzięki generatorom – chęć (potrzeba) wyjazdu turystycznego, przekształca się w działania, które doprowadzają ostatecznie do faktycznego pojęcia aktywności turystycznej. Są to więc wszelkie czynniki umożliwiające pojęcie aktywności turystycznej. Modyfikatory, to czynniki które - dzięki swoim swoistym i bardzo różnorodnym właściwościom - są w stanie wpływać na kształt i charakter aktywności turystycznej. Wpływ ten, w zależności od rodzaju modyfikatora oraz okoliczności, w jakich ujawnia on swoje działanie, może być bardzo różny. Stanowią one najliczniejszą grupę czynników, jednak w przeciwieństwie do generatorów i aktywatorów, nie mają wpływu na poziom aktywności turystycznej.

Model determinacji aktywności turystycznej

Wyjaśniające i „teorio-twórcze” funkcje typologii Termin „typologia” ten może być rozumiany na cztery sposoby: w znaczeniu czynności polegającej na dzieleniu zbioru na określone podzbiory; w znaczeniu wytworu czynności owego dzielenia, czyli określonego układu pojęć denotujących odpowiednie zbiory; w znaczeniu czynności zmierzających do odpowiedzi na pytanie, do jakiej kategorii (typu) należy dany przedmiot, zjawisko itd.; w znaczeniu efektu takich czynności, czyli w sensie zaliczenia danego przedmiotu czy zjawiska do danego zbioru.

Rodzaje wyjaśniania oraz ich zastosowanie Podstawowe pojęcia Podstawowe pytania Zastosowanie Teleologiczne cel – środek „po co?” - Myślenie potoczne - W psychologii – teoria racjonalnych decyzji Intencjonalne znak – znaczenie „co on chciał przez to powiedzieć?” - Hermeneutyka, interpretacje tekstu - Niegdyś dominujący rodzaj przyczynowości (odczytywanie znaków, przekazów, intencji) Przyczynowe Przyczyna –skutek „dlaczego?” - Nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) - W psychologii – większość wyjaśnień Funkcjonalne struktura – funkcja „jaką rolę pełni?”, „co mu to załatwia?” - Biologia i nauki przyrodnicze, teoria ewolucji, teoria systemów – Funkcjonalizm w socjologii – Ewolucyjne orientacje w psychologii Genetyczne sytuacja - geneza „jak do tego doszło? „jak to się stało?” - Historia - Psychologia (narracyjne teorie umysłu) Nomotetyczne Zdarzenie – prawidłowość „jakie prawo to wyjaśnia?” Głównie nauki nomotetyczne Źródło: Hempel C. G., Oppenheim P., Studies in the Logic of Explanation. „Philosophy of Science”, Vol, 15, 1948, s. 135-175. Por. Nagel E.,, Struktura Nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych, PWN, Warszawa 1985 oraz (http://hal.psych.uw.edu.pl/2005zalaczniki/spolecna2005_6.pdf

Podstawowe podejścia typologiczne (na przykładzie typologii turystów) Podejście modalne (np. typologia S. Ploga) Podejście biegunowe Podejście szufladkowe (np. typologia E. Cohena) Podejście wielowymiarowe

Typy turystów według E. Cohena Faminiarity Novelty Indywidualny turysta masowy (individual mass tourist) Zorganizowany turysta masowy (organized mass tourist) Turysta- odkrywca (explorer) Turysta dryfujący (drifter)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cohen E Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cohen E., Towards a Sociology of Tourism, [w:] Social Research nr 39, 1972, s. 164-182: Cooper C., Fletcher J., Fyall A., Gilbert D. Wanhill S., Tourism Principles and Practice. Third Edition, Pearson Education Limited, Edinburgh, 2005, s. 61; Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków, 1997, s. 39; Podemski K., Socjologia podróży, Wydawnictwo UAM, Poznań 2005, s. 47-48.

Typologia turystów i doświadczeń turystycznych E. Cohena Źródło: Opracowano na podst. : Cohen E., A Phenomenology of Tourist Experiences, [w:] Sociology. The Journal of The British Sociological Association, Vol. 2, 1979, s. 179-199 ; Holden A., Tourism Studies and the Social Scienses, Routledge, 2005, s. 144-146 oraz Podemski K., Socjologia podróży, [w:] Wędrować, Pielgrzymować, być turystą ... op. cit., s. 129.

