OBSZARY CHRONIONE W DOLINIE WISŁY Roman Wójcik Departament Ochrony Przyrody Małgorzata Grzebisz-Zakrzewska Departament Informacji o Środowisku Warszawa, 19 maja 2010r.

Po co chronić przyrodę? Przyroda to skomplikowany układ obejmujący świat żywych organizmów wraz z ich fizycznym środowiskiem życia, powiązany niezliczonymi zależnościami i procesami przyrodniczymi Układ ten jest na ogół nietrwały, ulega przekształceniom zarówno w wyniku procesów naturalnych jak i wskutek działalności człowieka Ochrona przyrody ma na celu przeciwdziałanie ubożeniu zasobów przyrody, ograniczając zagrożenia wynikające przede wszystkim z działalności człowieka Przyrodę trzeba chronić ponieważ pełni funkcje ekologiczne, podtrzymujące życie roślin, zwierząt i innych organizmów Jej prawidłowe funkcjonowanie ma także znaczenie społeczne, decydujące o jakości życia człowieka

Formy ochrony przyrody w Polsce Ochrona przyrody regulowana jest przepisami ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody W jej rozumieniu ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody tj.: dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia siedlisk przyrodniczych siedlisk roślin, zwierząt i grzybów zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt krajobrazu zieleni w miastach zadrzewień

Formy ochrony przyrody w Polsce Nazwa (Ochrona Środowiska 2009, dane wg GUS, 2009r.) PARKI NARODOWE REZERWATY PRZYRODY PARKI KRAJOBRAZ. OBSZARY CHRON. KRAJOBRAZ. UŻYTKI EKOLOGICZ. STANOWISKA DOKUEMNT. ZESPOŁY PRZYROD. KRAJOBRAZ. POMINIK PRZYRODY NATURA 2000 Liczba obiektów 23 1441 120 418 6 798 164 214 35 833 141 PLB 823 PLH Powierzchnia [w  tys. ha] 314,5 173,6 2 513,7 6 969,1 45,5 0,8 84,6 - 6 146,4 % ogólnej powierzchni kraju 1,0 0,6 8,1 22,3 0,15 0,003 0,300 - 19,7%

Centralny rejestr formy ochrony przyrody tworzą duży i zróżnicowany zespół środków pozwalających realizować ochronę przyrody powstały w efekcie rozwoju naukowych podstaw ochrony przyrody i jej wieloletniej praktyki Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska prowadzi centralny rejestr form ochrony przyrody Rejestr stanowi bazę form ochrony przyrody - http://crfop.gdos.gov.pl

Trochę statystyk… Obszary chronione to 10 101,9 tys. ha ~31% pow. Polski w tym ponad połowa to obszary chronione zw. z wodami

Dolina Wisły – potencjał przyrodniczy 191 980,3ha - całkowita pow. obszarów Natura 2000 19 obszarów Natura 2000, w tym: 7 OSO oraz 12 SOO 6 966,17 ha - całkowita pow. rezerwatów 17 rezerwatów na obszarze wód płynących 313 - gatunków chronionych 47 gatunków chronionych objętych Polską Czerwoną Księgą (PCK)* *PCK jest rejestrem zagrożonych gatunków zwierząt na terenie Polski. Została stworzona na wzór międzynarodowej Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych. Zawiera listę ginących gatunków zwierząt z dokładnym ich opisem. Określa stopień zagrożenia poszczególnych gatunków, rzadkość ich występowania oraz stosowane i proponowane sposoby ochrony.

Dolina Wisły – potencjał przyrodniczy W całej dolinie Wisły, od źródeł po jej ujście, gniazduje 76% stwierdzonych w Polsce gatunków ptaków lęgowych W "Paneuropejskiej strategii ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej" Dolina Wisły została zaliczona do 10 systemów rzek Europy, którym nadano priorytet ochrony naturalnych walorów Uważana jest za korytarz ekologiczny rangi europejskiej

Wisła w rezerwatach fot. A. Langowski

Rezerwaty przyrody w dolinie Wisły Na wodach płynących rzeki Wisły utworzono 17 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 6 966,17 ha Wisła przepływa ponadto przez obszar 4 parków krajobrazowych Rezerwat Wyspy Zawadowskie www.wikipedia.pl

