DANE INFORMACYJNE Nazwa szkoły: Zespół Szkół Samorządowych Gimnazjum im. AK w Dąbrowie Białostockiej ID grupy: 96/92_MP_G2 Opiekun: Marzena Gregorczuk Bagieńska Kompetencja: Matematyczno-przyrodnicza Temat projektowy: Ten co mieszka w 14 grupie i w 2 okresie Semestr/rok szkolny: IV/2011/2012

Spis treści Budowa atomu węgla. Węgiel w organizmach żywych. Wykrywanie węgla w produktach żywnościowych. Odmiany węgla. Związki węgla z tlenem. Kwas węglowy, węglany. Obieg węgla w przyrodzie. Węgle kopalne – powstanie, zastosowanie, skutki. Wydobycie węgla. Węglowodory nasycone (alkany) – przykłady: budowa, właściwości, zastosowanie. 11. Powstanie, występowanie, wydobycie gazu ziemnego. 12. Powstanie, właściwości, przeróbka ropy naftowej. 13. Węglowodory nienasycone (alkeny, alkiny) – przykłady: właściwości, występowanie, zastosowanie. 14. Pochodne węglowodorów: alkohole, kwasy karboksylowe, wyższe kwasy karboksylowe, estry, tłuszcze, białka, cukry. 15. Ciekawostki. 16. Wzrost kompetencji. 17. Źródła.

Położenie węgla w układzie okresowym pierwiastków chemicznych Węgiel znajduje się w 14 grupie, w 2 okresie

Budowa atomu węgla W jednym atomie węgla znajduje się: 6 protonów 6 elektronów 6 neutornów

SKŁAD CHEMIZNY ORGANIZMÓW ŻYWYCH Nazwa pierwiastka Zawartość w organizmach w przybliżeniu (w%) Człowiek Zwierzęta morskie (skorupiaki) Rośliny (lucerna) Tlen 63 80 68 Węgiel 19 6 11 Wodór 9 10 Azot 5 1,5 8 Wapń 1,4 0,04 0,6 Siarka 0,1 Fosfor 0,7 Sód 0,25 0,5 Potas 0,2 0,3

BIOLOGICZNA ROLA PIERWIASTKÓW BIOGENNYCH Pierwiastek Symbol chemiczny Funkcja biologiczna Węgiel C Tworzy szkielet cząsteczek organicznych. Każdy atom węgla może utworzyć cztery wiązania chemiczne z innymi atomami. Wodór H Wchodzi w skład wody i prawie wszystkich związków organicznych. Tlen O Wchodzi w skład wody i większości związków organicznych. Jest niezbędny do tlenowego oddychania komórkowego. Azot N Składnik wszystkich aminokwasów, białek, kwasów nukleinowych, chlorofilu.

WĘGIEL W ORGANIZMACH ŻYWYCH Węgiel jest obecny we wszystkich organizmach żywych. Pod względem ilości w organizmie zajmuje drugie miejsce po tlenie.

Wykrywanie węgla w produktach żywnościowych - doświadczenie Do probówek wsypujemy kolejno kaszę i makaron; silnie ogrzewamy. Substancje uległy zwęgleniu, co świadczy, że w ich skład wchodzi węgiel.

Spalanie produktów żywnościowych - doświadczenie Marchewkę, skórkę od chleba, liść kapusty wprowadzamy do płomienia palnika. Produkty palą się opornie, małym, kopcącym płomieniem. Zwęglona pozostałość świadczy o zawartości węgla w badanych produktach. Związki organiczne zawierają węgiel. skórka od chleba

Spalanie produktów żywnościowych – doświadczenie - cd liść kapusty marchew

WYSTĘPOWANIE WĘGLA JAKO PIERWIASTKA W PRZYRODZIE- DIAMENT - budowa krystaliczna, - bezbarwny, przezroczysty, mocno załamuje światło, topi się w temperaturze ponad 3500˚C, odporny na działanie czynników chemicznych, nie przewodzi prądu elektrycznego, przewodzi ciepło, - połączone atomy węgla tworzą czworościan foremny (tetraer).

