1 Rola państwa w gospodarce WYKŁAD 5

2 Co robi państwo? W ciągu ostatniego stulecia zakres działalności państwa w krajach rozwiniętych stale się rozszerza. Państwo odgrywa ważną rolę we współczesnej gospodarce mieszanej, nabywając dobra i usługi, ściągając podatki oraz dokonując płatności transferowych. Państwo tworzy również podstawy prawne, reguluje działalność gospodarczą i próbuje wyeliminować cykle koniunkturalne.

3 Kraj / rok Niemcy ,6 Wielka Brytania ,6 Francja ,6 Szwecja ,2 Udział wydatków państwa w dochodzie narodowym (%) Kraj USA Japonia Niemcy Francja Włochy Wielka Brytania Kanada Australia Austria Belgia Dania Finlandia Grecja Islandia Irlandia Luksemburg Holandia Norwegia Portugalia Hiszpania Szwecja Szwajcaria Turcja 31,7 19,4 38,6 38,5 24,2 38,8 34,8 26,8 39,2 42,2 40,2 30,5 22,4 30,7 39,6 33,1 43,9 41,0 21,6 22,3 43,3 21,3 - 31,7 31,6 47,7 45,0 45,5 42,5 39,0 33,5 48,9 58,1 53,2 36,7 29,7 32,8 46,8 52,5 55,8 50,4 36,2 30,5 60,7 29,9 25,8 36,5 33,6 49,7 50,4 47,4 46,9 46,6 37,0 50,9 64,2 61,2 39,1 37,0 34,2 55,8 61,6 48,3 43,0 37,6 66,3 30,1 26,4 35,8 32,9 48,1 52,0 49,3 47,2 46,8 38,5 50,8 62,8 60,3 39,8 40,2 32,1 54,0 51,8 61,0 46,3 44,4 39,4 63,5 41,1 25,5 36,1 31,5 45,4 49,5 51,7 40,9 44,3 34,8 49,6 55,5 58,7 38,2 47,7 39,8 46,6 - 56,0 54,6 41,7 41,8 60,1 29,9 28,8 37,0 30,7 45,8 50,2 53,2 42,8 46,4 36,4 48,6 54,7 57,6 40,8 53,9 39,3 44,5 - 56,3 55,1 42,7 41,5 61,5 31,8 29,6 OECD – Europa OECD 36,9 32,9 45,3 37,4 49,4 41,5 49,6 41,2 47,6 40,0 48,6 40,5 Źródło: OECD National Accounts, OECD Economic Outlook 1991 (July), nr 49.

Rola państwa w gospodarce - etatyzm Etatyści twierdzą, że państwo powinno pełnić aktywną rolę w gospodarce, co stanowi czynnik stabilizujący i przyczyniający się do podniesienia ogólnego bogactwa narodu. Uważają, że państwo powinno podejmować kluczowe decyzje rozwojowe oraz zapewnić każdemu obywatelowi pracę i godziwe wynagrodzenie, a także troszczyć się o najbiedniejszych i najsłabszych. Nie musi to jednak oznaczać rezygnacji z gospodarki rynkowej i przejścia do gospodarki planowej - socjalizmu. 4

Rola państwa w gospodarce - liberalizm Liberaliści postulują ograniczenie do minimum roli państwa w gospodarce. Najważniejszym elementem rynku jest konkurencja, która zapewnia najbardziej efektywne wykorzystanie czynników wytwórczych (najlepszą alokację zasobów). Główną rolą państwa jest tworzenie ładu społecznego i kontrolowanie jego przestrzegania. Państwo powinno tylko uzupełniać działanie rynku. 5

6 Funkcje ekonomiczne państwa 1) Funkcja legislacyjna - Państwo ustanawia prawa i przepisy szczegółowe zasięg własności prywatnej (socjalizm / kapitalizm), prawa własności (np. posiadanie broni), wykorzystanie własności (np. zezwolenia lokalizacyjne), przepisy związane ze zdrowiem, bezpieczeństwem, zapobieganie oszustwom (np. uzgadnianiu cen), przepisy branżowe (wymagania stawiane osobom wykonującym określony zawód)

7 2) Funkcja kreowania popytu i podaży Państwo kupuje i sprzedaje dobra i usługi które są dostarczane przedsiębiorstwom i gospodarstwom domowym. Większość z nich, np. obrona narodowa i oświata, jest dostarczana użytkownikom, od których nie pobiera się żadnej bezpośredniej opłaty. Niektóre dobra i usługi, np. lokalne przejazdy autobusowe i publikacje rządowe, są bezpośrednio opłacane przez użytkowników. Państwo musi decydować, co kupować, a co wytwarzać samodzielnie.

8 3) Funkcje redystrybucyjne Państwo dokonuje płatności transferowych Płatności transferowe to wypłaty, w zamian za które nie są świadczone żadne bezpośrednie usługi.

