Antropologia społeczna Europy język Dr Janusz Mieczkowski

Unia Europejska a języki Unia Europejska - 450 milionów ludzi pochodzących z różnych grup etnicznych, o różnych kulturach i językach. Struktury językowe państw europejskich są złożone, ukształtowane przez historię, czynniki geograficzne oraz mobilność ludzi. Obecnie Unia Europejska uznaje 20 języków urzędowych, a na jej obszarze mówi się jeszcze około 60 innymi lokalnymi i nielokalnymi językami. Językami urzędowymi Unii Europejskiej są: angielski, czeski, duński, estoński, fiński, francuski, grecki, hiszpański, litewski, łotewski, maltański, niderlandzki, niemiecki, polski, portugalski, słowacki, słoweński, szwedzki, węgierski oraz włoski. 1 stycznia 2007 r. dwudziestym pierwszym językiem urzędowym zostanie irlandzki. Po przystąpieniu Bułgarii i Rumunii Unia będzie miała 23 języki urzędowe.

Eurobarometr W dniach od 5 listopada do 7 grudnia 2005 roku w ramach serii 64.3 Eurobarometru zapytano 28 694 obywateli3 z 25 państw UE, a także Bułgarii, Rumunii, Chorwacji i Turcji, o ich doświadczenia i postrzeganie wielojęzyczności.

Język ojczysty większości Europejczyków to jeden z języków państwowych ich kraju. 100% Węgrów i Portugalczyków wymienia swój język państwowy jako język ojczysty. W każdym z badanych krajów zarejestrowano jednak mniejszość, dla której językiem ojczystym jest albo język urzędowy UE inny niż odpowiedni język państwowy, albo język pozaeuropejski. 14% respondentów w Luksemburgu stwierdza, że mówi w języku unijnym innym niż jeden z trzech języków państwowych. Powodować to może obecność zamieszkującej w tym kraju znaczącej mniejszości portugalskiej (język ojczysty dla 9%) oraz instytucji międzynarodowych. W przypadku Słowacji 10% badanych jako język ojczysty wskazuje węgierski. Na Łotwie i w Estonii dla znacznej części obywateli językiem ojczystym jest rosyjski (odpowiednio 26% i 17%).Zjawisko to odkryto również w Bułgarii, gdzie 8% badanych wskazuje turecki jako swój język ojczysty. Dla niektórych spośród obywateli UE językiem ojczystym jest język ich kraju pochodzenia, znajdującego się poza UE. Obserwuje się to w krajach o tradycyjnie licznej populacji imigrantów, takich jak Niemcy, Francja i Zjednoczone Królestwo.

56% obywateli państw członkowskich UE jest w stanie rozmawiać w jednym języku oprócz swojego języka ojczystego. To o 9 punktów więcej niż odnotowano w 2001 r. wśród 15 ówczesnych państw członkowskich14. 99% Luksemburczyków, 97% Słowaków oraz 95% Łotyszy wskazuje, że zna co najmniej jeden język obcy.

Język angielski jest najczęściej używanym językiem obcym w całej Europie. 38% obywateli EU deklaruje znajomość języka angielskiego w stopniu umożliwiającym udział w rozmowie. W 19 z 29 krajów, w których została przeprowadzona ankieta, język angielski jest najlepiej znanym językiem poza językiem ojczystym; jest tak szczególnie w Szwecji (89%), na Malcie (88%) i w Niderlandach (87%). 14% Europejczyków podaje, że oprócz języka ojczystego znają Również język francuski lub niemiecki. Francuski jest najczęściej używanym językiem obcym w Zjednoczonym Królestwie (23%) i Irlandii (20%), natomiast obywatele Republiki Czeskiej (28%) i Węgier (25%) najczęściej posługują się językiem niemieckim jako drugim językiem. Język hiszpański i rosyjski Uzupełniają grupę pięciu najlepiej znanych języków obcych.