Zastosowanie diamentu - w jubilerstwie, - w technice do szlifowania i polerowania drogich kamieni i cięcia szkła, - w górnictwie jako nasadki do wierteł i świdrów.

WYSTĘPOWANIE WĘGLA JAKO PIERWIASTKA W PRZYRODZIE - GRAFIT - bardzo miękki, - przewodzi prąd elektryczny i ciepło, - odporny na wysoką temperaturę, - barwa stalowoszara, - tłusty i brudzący, - atomy węgla są ułożone w równoległych płaszczyznach tworzą sieć podobną do komórek plastra pszczelego.

Zastosowanie grafitu - do wyrobu suchych smarów, - do wyrobu cegieł ogniotrwałych, - grafit do ołówków - elektrody, - do wyrobu farb, - naczynia ognioodporne, - środki polerskie.

Zastosowanie grafitu - cd w ołówkach praca Karoliny praca Anety

Zastosowanie grafitu - cd praca Justyny praca Marianny

Występowanie węgla jako pierwiastka w przyrodzie - Fulereny - czarne ciało stałe o metalicznym połysku, - miękkie i śliskie w dotyku, - najlepiej rozpuszczają się w benzenie i toluenie, - przewodzi prąd elektryczny, - łatwo sublimuje, - mają możliwość zamykania w ich wnętrzu innych cząsteczek.

ślad po uderzeniu pioruna Budowa fulerenów Cząsteczki fulerenów składają się z parzystej liczby atomów węgla. Najmniejsza cząsteczka składa się z 28 atomów węgla, a największa z 960 atomów. Atomy węgla łącząc się ze sobą przybierają różne kształty, np. piłek futbolowych czy rurek. Ślady fulerenów, głównie C60 znajduje się w miejscach uderzenia piorunów. ślad po uderzeniu pioruna

Zastosowanie fulerenów - przewodniki - półprzewodniki - nadprzewodniki - smary - włókna sztuczne

grafen Grafen jest jedną z alotropowych form węgla, odkryta w 2004 roku. Atomy węgla tworzą w płaską, praktycznie dwuwymiarową siatkę o sześciokątnych oczkach, której struktura przypomina plaster miodu. Właściwości: - najwytrzymalszy minerał na Ziemi, - przewodzi ciepło, - sprężysty.

Przewidywane Zastosowanie grafenu - w elektronice, - w medycynie, - do budowy samochodów, samolotów, pojazdów kosmicznych.

ZWIĄZKI WĘGLA Z TLENEM – TLENEK WĘGLA (II) CO – wzór sumaryczny Model cząsteczki - bezwonny, bezbarwny gaz, - trudno rozpuszczalny w wodzie, - powstaje podczas spalania węgla przy ograniczonym dostępie tlenu, - nie reaguje z wodą, kwasami, zasadami.

ZWIĄZKI WĘGLA Z TLENEM – TLENEK WĘGLA (IV) CO2 - wzór sumaryczny Model cząsteczki Dwutlenek węgla: - wydzielany jest w procesach oddychania, - wydziela się w procesach gnilnych i fermentacyjnych, - wydobywa się w okolicach wulkanów, - jest składnikiem powietrza (0,03%).

Właściwości TLENku WĘGLA (IV) - bezwonny, - bezbarwny, - niepalny, nie podtrzymuje palenia, - jego gęstość jest ok. 1,5 razy większa od gęstości powietrza, - dobrze rozpuszcza się w wodzie.

zastosowanie TLENku WĘGLA (IV) do napełniania gaśnic do nasycania wód i napoi

Kwas węglowy H2CO3 – wzór sumaryczny model cząsteczki wzór strukturalny

Kwas węglowy - właściwości - bezbarwna, bezwonna ciecz, - orzeźwiający smak, - kwas nietrwały, - ulega rozkładowi na tlenek węgla (IV) i wodę Stosowany do produkcji napojów orzeźwiających

Węglany – sole kwasu węglowego Kalcyt (węglan wapnia) - CaCO3 Występowanie : na Wyżynie Śląskiej i Krakowsko – Wieluńskiej, w Pieninach, Tatrach, na Górnym i Dolnym Śląsku.