Typy turystów według B. Brothertona i B. Himmetoglu Turyści masowi (GIT) Turyści średnio wyspecjalizowani (MIT) Turyści wyspecjalizowani (SIT) stanowią większość podróżującej populacji, cechuje ich raczej niski i średni status społeczno-ekonomiczny, są wrażliwi cenowo, są raczej niedoświadczeni jako podróżnicy w typologii psychograficznej zaliczyć ich należy raczej do psychocentryków raczej nie mają rozwiniętych specjalistycznych zainteresowań, albo nie są skłonni do realizowania w trakcie wakacji. pragną odwiedzać modne tereny recepcyjne, co stanowi dla nich ważny atrybut prestiżu społecznego oraz wartość cenioną w kontaktach towarzyskich, starają się również dopasowywać własne wzory wypoczynku do uznawanych przez swoje środowisko, optują za ogólnie akceptowalnymi i “normalnymi” kodami zachowań turystycznych w obszarach recepcyjnych, wymagają relatywnie wysokiej jakości usług noclegowych. nie bawi ich już turystyka masowa, w której uczestniczyli już wielokrotnie, są skłonni dokonać zmian w sposobie spędzania wakacji, lecz prawdopodobnie nie są jeszcze całkowicie gotowi do tego, aby spróbować zupełnie odmiennego typu wypoczynku, ich potrzeby i preferencje turystyczne znajdują się w fazie transformacji, coraz bardziej pragną przygód, ale są hamowani potrzeba przyzwolenia i akceptacji grup społecznych, do których należą, w dalszym ciągu są przyciągani przez modne tereny recepcyjne (symbole statusu) wydaje się, że mogliby rozwinąć w sobie specjalistyczne zainteresowania, ale nie są jeszcze zdolni poświęcić na ich realizację swoich wakacji, w dalszym charakteryzuje ich duży wpływ jakości usług (zwłaszcza noclegowych) na decyzje związane z wypoczynkiem wakacyjnym. stanowią mniejszość podróżującej populacji, pochodzą ze średnio-wyższej klasy społecznej, są znacznie mniej wrażliwi cenowo od pozostałych dwóch kategorii turystów, jako podróżnicy są bardzo doświadczeni (wyrafinowani), mają duże oczekiwania związane z realizacją ich specjalistycznych zainteresowań, zwykle są allocentrykami, są miłośnikami przygód, w żadnym z elementów zachowań turystycznych nie podążają za większością, nie odczuwają potrzeby akceptacji wyborów dotyczących spędzania swoich wakacji przez otoczenie, wakacje stanowią dla nich przedłużenie “domowego czasu wolnego” i podejmowanych w jego ramach aktywności, wybierają alternatywne cele podróży w zależności od bieżących możliwości realizacji swoich zainteresowań nie mają zbyt wysokich oczekiwań względem noclegów Brotherton B., Himmetoglu B. (1997), Beyond Destinations – Special Interest Tourism, [w:] Anatolia – An International Journal of Tourism and Hospitality Research, Vol.8 (3), s. 18.