Nierówne jest rozmieszczenie umiejętności językowych na obszarze geograficznym Europy i w grupach socjodemograficznych. Dość dobrą znajomość języków obcych obserwuje się w stosunkowo nielicznych państwach członkowskich z kilkoma językami państwowymi, mniej używanymi językami rodzimymi lub „wymianą językową” z krajami sąsiednimi. Jest tak w przypadku Luksemburga, gdzie 92% ludności posługuje się co najmniej dwoma językami. Mieszkańcy Europy Południowej lub krajów, w których językiem państwowym jest jeden z głównych języków europejskich, wydają się mieć słabą znajomość języków. Jedynie 5% Turków, 13% Irlandczyków i 16% Włochów włada co najmniej dwoma innymi językami poza językiem ojczystym.

• Liczba obywateli UE znających przynajmniej jeden język obcy stale wzrastała z 47% w 2001 r. do 56% w 2005 r. • Poprawiła się ocena własnych umiejętności językowych Europejczyków. W stosunku do wyników z 2001 r. odsetek osób biegle władających językiem angielskim i hiszpańskim wzrósł o 4 punkty, a odsetek bardzo dobrze mówiących po francusku i niemiecku – odpowiednio o 3 i 2 punkty.

W jakim to języku? Insannar hepsi duuêrlar serbest hem birtakım kendi kıymetindä hem haklarında. Onnara verilmiş akıl hem üz da läazım biri-birinä davransınnar kardaşlık ruhuna uygun.

… a to? Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute.

Język występuje jako: środek do wyrażania myśli i uczuć, narzędzie służące do określonych celów i pełniące określone funkcje między użytkownikami, forma zachowania się gatunku ludzkiego, dobro kultury zaspakajające potrzeby ludzkie, bodziec i reakcja na rzeczywistość zewnętrzną, symbol tożsamości narodowej .

„zbieżność kapitalizmu i techniki drukarskiej z pierworodnym zróżnicowaniem języków umożliwiła powstanie nowej formy wspólnoty wyobrażonej, której morfologia wyznaczała podstawy nowożytnego narodu” Benedict Anderson

Języki wewnątrz grupy są nośnikami wspólnych tradycji kulturalnej i wspólnej świadomości. Funkcjonują one jako środki wzajemnego komunikowania się członków grupy oraz są rejestratorami folkloru, mitów, eposów, tradycji i innych wartości kulturalnych danej społeczności.

Prawie każda grupa etniczna posiada własny język. Reguły językowe i zakres słownictwa służą jako przewodnik po rzeczywistości. Język stanowiąc vademecum rozeznania otaczającego świata dla jednostki ma dla niej pierwszorzędne znaczenie przy uczeniu się kultury i myślenia.

W strukturze każdego języka można odczytać cały zbiór nie uświadomionych sądów o świecie. Pewne cechy zewnętrznej rzeczywistości zostają uwypuklone, inne zaś pominięte. Każda społeczność posiadając własne charakterystyczne klasy pojęciowe budowane dzięki kategoriom językowym porządkuje doświadczenia.

Język pozwala na wprowadzenie różnicy w stosunku do innych grup. Na zewnątrz języki są podstawowymi środkami wyznaczania granicy między wspólnotami narodowymi, między „my” i „oni”, między podleganiem różnym suwerennościom, jak również między różnymi sposobami wyrażania zbiorowej woli wobec innych wspólnot

„Język jako symbol tożsamości społecznej zaczął nabierać coraz większego znaczenia politycznego wraz ze wzrostem nacjonalizmu. Dzisiaj uważa się często, że istnienie języka wspólnego dla danej grupy ludności stanowi nieodzowny warunek tożsamości politycznej” Roger Scruton

Na wyodrębnienie i uznanie (bądź nie) języków wpływ mają czynniki polityczne. Przykłady: macedoński w sporze macedońsko-bułgarskim, rozdział serbo-chorwackiego po rozpadzie Jugosławii, rozróżniania rumuńskiego i mołdawskiego

Język może być wykorzystany w instrumentarium polityki jako: czynnik integrujący, umożliwiający przekaz pożądanych z punktu widzenia określonej grupy komunikatów, bądź uniemożliwiający odbiór niepożądanych treści. Przykład: standaryzacja albańskiego w komunistycznej Albanii w oparciu o południowy dialekt tosk. Na południu komuniści mieli przewagę.