Węglany - cd węglan sodu – Na2CO3

OBIEG WĘGLA W PRZYRODZIE

Węgle kopalne Węgiel pierwiastkowy jest składnikiem węgli kopalnych: antracytu, węgla kamiennego, brunatnego i torfu. antracyt – 91% C węgiel kamienny – 87% C

Węgle kopalne - cd węgiel brunatny – 70% C torf – 60% C

Powstanie pokładów węgla Złoża węgla powstały w odległych okresach geologicznych. Nieustanne ruchy skorupy ziemskiej powodowały gromadzenie się ogromnych ilości szczątków skrzypów, widłaków, paproci w zagłębieniach, które przykryte skałami osadowymi, bez dostępu tlenu, pod wpływem działania wysokiej temperatury, wysokiego ciśnienia, w wyniku skomplikowanych reakcji chemicznych zachodzących przez tysiące lat, przekształciły się w pokłady węgla.

Paprotniki kopalne

Flora jurajska

SUCHA DESTYLACJA WĘGLA KAMIENNEGO Sucha destylacja węgla (koksowanie) – ogrzewanie węgla do około 1000oC bez dostępu powietrza. Produkty suchej destylacji węgla: - gaz świetlny, - woda pogazowa, - smoła pogazowa, - koks.

Zastosowanie węgli kopalnych Węgle kopalne używane są przede wszystkim jako źródło energii w elektrowniach, w przemyśle oraz do ogrzewania domów.

SKUTKI SPALANIA WĘGLI KOPALNYCH Spalanie węgli kopalnych powoduje przedostanie się do atmosfery dużych ilości tlenku węgla (IV) – gazu powodującego zwiększenie efektu cieplarnianego oraz tlenku siarki (IV), który reagując z wodą spada na ziemię w postaci kwaśnego opadu.

SKUTKI SPALANIA WĘGLI KOPALNYCH - CD las po opadach kwaśnych deszczy smog londyński

Efekt cieplarniany - skutki - topnienie lodowców i zalewanie obszarów nadmorskich, - zmiany klimatu i zaburzenia równowagi w ekosystemach, - częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych i katastrof klimatycznych, - przyspieszenie parowania wody i opadania jej w nowych rejonach (zmniejszanie zasobów wody pitnej).

SKALA POROSTOWA - NATURALNY WSKAŹNIK CZYSTOŚCI POWIETRZA Na podstawie obserwacji częstości występowania określonych gatunków porostów można ustalić stopień skażenia środowiska tlenkiem siarki (IV). zanieczyszczenie SO2 nie przekracza 60μg/m3

SKALA POROSTOWA - NATURALNY WSKAŹNIK CZYSTOŚCI POWIETRZA - cd

WYDOBYCIE WĘGLA

Rozwiązywanie zadań o węglu Zadanie 1. Oblicz, ile ton czystego pierwiastka węgla znajduje się w dwóch tonach węgla kamiennego zawierającego 90% tego pierwiastka. Czy więcej węgla znajduje się w 3 tonach węgla brunatnego o zawartości 70% tego pierwiastka? Zadanie 2. Podczas suchej destylacji 2 ton węgla kamiennego, zawierającego około 85% masowych pierwiastka węgla, otrzymano 1,6 tony koksu, który zawiera 95% masowych pierwiastka węgla. Ile węgla wystąpiło w związkach będących składnikami pozostałych produktów procesu suchej destylacji, w gazie węglowym, w smole węglowej i wodzie pogazowej?

Węglowodory Najprostszymi związkami organicznymi są węglowodory – związki węgla a wodorem. W skład ich cząsteczek wchodzą również atomy wodoru oraz min. Tlenu, azotu, siarki, fosforu. Związków tych jest bardzo dużo, ponieważ atomy węgla mogą łączyć się ze sobą, tworząc łańcuchy proste, rozgałęzione lub pierścienie.