9 3) Funkcje redystrybucyjne Państwo nakłada podatki Tablica 4.1. Rozmiary działalności państwa w 1990 r. (% PKB) Wielka Brytania USA SzwecjaHolandia Wydatki na dobra i usługi Transfery Wydatki ogółem Dochody z podatków Nadwyżka budżetowa1- 34

10 Prawo dochodowości podatku określa związek między stawką podatkową, a wpływami podatkowymi do budżetu. Krzywa Laffera Przy podwyższaniu stawki ponad rozsądną granicę, przyrost wpływów maleje z powodu unikania płacenia podatku.

Na co państwo przeznacza wpływy z podatków? 11

12 Państwo zaciąga pożyczki deficyt budżetowy finansowany jest za pomocą pożyczek obligacje skarbowe to forma oprocentowanej pożyczki pieniężnej zaciąganej przez Skarb Państwa u osób zakupujących obligacje. Środki uzyskane z obligacji finansują istotne cele przewidziane w budżecie państwa oraz są przeznaczane na spłatę wcześniej zaciągniętych długów. Najprostszą metodą walki z deficytem są drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych w celu ich dostosowania do osiąganych dochodów.

13 4) Państwo wpływa na alokację zasobów Państwo decyduje co jest produkowane (wydatki obronne, oświata, wspieranie sztuki). Stosując regulacje prawne, państwo wpływa na to, jak są produkowane dobra. Za pomocą podatków, subsydiów i transferów państwo zabiera część dochodów jednym i przekazuje je innym.

14 Co powinno robić państwo? Zdarza się, że działanie rynków prowadzi do nieefektywnego rozdysponowania zasobów i interwencja państwa może poprawić funkcjonowanie gospodarki. Państwo powinno działać w zakresie: Regulowania cyklów koniunkturalnych Dostarczania dóbr publicznych Regulowania efektów zewnętrznych Wyrównywania asymetrii informacyjnej Ochrony konkurencji przed monopolem Redystrybucji dochodów i dostarczania dóbr pożądanych społecznie

15 1) Państwo próbuje stabilizować gospodarkę Aktywność gospodarczą kraju, czyli koniunkturę gospodarczą, określają wielkości różnych mierników ekonomicznych. Cyklem koniunkturalnym są nazywane regularne wahania wielkości produkcji, bezrobocia i tempa inflacji.

16 Przebieg klasycznego cyklu koniunkturalnego rozkwit recesja depresja rozkwit ożywienie trend

17 Wpływ państwa Aby wpływać na przebieg cyklu państwo wykorzystuje środki polityki makroekonomicznej – fiskalnej i monetarnej (np. obniżka podatków podczas recesji, kontrola ilości pieniądza w obiegu)

18 Oprócz polityki fiskalnej i monetarnej państwo może stosować: politykę celną, politykę cenową, politykę dochodową, politykę zatrudnienia, politykę społeczną, politykę regionalną, politykę inwestycyjną. politykę naukowo-techniczną i innowacyjną, politykę dostosowań strukturalnych, politykę restrukturyzacji, politykę ekologiczną. politykę przemysłową (np.. energetyczną, surowcową itd.), politykę rolną, politykę transportową, politykę handlową.

19 2) Zapewnienie dóbr publicznych Dobro publiczne to takie dobro, które będąc konsumowane przez jedną osobę, może być jednocześnie konsumowane przez innych ludzi. Większość dóbr publicznych nie jest dostarczana przez producentów prywatnych. Ze względu na problem gapowicza - to ktoś, kto bezpłatnie konsumuje dobro, którego wytwarzanie wymaga ponoszenia kosztów. Państwo nie musi wytwarzać dóbr publicznych, musi jedynie zapewnić niezbędne rozmiary ich produkcji. Wytwarzaniem mogą się zająć dostawcy prywatni.

20 3) Regulowanie efektów zewnętrznych Efekt zewnętrzny występuje wtedy, kiedy produkcja lub konsumpcja dobra bezpośrednio oddziałuje na osoby, które nie kupują i nie sprzedają tego dobra oraz kiedy ten wpływ nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych.

Koszty efektów zewnętrznych 21 Efekt zewnętrzny: Zanieczyszczenie środowiska Toksyczne odpady Choroby zawodowe pracowników Uszczerbek na zdrowiu mieszkań- ców regionu Koszt społeczny: Oczyszczanie ścieków Utylizacja odpadów Koszt leczenia Koszty leczenia Te koszty ponosi całe społeczeństwo. Niektóre z nich są trudne do oszacowania.

22 4) Wyrównywanie asymetrii informacyjnej Jeżeli przedsiębiorstwa i konsumenci nie są dobrze poinformowani, mogą podejmować działania, które nie leżą w ich interesie. Współczesne państwa regulują warunki pracy, klasyfikują produkty żywnościowe, wydają przepisy związane z bezpieczeństwem dóbr konsumpcyjnych i dbają, aby pewne produkty (takie jak żywność lub niebezpieczne chemikalia) miały etykiety z niezbędnymi informacjami.