Rezerwaty przyrody w dolinie Wisły Znakomita większość rezerwatów „wiślanych” obejmuje: wody płynące rzeki Wisły wyspy, kępy rzeczne i piaszczyste łachy piaszczyste, erodowane przez wodę skarpy brzegowe zadrzewienia nadbrzeżne i wiklinowiska tereny odkryte, łąkowe i ugory Dominującymi zespołami roślinnymi są: łęgi topolowo-wierzbowe zarośla wierzbowe szuwary oraz inicjalne zbiorowiska aluwialne Rezerwat Wyspy Świderskie www.wikipedia.pl

Rezerwaty przyrody w dolinie Wisły Ekosystemy naturalne i zbliżone do naturalnych stanowią około 80% całkowitej powierzchni rezerwatów „wiślanych” Naturalny krajobraz rezerwatów kształtowany jest przez roztokowy charakter rzeki Wisła to ostatnia duża rzeka Europy, którą można nazwać naturalną fot. klubgaja.pl

Cele ochrony rezerwatów „wiślanych” Zachowanie ze względów społecznych, naukowych i dydaktycznych ostoi lęgowych, miejsc żerowania i odpoczynku podczas wędrówek rzadkich, charakterystycznych dla doliny Wisły gatunków ptaków, w szczególności z rzędu siewkowych, ale także blaszkodziobych Starorzecza w rezerwacie Wisła pod Zawichostem fot. J.Wójciak

Potencjał „wiślanych” rezerwatów Do gatunków charakterystycznych dla awifauny rzeki Wisły należą: mewa pospolita i śmieszka rybitwa rzeczna i białoczelna sieweczka obrożna i rzeczna brodziec piskliwy fot. A.Langowski www.wikipedia.pl

Główne zagrożenia dla „wiślanych” rezerwatów Regulacja wód Wisły, polegająca na budowie tam poprzecznych (ostróg) i przetamowań, powodująca zanik roztokowości rzeki (zagrożenie uznawane za najbardziej istotne) Odtwarzanie linii brzegowej erodowanych brzegów z użyciem ziemi z wykopów i innych odpadów, połączone z zasypywaniem zadrzewień łęgowych i niszczeniem stanowisk lęgowych ptaków Niekontrolowane uprawianie sportów wodnych i turystyki wodnej, przebywanie w rezerwatach ludzi, szczególnie na wyspach rzecznych, połączone często z biwakowaniem, śmieceniem i paleniem ognisk - szczególnie w okresie lęgowym ptactwa Pobór i składowanie piasku Kłusownictwo – nielegalny połów ryb Ekspansja gatunków obcych – klon jesionolistny, kolczurka klapowana, jenot, norka amerykańska

O tym trzeba pamiętać! Powołanie rezerwatu przyrody zapewnia najpełniejszą ochronę niewielkich, najcenniejszych przyrodniczo obszarów Pomimo istotnych ograniczeń działalności ludzkiej w granicach rezerwatów, obiekty te nie powinny być postrzegane jako przeszkody na ścieżce rozwoju regionów. fot. P.Kaczmarczyk

Rezerwat przyrody Wisła pod Zawichostem - kompromis pomiędzy ochroną przyrody, a innymi formami działalności Rezerwat Wisła pod Zawichostem fot. J.Wójciak i M.Brodzka

Rezerwat przyrody Wisła pod Zawichostem Utworzony na obszarze 3 województw na wniosek OTOP, przy współpracy z RZGW w Krakowie oraz Stowarzyszeniem Ekologiczno-Kulturalnym Klub Gaja Pomoc organizacyjna oraz finansowa ze strony organizacji pozarządowych znacznie usprawniła proces tworzenia rezerwatu Przykład kompromisu pomiędzy ochroną przyrody a innymi formami działalności Obszar rezerwatu udostępniono do prowadzenia rybactwa oraz dla amatorskiego połowu ryb, bez możliwości zbliżania się do wysp w okresie lęgowym ptaków Wyznaczono szlak dla uprawiania sportów i turystyki wodnej Utrzymano istniejącą przeprawę promową przez Wisłę Zapewniono możliwość eksploatacji wikliny Umożliwiono kontynuację prac hydrotechnicznych, przy jednoczesnym złagodzeniu ich negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze

