PODSTAWY EPIDEMIOLOGII Dr n.med. Justyna Matulewicz-Gilewicz

Podstawy Epidemiologii Epidemiologia jest nauką,która zajmuje się badaniem czynników wywierających wpływ na stan ludności i jej zdrowie. Historycznie była związana ze zwalczaniem ze zwalczaniem epidemii chorób zakaźnych,obecnie w krajach rozwijających się spełnia te rolę,w krajach rozwiniętych zadania tej dziedziny poszerzyły się o inne problemy zdrowotne takie jak:choroby przewlekłe , wypadki, zatrucia, choroby endemiczne ( trąd, schorzenia reumatyczne, malaria)

Podstawy epidemiologii Def. wg Kostrzewskiego - nauka o rozpowszechnianiu ,czyli o częstości występowania i rozmieszczenia chorób,inwalidztwa ,zgonów i ewentualnie innych zjawisk biologicznych w populacjach ludzkich oraz o czynnikach wpływających na ich rozmieszczenie lub warunkujących ich występowanie.Dyscyplina ta ma swój udział w rozszerzaniu wiedzy medycznej, określając rozmiary problematyki zdrowotnej, ustalając czynniki oraz służąc ocenie wyników działalności leczniczej i profilaktycznej.

Zastosowanie epidemiologii Określeni przyczyn,czynników ryzyka chorób i problemów zdrowotnych, Opis ich historii naturalnej Opis stanu zdrowia populacji Ocena działań interwencyjnych Narzędzie w planowaniu zdrowia i formułowaniu polityki zdrowotnej.

Podstawowe pytania w epidemiologii Co ? czyli jaki problem zdrowotny? Kto?(chorzy, narażeni na ryzyko) Kiedy?(czas zachorowania,okres wylęgania,okres bezobjawowy) Gdzie?(miejsce zachorowania ) W jaki sposób do tego doszło?(dochodzenie epidemiologiczne) Dlaczego?(łańcuch przyczynowy,czynniki etiologiczne,czynniki ryzyka)

Cholera w Londynie 1854 Zaopatrzenie w wodę Southwark Lambeth Liczba zgonów 844/167654 współczynnik zgonów/1000 – 5,0 18/19133 współczynnik zgonów na /1000 – 0,9

Podstawy epidemiologii Elementy odpowiedzialne za występowanie choroby: czynniki gospodarza-osobnicze, swoiste czynniki chorobotwórcze, środowisko.

Podstawy epidemiologii Czynniki gospodarza: dziedziczność, wiek, płeć, stan odżywiania, ogólny stan zdrowia, stan odporności,uprzednio przebyte choroby, uprzednie narażenie na czynniki szkodliwe. Ekspozycja środowiska a obrona ustroju Czyn.fiz i chem. Mech obronne powietrze ,woda , skóra,płuca .pp, pożywienie mech. detoks.i mmunol.

Podstawy epidemiologii Swoiste czynniki etiologiczne - biologiczne-bakterie,wirusy,riketsje grzyby, - rezerwuary infekcji (ludzie, zwierzęta, gleba), - przenosiciele(stawonogi), - flora ,fauna. Czynniki fizykochemiczne: zanieczyszczenia chemiczne powietrza ,wody, gleby;promieniowanie,nasłonecznienie Czynniki społeczne – stosunki miedzy ludźmi i stosunki kulturowe.

Zapobieganie chorobom Zapobieganie I fazy- przeciwdziałanie powstawaniu choroby przez zwiększenie odporności osobniczej na zachorowania lub zmniejszenie ekspozycji osób wrażliwych na czynniki szkodliwe oraz działania wzmacniające stan zdrowia. Zapobieganie II fazy- możliwie wczesne wykrywanie choroby i jej skuteczne leczenie. Zapobieganie III-fazy- w stadium zaawansowania choroby –przywrócenie choremu pełnego stanu zdrowia lub całkowitej sprawności czynnościowej.

Zapobieganie I fazy Wzmocnienie ogólnego stanu zdrowia: - korzystne warunki mieszkaniowe, - prawidłowo funkcjonująca rodzina, - dobre warunki i pracy i w szkole, - stosowne odżywianie, -właściwe ubranie, -odpoczynek i rekreacja. Wychowanie zdrowotne. Swoiste działania ochronne – szczepienia Dbałość o stan sanitarno-higieniczny środowiska. Zapobieganie wypadkom i szkodliwościom w środowisku pracy.