SZEREG HOMOLOGICZNY WĘGLOWODORÓW NASYCONYCH - ALKANY Alkany – związki chemiczne węgla z wodorem, których cząsteczki zawierają wiązania pojedyncze pomiędzy atomami węgla. Wzór ogólny: CnH2n+2 n - liczba atomów węgla w cząsteczce węglowodoru nasyconego Wraz ze wzrostem liczby atomów węgla w cząsteczce zmienia się stan skupienia węglowodorów.

Metan – przykład alkanów wzór sumaryczny CH4 wzór strukturalny

Właściwości metanu Fizyczne: - gaz, - bezbarwny, - ma gęstość mniejszą od gęstości powietrza; d=0,657 kg/m3, - nierozpuszczalny w wodzie. Chemiczne: - bezwonny, - mało reaktywny chemicznie, - ulega reakcjom spalania: całkowitego i niecałkowitego.

SPALANIE METANU - DOŚWIADCZENIE Z probówki napełnionej do połowy metanem wylewamy wodę i do wylotu zbliżamy zapaloną zapałkę. Zachodzi niewielki wybuch. Metan jest gazem palnym.

Spalanie metanu Spalanie całkowite - reakcja zachodzi przy nieograniczonej ilości tlenu. CH4 + 2O2 CO2 +2H2O Spalanie niecałkowite – reakcja zachodzi przy ograniczonej ilości tlenu. 2CH4 + 3O2 2CO + 4H2O CH4 + O2 C +2H2O

SPALANIE METANU - CD Produktami niecałkowitego spalania metanu jest tlenek węgla (II) - czad – trujący gaz. Przy wadliwej wentylacji pomieszczeń, gdzie znajdują się piecyki gazowe (np. łazienka) następuje proces niecałkowitego spalania gazu. Tlenek węgla (II) znajdujący się w powietrzu dostaje się do płuc oraz krwi. Może nastąpić niedotlenienie całego organizmu, a w konsekwencji śmierć.

Powstawanie metanu Metan występujący w przyrodzie jest produktem beztlenowego rozkładu substancji organicznych przez bakterie. Powstaje w błocie, na bagnach, w mule jezior.

Powstawanie metanu - cd

Powstawanie metanu - cd Tworzony jest przez bakterie w przewodzie pokarmowym zwierząt przeżuwających, np. krów.

Powstawanie metanu - cd W Chinach wydobywa się z dna trzęsawisk, plantacji ryżu, który jest uprawiany na polach zalanych wodą. Wybuchy wulkanów dostarczają metan.

Powstawanie metanu - cd Metan jest głównym składnikiem gazu ziemnego, jego zawartość w tym surowcu wynosi 80-90%. Jest składnikiem gazu występującego w kopalniach węgla kamiennego. To on jest przyczyną zdarzających się niebezpiecznych wybuchów.

Zastosowanie metanu - jest składnikiem gazu ziemnego stosowanego w sieci gazociągowej w gospodarstwach domowych, - do produkcji farb drukarskich, - do wyrobów gumowych, - do produkcji benzyny, olei syntetycznych.

POWSTANIE GAZU ZIEMNEGO Naturalne gazy ziemne nagromadzone głęboko pod ziemią powstały w ciągu wieków w wyniku stopniowego rozkładu szczątków organizmów żywych. Gaz ziemny jest mieszaniną jednorodnych lekkich węglowodorów – głównie metanu z domieszkami siarkowodoru, dwutlenku węgla, azotu i wodoru.

Wydobycie gazu ziemnego

Wydobycie gazu ziemnego z łupków

etan – przykład alkanów wzór sumaryczny C2H6 wzór strukturalny

Właściwości etenu fizyczne chemiczne - gaz - bezbarwny - nierozpuszczalny w wodzie - ma gęstość mniejszą od gęstości powietrza d=1,153kg/m3 - o charakterystycznym zapachu - ulega reakcjom * spalania całkowitego * spalania niecałkowitego * przyłączenia, np. bromu, chloru, wodoru, chlorowodoru * polimeryzacji

propan – przykład alkanów wzór sumaryczny C3H8 wzór strukturalny

Zastosowanie propanu Stosuje się jako gaz spieniający, np. w piankach do golenia.