Wnioski Przykład wielu rezerwatów „wiślanych” pokazuje, że utworzenie rezerwatu nie wyklucza możliwości uprawiania sportów i turystyki wodnej Wszelkie formy rekreacji powinny być jednak prowadzone w sposób minimalizujący ich wpływ na środowisko przyrodnicze: precyzyjnie określone i oznakowane szlaki wodne odsuniecie szlaków wodnych od miejsc lęgowych ptaków okresowe ograniczenia wstępu

Wisła w sieci Natura 2000 fot. A. Ginalski

Program Natura 2000 Natura 2000 – nowa forma ochrony przyrody wprowadzona do polskiego prawa w 2004r., w związku z przystąpieniem do UE Obszary takie powstają we wszystkich państwa UE tworząc Europejską Sieć Ekologiczną Obszarów chronionych Natura 2000

Europejskie podstawy prawne Podstawą funkcjonowania programu są dwie unijne dyrektywy: Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa Dyrektywa Ptasia’79 – wyznacza ostoje dla gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem Dyrektywa Siedliskowa’ 92 – ustala zasady ochrony pozostałych gatunków zwierząt, a także roślin i siedlisk przyrodniczych oraz procedury ochrony obszarów szczególnie ważnych przyrodniczo Dyrektywy wyznaczają dwa typy obszarów: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) określają także m.in. listę gatunków fauny i flory zagrożonych wyginięciem

Europejskie podstawy prawne Obszary Natura 2000 wyznacza się zgodnie z jednolitymi kryteriami naukowymi Sieć Natura 2000 to dodatkowy system ochrony przyrody, który nakłada się na funkcjonujące już krajowe systemy ochrony przyrody Sieć Natura 2000 stanowi ich uzupełnienie i zdecydowane wzmocnienie Suseł perełkowany Bocian biały www.wikipedia.pl

Cele ESE Natura 2000 Podstawowym i pierwszym celem funkcjonowania obszarów Natura 2000 jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy Drugim celem jest ochrona bioróżnorodności biologicznej Do sieci Natura 2000 włącza się obszary: mające globalne lub europejskie znaczenie dla zachowania siedlisk i gatunków szczególnie reprezentatywne dla danego kraju UE o stosunkowo wysokim stopniu zachowania struktury i funkcji siedliska przyrodniczego występowania bardzo licznych populacji określonych gatunków o dużym zagęszczeniu populacji gatunków szczególnej troski

823 obszary „siedliskowe” Natura 2000 = 19,7% pow. lądowej Polski Natura 2000 – trochę danych 141 obszarów „ptasich” = 15,60% pow. lądowej Polski 823 obszary „siedliskowe” 11,05% pow. lądowej Polski = Natura 2000 = 19,7% pow. lądowej Polski

Natura 2000 w dolinie Wisły Do najcenniejszych siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie w ramach sieci Natura 2000 na terenie Wisły należy zaliczyć: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion (3150) fot. A.Langowski

Natura 2000 w dolinie Wisły zalewane muliste brzegi rzek (3270) fot. A.Langowski

Natura 2000 w dolinie Wisły łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion (91E0) fot. A.Langowski

Natura 2000 w dolinie Wisły niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) fot. A.Langowski

Natura 2000 w dolinie Wisły Siedliska te są miejscem występowania wielu rzadkich i chronionych gatunków Łącznie występuje tu 36 gatunków roślin i zwierząt chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej Do najcenniejszych należy zaliczyć: Leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum Kumak nizinny Bombina bombina www.wikipedia.pl

Natura 2000 w dolinie Wisły Wydra Lutra Lutra Żółw błotny Emys orbicularis Modraszki Maculinea nausithous i M. teleius www.wikipedia.pl

Natura 2000 w dolinie Wisły Kiełb białopetwy Romanogobio albipinnatus Koza Cobitis taenia Ciosa Pelecus cultratus Minóg rzeczny Lampetra fluviatilis www.wikipedia.pl

Potencjał „wiślanych” obszarów Natura 2000 Na 7 Obszarach Specjalnej Ochrony Ptaków utworzonych na terenie Wisły występuje łącznie 64 gatunków ptaków, które stanowią przedmiot ochrony tychże obszarów Na odcinku od źródła do ujścia Wisły stwierdzono występowanie 76% gatunków ptaków lęgowych Polski www.wikipedia.pl