Mankamenty dotychczasowych typologii turystów zbyt opisowy, teoretyczny wymiar większości typologii, nie stwarzający szans na zrozumienie pewnych zachowań turystycznych; opracowywanie wyników i tworzenie typologii na podstawie małych prób badawczych; Dominacja, a często wręcz ograniczanie badań do obszaru Europy Zachodniej i USA, z pominięciem Azji, Afryki i Środkowego Wschodu, w których to regionach typologie mogłyby przybierać odrębną postać, nieaktualność, gdyż wiele z prezentowanych typologii ma ponad 10 lat i tym samym nie może reprezentować wielorakich zmian, które zaszły w zachowaniach konsumentów w ostatnim czasie (dotyczy to m.in. wpływu Internetu lub masowego rynku produktów turystycznych); subiektywizm wielu sądów, w których naukowcy pozwalają sobie na osobiste osądy wpływające na jakość efektów ich pracy badawczej; zbyt duże uogólnianie, oparte na uproszczonych stereotypach, nie odzwierciedlających kompleksowych wzorców zachowań, obserwowanych w rzeczywistym świecie; generalny charakter niektórych typologii i próby przedstawiania ich tak, jakby mogły być zastosowane dla ludności wszystkich krajów, bez uwzględnienia różnic narodowych i kulturowych, co osłabia ich wartość; nie uwzględnianie faktu, iż indywidualni konsumenci mogą przemieszczać się pomiędzy różnymi kategoriami, reagując na różne czynniki na przestrzeni czasu, włącznie z takimi jak: aspekty zdrowotne, dochód, spędzania wolnego czasu, zobowiązania rodzinne i zawodowe; pomijanie tego, że czasami urlopowicze nie posiadają autonomii wobec wakacyjnej destynacji oraz zajęć i czynności wykonywanych podczas wyjazdu, decyzje w tej materii stanowią bowiem najczęściej kompromis pomiędzy turystą i innymi członkami grupy lub rodziny podróżującej wspólnie, tym samym to co dana osoba wykonuje podczas urlopu może nie odzwierciedlać do końca jej faktycznych pragnień i osobowości; pomijanie faktu swoistej ewolucji turysty, jego dojrzewania i zdobywania doświadczeń, a tym samym zmiany punktu widzenia; ignorowanie luki pomiędzy głoszonymi przez turystę preferencjami a faktycznym zachowaniem, która może być spowodowana wieloma czynnikami - począwszy od układów społecznych i ego turysty, a skończywszy na nierealnych wyobrażeniach samego siebie, czyli różnicy pomiędzy tym co i jak chcielibyśmy zwiedzić, a tym na co pozwalają nam czas i środki do dyspozycji; zauważalna jest luka w zakresie informacji na temat zachowań pewnych typów turystów (np. podróżujących w interesach, będących w delegacji z zakładu pracy).

Typologia migracji turystycznych według T. Palecznego. typ motyla; typ przelotnego ptaka; typ rezydenta; typ anonimowego konsumeta. Źródło: Paleczny T., Migracje turystyczne jako forma współczesnej konsumpcji a zjawiska wielokulturowości i globalizacji, [w:] Konsument na rynku turystycznym w warunkach globalizacji , GWSH, Katowice 2002, s. 70-71.

Typ „motyla”. Jej uczestnicy pragną zdobyć jak najwięcej wrażeń, poznać możliwie wiele nowych miejsc. Turyści tacy przenoszą się często z miejsca na miejsce, korzystają z ofert objazdowych, nie zagrzewają długo czasu w jednym miejscu ( kraju). Ich konsumpcja kulturowa jest różnorodna, ale nie pozostawia na ogół trwalszych śladów w osobowości uczestników. „Turyści-motyle” podróżują często całymi grupami, stosując taktykę „stada”. Wybierają najczęściej egzotyczne szlaki, kierując się jednak tam, gdzie skierują ich biura podróży. Jest wśród nich duża liczba indywidualistów.

Typ „przelotnego ptaka” Turyści tego typu przywiązują się do pewnych miejsc, które już poznali. Chętnie do nich wracają zgodnie z rytmem ich zawodowego życia. Tak jak wędrowne ptaki, porzucają swoje domy w fazie ciepłej pory, który niekoniecznie może dla nich oznaczać okres lata. „Przelotne ptaki” wybierają przeważnie długie, osiadłe wakacje w znanym miejscu, otoczeniu i środowisku. Staja się stałym okresowo elementem pejzażu kulturowego, „wpisują” się w miejsca i środowiska tubylców i są przez nich częściowo zasymilowani. Fascynują ich i przyciągają nie tylko walory krajobrazu czy klimatu, ale także mieszkańcy regionu, ich obyczaje i kultura.

Typ „rezydenta”. Migranci tacy osiedlają się czasowo w regionach turystycznych. Ich pobyt czasowy przeradza się często z różnych powodów w trwałe osiedlenie. Decydują się na budowę własnych domów w ośrodkach letniskowych. Stają się inwestorami i stałymi użytkownikami infrastruktury turystycznej w wybranym regionie. Wnoszą ze sobą do lokalnej społeczności przedsiębiorczość, nowe wzorce gospodarowania, rozszerzają kontekst kulturowy. Są to turyści stale powracający, związani emocjonalnie, ekonomicznie, rodzinnie czy organizacyjnie z regionem turystycznym oraz ludźmi tam zamieszkującymi.