Konflikt etniczny a język Konflikt etniczny toczy się o wartości istotne dla samoidentyfikacji danej grupy. „konflikt wybucha(...) pozornie z chęci zawłaszczenia lub odzyskania czyichś dóbr, a osiągnięcie rzeczywistego celu (eliminacja lub całkowite podporządkowanie przeciwnika) również dokonuje się przez pozbawienie kogoś nie bezpośrednio tożsamości, lecz materialnych i informacyjnych środków jej podtrzymania” Krzysztof Kwaśniewski

„Dla narodu dominującego w państwie jest sprawą oczywistą, że to właśnie on tworzy państwo, więc również prawa zostały pomyślane w taki sposób, jakby oczywistym jego zapleczem miała być kultura i język tego narodu. Współczesne państwo prawa nadało legitymizm wyłącznie kulturze i językowi narodu dominującego w państwie i równe prawa wszystkim jego obywatelom. W konsekwencji takiej organizacji politycznej (a zarazem kulturowej) państwa, z jednej strony, większość jego obywateli korzysta z dobrodziejstw uprzywilejowanej kultury i uprzywilejowanego języka, podczas gdy z drugiej strony członkowie różnych mniejszości, choć formalnie zrównani w prawach z większością, żyją w swej kulturze i w swym języku, w rzeczywistości w środowisku „etnicznym” skazanym w takim państwie na powolną śmierć” Walter Żelazny

Współcześnie w świecie - ponad 6000 – 8000 języków W Europie funkcjonuje ponad 60 języków

języki znormalizowane (literackie) nieznormalizowane (dialekty, żargony, narzecza, gwary)

języki urzędowe nieurzędowe

Perspektywy międzynarodowej hierarchii języków Rok 2000 2050 Duże języki Angielski, francuski Chiński, hindi/urdu, angielski, hiszpański, arabski Regionalne języki Języki ONZ-tu: arabski, chiński, angielski, francuski, rosyjski, hiszpański i niemiecki jako język handlowy Arabski, malajski, chiński, angielski, rosyjski, hiszpański Narodowe języki Ok. 80 języków w 180 państwach narodowych Ok. 90 języków w 220 państwach narodowych Lokalne języki 6000 1000 Mőglichkeiten zur Einbeziehung des Sorbischen in die őkonomische und administrative Praxis, Minderheitensprache und Wirtschaft. Bautzen/Budyšin 2002. Źródło: L. Elle,

„Nasz świat przejawia tendencje dośrodkowe i zarazem odśrodkowe „Nasz świat przejawia tendencje dośrodkowe i zarazem odśrodkowe. Występują siły dążące do unifikacji językowej i do różnorodności języków. Jest to jednocześnie jeden świat i wielość światów” J. M. Tortosa,

Czynniki wpływające na kondycję tożsamościowo-językową grupy Kondycja etniczno-językowa grupy Status Wskaźniki demograficzne Wsparcie instytucjonalne (formalne/nieformalne) Ekonomiczny Społeczny Sociohistoryczny Językowy Rozproszenie na terytorium zamieszkania Mass media Oświata Prawodawstwo Przemysł Religia Kultura Polityka Koncentracja na terytorium etnicznym Udział w liczbie: Narodzin Małżeństw mieszanych Imigracji Emigracji Jazyk a identita etnickỳch menšin. Možnosti zachováni a revitalizace, Praga 2001 Źródło: L. Šatava,