Potencjał „wiślanych” obszarów Natura 2000 W utworzonych na terenie Wisły obszarach znajduje się: ponad 50% populacji lęgowej sieweczki obrożnej ok. 90% populacji lęgowej mewy pospolitej ok. 60% populacji lęgowej mewy czarnogłowej www.wikipedia.pl

Potencjał „wiślanych” obszarów Natura 2000 ok. 50% populacji lęgowej rybitwy rzecznej 100% populacji lęgowej rybitwy czubatej ok. 90% populacji lęgowej ślepowrona 100% populacji lęgowej szablodzioba www.wikipedia.pl

Główne zagrożenia dla „wiślanych” obszarów Kaskadyzacja doliny rzeki Rozległa regulacja koryta rzeki Składowanie na brzegach rzeki gruzu Pobór i składowanie piasku Nadmierna wycinka drzew i krzewów Narastający ruch turystyczny Kłusownictwo – nielegalny połów ryb Wzrost liczby małych drapieżników

Z „naturą” na szlaku… Podstawową zasadą związaną z prowadzeniem jakiejkolwiek działalności na obszarach Natura 2000 jest niepodejmowanie działań mogących w znaczący sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt a także, wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony dany obszar Piesze Pielgrzymkowe Wodne Przyrodnicze Historyczne

Z „naturą” na szlaku w dolinie Wisły Oznacza to, że na obszarach Natura 2000 ograniczeniom nie podlega działalność rybacka, a także amatorski połów ryb o ile nie zagraża zachowaniu walorów przyrodniczych Oznacza to także zielone światło dla turystyki wodnej, szczególnie tych form, które wykorzystują przyjazne dla środowiska sposoby poruszania się jak: turystyka kajakowa, żeglarska, czy spływy flisackie Należy tu jednak podkreślić, że wiele inwestycji związanych z sektorem turystyki wodnej podlega procedurze oceny oddziaływania na środowisko, dot. to m.in. przystani śródlądowych z miejscami do cumowania dla nie mniej niż 50 statków (z wyjątkiem tych o długości nabrzeża nieprzekraczającej 80m)

Plany zadań ochronnych W celu zapewnienia właściwej ochrony tym obszarom niezbędne jest stworzenie dla nich planów zadań ochronnych Plany zadań ochronnych będą powstawały z udziałem zainteresowanych osób, przedstawicieli grup oraz instytucji, których plan będzie bezpośrednio dotyczył w celu wypracowania najlepszych rozwiązań uwzględniających, obok przyrodniczych, przesłanki gospodarcze i społeczne w myśl zasady zrównoważonego rozwoju. Osoby te będą uczestniczyć w serii spotkań, których celem będzie wspólne opracowanie ustaleń planu Każdy plan przygotowany w ten sposób będzie uwzględniał lokalne uwarunkowania, gdyż zostanie opracowany na podstawie wiedzy o terenie posiadanej zarówno przez przedstawicieli różnych lokalnych grup interesu, jak i przyrodników, wskutek czego ma szanse uzyskać wysoką akceptację społeczną

Plany zadań ochronnych GDOŚ w ramach V osi Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” realizuje projekt pt. „Opracowanie Planów Zadań Ochronnych dla obszarów Natura 2000 na obszarze Polski” którego głównym celem jest opracowanie PZO dla co najmniej 370 obszarów Natura 2000 rozmieszczonych na terenie całego kraju W latach 2010-2013 realizowane będą następujące plany dla obszarów „wiślanych”: PLH060045 Przełom Wisły w Małopolsce - 2010 r. PLB140006 Małopolski Przełom Wisły - 2010 r. PLB140014 Dolina Środkowej Wisły - 2010 r. PLB240001 Dolina Górnej Wisły - 2011 r. PLB120009 Stawy w Brzeszczach - 2011 r. PLH040011 Dybowska Dolina Wisły - 2012 r. PLH040012 Nieszawska Dolina Wisły - 2012 r. PLH040003 Solecka Dolina Wisły - 2012 r. PLB040003 Dolina Dolnej Wisły - 2012 r. PLH220033 Dolna Wisła - 2012 r.

Dziękujemy za uwagę