Typ „anonimowego konsumenta”. Jest to bodaj najczęstszy rodzaj tak indywidualnej, jak i grupowej migracji turystycznej. Anonimowi turyści nastawieni są najczęściej na obsługę standardową, najchętniej podróżują w grupie, powoduje nimi instynkt stadny. Kierują się modą, promocją, reklamą, dostosowują swoje preferencje do możliwości finansowych. Wyjeżdżają nie tam gdzie chcą, lecz tam, gdzie jest akurat wolne miejsce. Korzystają z różnych form zniżek. Kierują się nie tyle własnymi preferencjami, co odpowiadają na ofertę organizatorów różnych form turystyki masowej. O ile „turyści-motyle poszukują kwalifikowanych, starannie dobieranych form wypoczynku, o tyle „anonimowy konsument” kieruje się gdziekolwiek, gdzie jest słońce i plaża”.

Typologia Homo Turisticus (według W. Alejziaka ) Źródło: http://www.ducciocanestrini.it/eventi/seminari_docenze/index_html?news_id=20080108204402 (10.08.2009) Definicja Homo Turisticus: Gatunek ssaka, mocno rozpowszechniony, który obecnie można spotkać praktycznie w każdym miejscu na kuli ziemskiej. Wprawdzie potrafi przystosować się do wszystkich warunków, ale w szczególności preferuje tereny ciepłe oraz zlokalizowane blisko zbiorników wodnych. Prowadzi zdecydowanie wędrowny tryb życia, przenosząc się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu wrażeń. Homo turisticus występuje w dwóch wyraźnie różniących się podgatunkach: homo turisticus vulgaris – czyli popularny, masowy; homo turisticus scitus – czyli zręczny, świadomy, wytrawny.

Homo Turisticus Vulgaris Homo Turisticus Vulgaris - jest typem występującym powszechnie, a jego aktywność – choć wartościowa w sensie ekonomicznym (daje duże zyski) - oceniana jest raczej negatywnie, gdyż wywołuje wiele szkód w środowisku naturalnym i kulturze terenów przez niego odwiedzanych. Dużo ciekawszy jest drugi typ.

Homo Turisticus Scitus Homo turisticus scitus - jest typem w zasadzie wszystkożernym. Koczuje w różnych miejscach, choć preferuje noclegi w namiotach, szałasach, grotach i innych dziwnych miejscach (zdarza mu się też nocować pod gołym niebem). Cały swój dobytek nosi na plecach, w specjalnej torbie zwanej "plecakiem". Zazwyczaj nie jest agresywny i dosyć łatwo się oswaja, czasami wchodząc w bliskie relacje z innymi zwierzakami, które na danym terenie uzna za autochtoniczne. Porusza się samotnie lub w grupach od kilku do kilkunastu osobników, zazwyczaj różnej płci. W grupach panuje równouprawnienie, choć każda z grup zwykle ma swojego przewodnika. Lubi tereny bezludne i słabo zaludnione, najchętniej odwiedza tereny górskie i podgórskie. Przyciągają go też akweny i dzikie lasy. Na łatwiejszych fragmentach jego wędrownych tras oraz w bezpiecznych koczowiskach można go spotkać z młodymi. Homo turistuicus scitus – podobnie jak jego mniej szlachetna odmiana - rozmnaża się przez cały rok. Na ogół samica rodzi jedno młode, które przychodzi na świat bez plecaka, który nabywa dopiero znacznie później, kiedy zaczyna się usamodzielniać i podejmować własne wędrówki w poszukiwaniu tego co lubi najbardziej, czyli miejsc budzących jego zachwyt oraz związanych z tym wrażeń.

HOMO TURISTICUS SCITUS EDUCATOR Specjalny rodzaj Homo Turisticus Scitus – to: HOMO TURISTICUS SCITUS EDUCATOR Będzie go można spotkać na przykład w dniach 10-12 września 2009 roku w Łodzi, zwłaszcza zaś w czasie tradycyjnej wycieczki krajoznawczej, która jest stałym elementem programu „Warsztatów badawczych z geografii turyzmu”, organizowanych od 25 lat przez Uniwersytet Łódzki.

Dziękuję za uwagę !!!