23 5) Ochrona konkurencji Każdego nabywcę lub sprzedawcę, który jest w stanie istotnie wpływać na cenę rynkową, określa się mianem posiadacza siły rynkowej lub siły monopolowej. W takich przypadkach państwo interweniuje za pomocą przepisów o ochronie konkurencji, których celem jest jej ożywienie, a także zapobieganie monopolizacji i innym praktykom służącym kontroli podaży. Celem interwencji państwa jest ograniczenie siły rynkowej, np. poprzez zapobieganie ustanawianiu zbyt wysokich cen przez przedsiębiorstwa.

24 6) Redystrybucja dochodów i dobra pożądane społecznie Podział dochodów, będący wynikiem działania wolnego rynku, z etycznego punktu widzenia nie może zostać uznany za sprawiedliwy. Współczesne państwa na dużą skalę angażują się w redystrybucję dochodów. Kiedy państwo interweniuje, zmieniając podział dochodów, wtedy poprawia sytuację pewnych grup ludności kosztem innych grup, co staje się źródłem kontrowersji.

25 Państwo dokonuje redystrybucji dochodów poprzez podatki Przy płaskiej krzywej podaży (S) i stromej krzywej popytu (D), ciężar podatku jest ponoszony głównie przez konsumentów. Ponieważ popyt jest nieelastyczny, producenci mogą przerzucić większą część podatku na konsumentów, podnosząc ceny. Podaż jest elastyczna, zatem ceny otrzymywane przez producentów nie mogą się znacznie obniżyć.

26 Przy płaskiej krzywej popytu i stromej krzywej podaży, ciężar podatku jest ponoszony głównie przez producentów. Popyt jest elastyczny, zatem próby podniesienia cen, w celu przerzucenia podatku na konsumentów, szybko prowadzą do spadku sprzedaży. Podaż jest nieelastyczna. Producenci jedynie nieznacznie zmniejszają produkcję, mimo że cena spadła prawie o 50 centów.

27 6) Dostarczanie dóbr pożądanych społecznie Dobra społecznie pożądane to dobra, o których społeczeństwo sądzi, że powinny być konsumowane przez ludzi bez względu na poziom ich dochodów. Np. ochrona zdrowia, oświata, mieszkania i żywność.

28 Problemy podejmowania decyzji przez państwo Paradoks głosowania. GłosującyPreferencje głosujących w stosunku do wariantów A, B i C ABC Kiedy preferencje indywidualne kształtują się tak, jak to pokazano w tablicy, głosowanie według zasady większości głosów doprowadzi do wyboru rozwiązania A kosztem B, B kosztem C i C kosztem A. Podjęcie spójnych decyzji na podstawie większości głosów staje się niemożliwe.

29 Wynik środkowego wyborcy. Każdy punkt odpowiada sumie preferowanej przez jednego z wyborców. Przyjmujemy, że każdy głosujący opowie się za poziomem wydatków możliwie jak najbliższym preferowanej przez siebie sumy. większość głosujących (9 z 17) będzie przeciwna wydatkom niższym od preferowanych przez środkowego wyborcę. Zatem, w głosowaniu tym zostanie wybrany wynik preferowany przez środkowego wyborcę.

30 Porozumienie głosujących każda osoba głosuje za przyjęciem danego projektu tylko wtedy, kiedy przyniesie jej to zysk. A zatem, osoba 1 głosuje przeciwko projektom A i B; osoba 2 przeciw projektowi A, lecz za B, zaś osoba 3 za A, lecz przeciw B. W głosowaniu według zasady większości oba projekty zostałyby odrzucone. Jeśli osoby 2 i 3 zawrą koalicję i głosują wspólnie osiągną lepszy rezultat niż ten, który osiągnęłyby, głosując niezależnie. Dane dotyczące projektów legislacyjnych: A i B oraz trzech prawodawców (wyrażona w funtach wartość obu projektów dla każdego z prawodawców). OsobaProjekt AProjekt B

31 Urzędnicy państwowi - problem pana i sługi" pan" przekazuje prawo podejmowania decyzji komuś innemu, czyli słudze", aby ten działał w imieniu pana". Pojawia się tu trudność wynikająca z faktu, że interes sługi" może nie być taki sam, jak interes pana". źle nadzorowani słudzy" podlegają pokusie kierowania się własnym interesem. Rządy mogą działać raczej na rzecz swoich zwolenników niż dla dobrą ogółu wyborców; menedżerowie mogą wybrać łatwe życie zamiast walkę o zyski dla akcjonariuszy; pracownicy mogą unikać pracy.

32 Decyzje państwa powinny odzwierciedlać cele społeczeństwa, jednak te ostatnie mogą być trudne do ustalenia. Demokratyczne społeczeństwo wybiera prawodawców, którzy podejmują decyzje wykonywane następnie przez urzędników pod nadzorem rządu.