Butan – przykład alkanów wzór sumaryczny C4H10 wzór strukturalny

SPALANIE BUTANU - DOŚWIADCZENIE Nad płomieniem zapalniczki trzymamy probówkę wylotem do dołu. Podczas spalania ogranicza się dostęp powietrza. Na ściankach pojawia się para wodna oraz sadza. Zachodzi reakcja spalania niecałkowitego butanu. 2C4H10 + 5O2 8 C + 10H20

Zastosowanie butanu - gaz do napełniania zapalniczek, - do wyrobu benzyny syntetycznej, - jeden ze składników gazu samochodowego LPG, - czynnik chłodzący stosowany w chłodziarkach.

Powstanie ropy naftowej Powstała przed wieloma tysiącami lat ze szczątków roślinnych i zwierzęcych w wyniku procesów gnilnych zachodzących w temperaturze około 200oC pod dużym ciśnieniem (głęboko pod ziemią).

Wydobycie ropy naftowej w polsce - w Zagłębiu Pomorskim: Kamień Pomorski, Wolin, - na szelfie, na północ od przylądka Rozewie, z platformy wiertniczej spod dna Bałtyku, - w Karpackim Zagłębiu Roponośnym (Jasło, Krosno, Gorlice, złoża są na wyczerpaniu), - koło Gorzowa Wielkopolskiego w Barnówku, k. Dębna.

Wydobycie ropy naftowej - cd

Przeróbka ropy naftowej

Właściwości ropy naftowej - ciecz oleista - barwa żółta, brunatna lub czarna, - charakterystyczny zapach, tłusta, - palna – spala się żółtym kopcącym płomieniem, - nie rozpuszcza się w wodzie, pływa po jej powierzchni - ma mniejszą gęstość niż woda.

Właściwości benzyny - doświadczenie palna nie rozpuszcza się w wodzie

mierzenie gęstości benzyny, obliczanie masy - doświadczenie I doświadczenie: V=1000cm3 T= 25oC, d = 0,740g/cm3 II doświadczenie: T= 10oC, d = 0,749g/cm3 Obliczanie masy benzyny w zależności od temperatury: m = V· d m – masa V -- objętość cieczy d – gęstość cieczy

mierzenie gęstości benzyny, obliczanie masy - doświadczenie - cd Wniosek: Im temperatura benzyny jest niższa , tym gęstość jest większa.

Właściwości oleju napędowego - doświadczenie nierozpuszczalny w wodzie - palny, - tłusty, - szybki zapłon pod wpływem wysokiej temperatury, - gęstość: 0,820kg/dm3 - 0,845kg/dm3

mierzenie gęstości oleju napędowego I doświadczenie: V= 900 cm3 T= 25oC, d = 0,810g/cm3 II doświadczenie: T= 15oC, d = 0,835g/cm3 Wniosek: Im temperatura oleju jest niższa , tym gęstość jest większa.

SZEREG HOMOLOGICZNY WĘGLOWODORÓW NIENASYCONYCH - ALKENY Alkeny – związki chemiczne węgla z wodorem, których cząsteczki zawierają wiązania podwójne pomiędzy atomami węgla. Wzór ogólny: CnH2n n - liczba atomów węgla w cząsteczce węglowodoru nienasyconego

Eten – przykład alkenów wzór sumaryczny C2H4 wzór strukturalny

WŁAŚCIWOŚCI ETENU - bezbarwny gaz, - nierozpuszczalny w wodzie, - rozpuszczalny w rozpuszczalnikach organicznych, - posiadający charakterystyczny zapach, - palny, - w odpowiednich warunkach temperatury i ciśnienia przy użyciu katalizatorów, cząsteczki etenu mogą reagować ze sobą, łącząc się w długie łańcuchy – reakcja polimeryzacji.

WYSTĘPOWANIE ETENU - wydzielają go dojrzewające owoce i warzywa, - jest odpowiedzialny za kiełkowanie roślin, dojrzewanie owoców, schnięcie liści i kwiatów, - przyspiesza dojrzewanie pomidorów.