Uwarunkowania zdrowia ludności Styl życia 53% Dziedziczność 21% Opieka zdrowotna 16% Środowisko 10%

Wydatki na opiekę zdrowotną Opieka szpitalna 40% Usługi lekarskie 19% Leki 8% Badania medyczne 6% Domy opieki 8% Leczenie profilaktyczne 4% US 1984

Zapobieganie II fazy Wczesne leczenie chorób zakaźnych, Wykrycie choroby we wczesnym stadium, Poznawanie czynników ryzyka chorób nie zakaźnych i propagowania zapobiegania np.Nadciśnienie tętnicze,cukrzyca,rak szyjki macicy.

Zapobieganie III fazy Zmniejszenie zagrożenia inwalidztwem poprzez odpowiednie działania rehabilitacyjne. Tzn.przywrócenie osobie poszkodowanej możliwie pełnej sprawności fiz. ,psych. i społ. Przy ścisłej współpracy zespołowej specjalistów z różnych dziedzin.

Epidemia choroby zakaźnej Źródło zakażenia Droga szerzenia się zakażenia Osoby wrażliwe na zakażenie

Źródło zakażenia Chory człowiek. Nosiciel(typy nosicielstwa-n. zdrowych,n. okresu wylęgania,n.ozdrowieńców) Zakażone zwierzęta (przeniesienie choroby odbywa się bezpośrednio,pośrednio lub w drodze kontaktu z surowcami pochodzenia zwierzęcego-mięso, skóra, sierść). Inne czynniki-woda,gleba.

Drogi szerzenia się zakażenia Kontaktowa, Inhalacyjna, Pokarmowa, Żywi przenosiciele [np..sawonogi – muchy ,komary(malaria),pchły(dżuma), kleszcze(zapalenie mózgu),wszy]

Zabiegi zwiększające odporność populacji Czynna odporność naturalna- powstaje w wyniku objawowo lub bezobjawowo przebiegającej infekcji i jest skierowana przeciwko drobnoustrojom,które tę infekcję wywołały.np. błonica,koklusz-odporność długotrwała;rzeżączka – odporność krótkotrwała,tężec-nie powoduje odporności. Czynna odporność sztuczna-powstaje w wyniku stosowania procedur immunizacyjnych.np. BCG,dury,koklusz,tężec,błonica,polimyelitis, odra, świnka,różyczka.

Zabiegi zwiększające odporność populacji Szczepionki o ograniczonym zasięgu-przeciw durowi i cholerze, wąglikowi i wściekliźnie. Uodpornienie bierne-podawane są osobom wrażliwym gotowe przeciwciała .

Wykorzenienie choroby zakaźnej-eradykacja Strategia zakładająca pozbycie się chorób przez całkowitą i trwałą likwidację czynników przyczynowych np. ospy.[1979 cztery międzynarodowe komisje potwierdziły wykorzenienie ospy w ostatnich krajach świata (Dżibuti,Etiopii,Kenii,Somalii)] Chemioterapia jako metoda nie do końca skuteczna:pojawienie się szczepów opornych. Oporność owadów na środki owadobójcze .

Badanie umieralności Współczynnik umieralności ogólnej. Cząstkowe współczynniki umieralności Współczynnik umieralności proporcjonalnej Umieralność niemowląt(współczynnik umieralności niemowląt oblicza się umieszczając w mianowniku nie ogólną liczbę ludności a liczbę żywych urodzeń)

Umieralność niemowląt „Urodzenie dziecka żywego”-def WHO rozumie się wydalenie lub wydobycie z ciała matki,niezależnie od okresu trwania ciąży, produktu ciąży, który po wydaleniu z łona matki oddycha lub daje jakiekolwiek inne oznaki życia,takie jak bicie serca, tętnienie pępowiny, skurcze mięśni zależnych od woli,niezależnie od tego ,czy pępowina została przecięta, czy nie i czy łożysko zostało wydalone czy nie. Zgon płodu –zgon następujący przed całkowitym jego wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki-niezależnie od czasu trwania ciąży.

Umieralność niemowląt Noworodek martwo urodzony-noworodek ,którego zgon nastąpił przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki i którego ciężar w chwili urodzenia wynosi co najmniej 1001g. Noworodek niezdolny do życia- noworodek jest z oznakami życia o ciężarze co najmniej 601g , a poniżej 1001g, który po wydaleniu lub wydobyciu z ustroju matki żył krócej niż 24 godz. Noworodek niezdolny do życia bez oznak życia-o ciężarze jak wyżej ale po wydaleniu lub wydobyciu z łona matki nie daje oznak życia.

Współczynniki umieralności niemowląt Ogólny współczynnik umieralności niemowląt. Współczynnik wczesnej umieralności niemowląt. Współczynnik późnej umieralności niemowląt. Współczynnik umieralności okołoporodowej. Współczynnik martwo urodzonych.

Współczynniki umieralności niemowląt OGÓLNY WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOSCI NIEMOWLĄT =Liczba zgon. niemowląt 0-11 m-cy w r. „x”/Liczbę urodzeń żywych w danym roku x1000 WSPÓŁCZYNNIK WCZESNEJ UMIERALNOŚCI NIEMOWLĄT=Liczba zgonów niemowląt w wieku 0-27 dni w roku „x”/Liczbę urodzeń żywych w danym roku x1000

Współczynniki umieralności niemowląt WSPÓŁCZYNNIK PÓŹNEJ UMIERALNOŚCI NIEMOWLĄT=Liczba zgon niemowląt w wieku 28 dni – 11m-cy w r. „x” /Liczba urodzeń żywych w danym roku x 1000 WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOŚCI OKOŁOPORODOWEJ=Liczba urodzeń martwych+liczba zgonów niemowląt w wieku 0-6 dni w r. „x”/Liczbę urodzeń żywych i martwych w danym roku „x” x 1000

Współczynniki umieralności niemowląt Współczynnik martwo urodzonych=[Liczba urodzeń martwych/Liczba urodzeń żywych+Liczba urodzeń martwych ] x 1000

Umieralność okołoporodowa Następstwo wcześniactwa Urazy okołoporodowe Wady wrodzone Choroby układu oddechowego Choroby układu pokarmowego Choroby zakaźns

Umieralność niemowląt WUN obniżył się głównie na skutek podniesienia opieki medycznej Zmniejszył się w latach 1050-92 z 26,8 do 6,9 na 1000 urodzeń wśród białych i z 43,9 na 16,8 urodzeń wśród czarnych Na przełomie XIX i XX 30% dzieci umierało przed 5.rokiem życia ,obecnie umiera 2%.

Umieralność niemowląt Rodzice z wyższym wykształceniem-college –masa urodzeniowa czarnych niższa niż u białych; wiadomo ,że w grupie z niższą masą urodzeniową wyższa umieralność niemowląt. Prawidłowa masa urodzeniowa u niemowlaka to współczynnik umieralności podobny u czarnych i u białych

Informacje o stanie zdrowia zbiorowości Karta zgonu – podstawowy dokument na którym opiera się statystyka umieralności Wystawia lekarz ,rzadko felczer lub pielęgniarka Orzeka o następujących faktach : -potwierdza zgon, -ustala przyczynę zgonu, -stwierdza tożsamość osoby badanej, -stwierdza ,że nie istnieje podejrzenie przestępstwa jako przyczyny zgonu.

Informacje o stanie zdrowia zbiorowości Przyczyna zgonu jest to stan , proces chorobowy, nieprawidłowość rozwojowa uraz lub zatrucie ,które doprowadziło do zgonu. Wyróżnia się przyczynę wyjściową, wtórna i bezpośrednią lub rodzaj urazu.

Informacje o stanie zdrowia zbiorowości Badanie zachorowalności i chorobowości oparte jest na tzw wtórnych materiałach statystycznych lub specjalnie zorganizownych badaniach epidemiologiczych. Wtórne materiały statystyczne to:zgłaszanie chorób zakaźnych,zatruć i chorób zawodowych,chorób nowotworowych a także są to rejestry chorób, dane o czasowej niezdolności do pracy, statystyki szpitalne,statystyki lecznictwa otwartego, dane z masowych badań profilaktycznych.

Informacje o stanie zdrowia zbiorowości Zgłoszenia chorób zakażnych w Anglii i Walii zgłaszalność dobra dotyczy choroby Heinego – Medina,błonicy, szkarlatyny, gorsza gruźlicy płuc,duru brzusznego i paradurów,odry ,kokluszu czerwonki. W Polsce- czerwonka , ksztusiec-40%, odra 60%, epidemiczne zap. Wątroby 50%

Informacje o stanie zdrowia zbiorowości Zgłoszenia chorób i zatruć zawodowych- podlegają obowiązkowemu zgłoszeniu przez lekarza ; są to ostre i przewlekłe choroby powstające wskutek wykonywania zawodu np przebywanie w pyle, benzenie,tlenku węgla. Zgłoszenia zachorowań na nowotwory złośliwe ;pierwszy na świecie –Duński Rejestr Nowotworów założony 1942 r. W Polsce funkcjonuje w instytutach onkologii (w-wa, Kraków,Gliwice ,Białystok, Gdańsk)

Informacje o stanie zdrowia zbiorowości Choroby podlegające obowiązkowej rejestracji:choroby weneryczne, gruźlica,choroby psychiczne ,niektóre dziecięce

Kryteria prowadzenia badań przesiewowych Choroba stanowi ważny problem społeczny Dobrze jest znana naturalna historia choroby Istnieją skuteczne metody leczenia Wyraźna faza wczesnych objawów choroby Powtarzalne ,trafne,nieinwazyjne ,akceptowane testy diagnostyczne wczesnych stadiów choroby

Kryteria prowadzenia badań przesiewowych Ustalone są zasady kogo można zaliczyć do grup objętych leczeniem i obserwacją Wykrywanie wczesnych zmian chorobowych będzie procesem ciągłym Koszty wykrywania ,leczenia i ewentualnej obserwacji są ekonomicznie uzasadnione i możliwe do pokrycia.