ZASTOSOWANIE ETENU - regulacja wzrostu upraw, - produkcja innych związków chemicznych, np. etanolu, - produkcja polietylenu.

SZEREG HOMOLOGICZNY WĘGLOWODORÓW NIENASYCONYCH - ALKiNY Alkiny - węglowodory łańcuchowe nienasycone, zawierają w cząsteczkach jedno wiązanie potrójne między atomami węgla. CnH2n-2 n - liczba atomów węgla w cząsteczce węglowodoru nienasyconego

Etyn – przykład alkinów wzór sumaryczny C2H2 wzór strukturalny

Właściwości etynu fizyczne chemiczne - gaz, - bezbarwny, - ma gęstość mniejszą od gęstości powietrza d=1,070kg/m3, - nierozpuszczalny w wodzie. - bezwonny, - bardzo reaktywny chemicznie, - ulega reakcjom: * spalania całkowitego, * spalania niecałkowitego, * przyłączenia, np. bromu * polimeryzacji.

ZASTOSOWANIE ETYNU - palniki acetylenowe, - produkcja tworzyw sztucznych, - produkcja kauczuku syntetycznego, - produkcja rozpuszczalników.

POCHODNE WĘGLOWODORÓW - ALKOHOLE Etanol – C2H5OH Glicerol – C3H5(OH)3

POCHODNE WĘGLOWODORÓW – KWASY KARBOKYLOWE Kwas mrówkowy - HCOOH – występuje w jadzie pszczół i mrówek

POCHODNE WĘGLOWODORÓW – KWASY KARBOKYLOWE - cd Kwas szczawiowy – HOOC - COOH – występuje w liściach szczawiu i łodygach rabarbaru.

POCHODNE WĘGLOWODORÓW – WYŻSZE KWASY KARBOKSYLOWE Kwas stearynowy - C17H35COOH - znalazł zastosowanie do produkcji mydła.

POCHODNE WĘGLOWODORÓW - ESTRY Octan etylu - CH3COOC2H5 znalazł zastosowanie do wyrobu farb, lakierów, rozpuszczalników.

POCHODNE WĘGLOWODORÓW - TŁUSZCZE olej masło

POCHODNE WĘGLOWODORÓW - BIAŁKA białko jaja kurzego źródła białek

POCHODNE WĘGLOWODORÓW - CUKRY sacharoza – C12H22O11 skrobia – (C6H10O5)n (liczba n zależy od pochodzenia skrobi)

ciekawostki Węglowodory nienasycone o 40 atomach węgla i kilku wiązaniach podwójnych w cząsteczce to karoteny. Występują min. w korzeniach marchwi, żółtku jaj, naci pietruszki, cytrusach, mleku, maśle.

Dlaczego pomarańcze nie wysychają? - Ciekawostki - cd Eten występuje między innymi w olejkach zawartych w skórkach cytrusów. Chronią one owoce przed wyschnięciem.

Czy istnieją naturalne polimery? – ciekawostki - cd Naturalnym polimerem jest pajęczyna. Nić pajęcza to włókno zawdzięczające swoją niezwykłą wytrzymałość (większą od stali) szczególnym warunkom, w których zachodzi polimeryzacja białek, z których nić pajęcza jest zbudowana.

DLACZEGO BEZ PACHNIE? - CIEKAWOSTKI - CD Zapach bzu dociera do nas dzięki lotnym estrom, które zawiera ten krzew.

JAK SZYBKO USUNĄĆ ZAPACH ŚLEDZI? - CIEKAWOSTKI - CD Składnikiem zapachu śledzi jest metyloamina, która lepiej się rozpuszcza w wodzie o niższej temperaturze. Zatem zapach śledzi szybciej można usunąć ten zapach ze sztućców i naczyń , myjąc je w zimnej wodzie.

CZYM JEST JAD KIEŁBASIANY? – CIEKAWOSTKI - CD Jad kiełbasiany - jedna z najsilniejszych trucizn – to białko.