Osobnik a choroby Wpływ czynników demograficznych i socjoekonomicznych: -wiek-wskaźnik śmiertelności z powodu głównych przyczyn zgonów różni się znacznie w zależności od wieku,palenie tytoniu i picie alkoholu zmienia się w zależności od wieku, -wiele zaburzeń układu rozrodczego ma miejsce wyłącznie u jednej płci,rak sutka rzadko występuje u mężczyzn; cukrzyca, choroby tkanki łącznej, anemia z niedoboru żelaza, osteoporoza u kobiet ;miażdżyca naczyń wieńcowych u mężczyzn młodych i w średnim wieku; dna moczanowa u mężczyzn.

Osobnik a choroby Rasa/grupa etniczna -czynniki genetyczne wpływają na wystąpienie choroby u osób z podobnego kręgu etnicznego, które mają wspólne nawyki kulturowe, żywieniowe, środowiskowe, ekonomiczne i socjalne -anemia sierpowata i inne hemoglobinopatie występują prawie wyłącznie u osób z Afryki, u Arabów, Indian, Greków i przodków Włochów -NT związane z wiekiem jest dwa do czterech razy częstsze u Amerykanów pochodzenia afrykańskiego niż u białych ,z najwyższym wskaźnikiem u czarnych kobiet

Osobnik a choroby -cukrzyca typu II jest 2 x wyższa u afroamerykanów i rdzennych Amerykanów niż u białych , - dostosowane do wieku wskaźniki śmiertelności z powodu udaru i nagłego zgonu są wyższe u czarnych niż u białych, - osteoporoza i złamania kręgosłupa wystepują częściej u kobiet niż mężczyzn i częściej u kobiet białych niż czarnych , -zzsk i zespół Rietera występują częściej u białych

Osobnik a choroby Orientacja seksualna -wyższa u homoseksualistów zapadalność na: AIDS,rzeżączkę,kiłę i WZW typu B, zapalenie jelit spowodowane pasożytami tzw gay-bowel syndrome,rak odbytu i części ustno-gardłowej - wśród lesbijek: niższy niż u hertoseksualnych kobiet wskaźnik zachorowań na- kiłę,rzeżączkę, chlamydię, wirus opryszczki i wirus ludzkiego brodawczaka oraz wyższy wskaźnik raka sutka i jajnika ponieważ są nieródkami

Osobnik a choroby Rozmieszczenie geograficzne -wole spowodowane brakiem jodu na terenach wcześniejszych zlodowaceń - rozwój zespołu wyniszczenia toksycznego (toxic waste syndrome) ;długi pobyt w rejonie dużej ekspozycji na toksyny -nadciśnienie płucne u osób mieszkających na dużych wysokościach -sarkoidoza –osoby osiadłe naterenie lasów iglastych na południu USA

Osobnik a choroby Oczekiwana długość życia- - od 1900 r. długość życia w USA wzrosła o 60% dla białych i 100% dla czarnych -1992 r.średnia długość życia wynosiła w latach 73,2 i 79,8 dla białych mężczyzn i kobiet i odpowiednio 65 i 73,9 dla czarnych mężczyzn i kobiet Stan socjoekonomiczny-wykształcenie, dochód ,zawód,gęstość zaludnienia ,zamieszkiwanie w dzielnicach ubóstwa,

Osobnik a choroby Główne przyczyny zgonów: USA 1980-1986 -gruźlica,rak szyjki macicy,choroba Hodgkina,choroba reumatyczna serca, choroba nadciśnieniowa, ostre schorzenie dróg oddechowych, zapalenie płuc i oskrzeli,grypa, astma,zapalenie wyrostka robaczkowego, przepukliny, zapalenie pęcherzyka żółciowego Wskaźnik umieralności 4,5x wyższy u czarnych niż u białych Najwyższe różnice w zakresie gruźlicy ,choroby nadciśnieniowej,astmy

Osobnik a choroby Dane z 1988r: 16,3% czarnych i 12,8% białych –ograniczenie aktywności spowodowane schorzeniami przewlekłymi Wskaźnik zapadalności na chorobę Parkinsona najwyższy wśród czarnych mężczyzn z rejonu Manhattanu Współczynnik schyłkowej niewydolności nerek na skutek nadciśnienia tętniczego 4,5x wyższy u czarnych niż u białych Czerrniak złośliwy częstszy u białych niż u czarnych