Dlaczego podczas pieczenia ciasto rośnie? - CIEKAWOSTKI - CD Podczas pieczenia wysoka temperatura sprawia, że środek spulchniający rozkłada się z wydzieleniem tlenku węgla (IV), który powoduje rośnięcie ciasta.

WZROST KOMPETENCJI - wyszukiwanie i selekcjonowanie informacji, - wyrabianie odpowiedzialności za własną pracę, - doskonalenie umiejętności pracy w grupie, - doskonalenie komponowania poprawnej prezentacji.

źródła www.ckp.aplus.pl www.bryk.pl www.oen.dydaktyka.agh.edu.pl www.chemia.dami.pl www.chem.shef.ac.uk www.wikipedia.org www.knsf.umcs.lublin.pl www.wiking.edu.pl www.midhageswedex.pl www.antiquebizu.pl www.diamentowe.info www.sebastian1994.blog.pl www.artykulybiurowoszkolne.pl www.sklep.zino.pl www.silikaty-bialystok www.dlamechanika.com www.sklepbohema.pl www.dobrzewiedziec.pl www.sinol.pl 20) www.zadane.pl 21) www.instsani.webd.pl 22) www.4.bp.blogspot.com 23) www.geogut.pl 24) www.cypis.pl 25) www.turnickiparknarodowy.blogspot.com 26) www.drewnozamiastbenzyny.pl 27) www.szkolnictwo.pl 28) www.redbor.pl 29) www.drzewa.net 30) www.finanse.wp.pl 31) www.portalsamorzadowy.pl 32) www.ziemianarozdrozu.pl 33) www.hodowle.eu 34) www.fotoplatforma.pl 35) www.mottozin.pl 36) www.imgw.pl 37) www.nauczyciel.pl 38) www.weglowodory.pl

Źródła - cd 39) www.earthisflat.net 40) www.sciagi-pomoce.blogspot.com 41) www.zadane.pl 42) www.alfaomega.webnode.com 43) www.polska2007geo.blogspot.com 44) www.fosal.pl 45) www.brutalny.net 46) www.elissa.pl 47) www.ulicafotograficzna.pl 48) www.edziecko.pl 49) www.adampl.mga.com.pl 50) www.pnos.pl 51) www.gusia.pl 52) www.marketeo.pl 53) www.savel.pl 54) www.autoblizniak.pl 55) www.bankizywnosci.pl 56) www.gotujemy.pl 57) www.static.ilewazy.pl 58) www.trenuje24.pl 59) www.lizakicukierki.republika.pl 60) www.superpani.pl 61) www.slim-line.pl 62) www.wiadomosci.wp.pl 63) www.akten.com.pl 64) www.w-spodnicy.pl 65) www.fakty.interia.pl 66) www.drzewakrzewy.szlachetne.info 67) www.defendo.blox.pl 68) www.kuchnia.o2.pl 69) www.national-geographic.pl 70) www.oeiizk.edu.pl 71) www.wadowice.olx.pl 72) www.hipernet24.pl 73) www.e-commerce.pl 74) www.eioba.org 75) www.wiking.edu.pl 76) www.plfoto.com

Źródła - cd DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ 77) www.upload.wikimedia.org 78) www.bryk.pl 79) www.olipity.com 80) www.lozychlin.szkoly.lodz.pl 81) www.pl.freepik.com 82) www.a.pl 83) www.zalmet.com.pl 84) Podręcznik „Ciekawa chemia” – H. Gulińska, J. Smolińska, WSiP, 85) Podręcznik „Chemia Nowej Ery” – J. Kulawik, T. Kulawik, M. Litwin – Nowa Era 86) Podręcznik „Chemia w gimnazjum” – Z. Kluz, K. Łopata, E. Odrowąż, M. Poźniaczek, WSiP 87) Podręcznik „Chemia” – M. Poźniaczek, Z. Kluz – WSiP 88) Newsweek – 37/2011 89) www.ile-kalorie.pl 90) Materiały e-lerningowe –biologia - Skład chemiczny organizmów . DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