Typologia języków według ich rangi

Lp. Typ języka mniejszości Przykłady języków Charakterystyka 1. Język mniejszości będący oficjalnym językiem państwowym i jednocześnie będący silny kulturowo francuski w Szwajcarii Niekiedy w elitach większości swoisty snobizm związany ze znajomością języka mniejszości, (kto jest kulturalny ten zna język). 2. Język mniejszości będący drugim oficjalnym językiem państwowym, ale niestanowiący już tak istotnej siły kulturowo macedoński w dawnej Jugosławii Potwierdzeniem słabej sytuacji jest współczesny wzrost tendencji albańskich w państwie macedońskim wyrażanych m.in. w dążeniu do równouprawnienia obu języków jako państwowych 3. Język mniejszości będący oficjalnym językiem części terytorium państwa tatarski w Rosji, francuski, niemiecki i ladyński we Włoszech Opanowanie języka większości jest konieczne dla awansu społecznego. Przyznane prawa pacyfikują jednak istniejące lub potencjalne separatyzmy. 4. Język mniejszości niebędący językiem oficjalnym, ale silny kulturowo okcytański we Francji Opanowanie języka większości jest niezbędne, ale posługiwanie się mową ojczystą nie ogranicza dostępu do dobór kultury. 5. Język mniejszości niebędący językiem oficjalnym i słaby kulturowo, ale znormalizowany walijski w Wielkiej Brytanii Opanowanie języka większości jest konieczne do uzyskania awansu społecznego i dostępu do dóbr kultury. Język mniejszości bywa nauczany w szkołach, stosowany jest w wydawnictwach o charakterze regionalnym 6. Język mniejszości niebędący językiem oficjalnym, słaby kulturowo i nieznormalizowany języki tubylcze w Afrykach i obu Amerykach Używany wyłącznie w kodzie mówionym w codziennej komunikacji członków danej społeczności

Typologia języków ze względu na ich zasięg

Typologia europejskich języków mniejszości według kryterium terytorialnego Lp. Typ języka mniejszości Przykłady języków Charakterystyka 1. języki mniejszości narodowych posiadających swoje państwa narodowe poza swoim terytorium etnicznym węgierski na Słowacji, niemiecki w Belgii, białoruski, litewski, słowacki w Polsce często są to mniejszości transgraniczne (zamieszkujące rejony sąsiadujące przez granicę państwową ze swoim państwem pochodzenia) 2 Języki mniejszości narodowych nie posiadające swoich państw narodowych baskijski w Hiszpanii i Francji, bretoński we Francji, walijski w Wielkiej Brytanii, języki fryzyjskie w Holandii i Niemczech, dolno- i górnołużycki w Niemczech mogą to być również mniejszości zamieszkujące na terytorium więcej niż jednego państwa 3. Języki diasporowe (pozaterytorialne), języki jidisz, ladino, języki cygańskie (zwłaszcza romani), diasporowe dialekty języka armeńskiego nie posiadające swojego określonego terytorium etnicznego 4. Mikrojęzyki karaimski, iżorski, wotski, liwski, wilamowicki, saterfryzyjski, mirandyjski posiadające niewielką liczbę użytkowników 5. Języki regionalne (regiolekty) dolnoniemiecki w Niemczech i Holandii, prowansalski (okcytański) we Francji, szkocki lallans w Wielkiej Brytanii, asturyjski we Włoszech, kaszubski w Polsce, łatgalski na Łotwie, żmudzki na Litwie są blisko spokrewnione genetycznie z językiem większości swojego terytorium, pod względem historycznym rozwijały się wspólnie przez dłuższy czas, ich użytkownicy nie maja wykształconego poczucia odrębności narodowej, mają natomiast silne poczucie odrębności etnicznej i/lub regionalnej, nie posiadają ujednoliconego standardu lub normy literackiej, bądź norma ta jest nie dość rozpowszechniona, stosunkowo niski prestiż społeczny języka

EBLUL European Bureau for Lesser-Used Languages Europejskie Biuro Języków Mniej Używanych

EBLUL główna siedziba w Brukseli. EBLUL posiada status doradcy i obserwatora m.in. przy Komisjach Europejskich, Parlamencie Europejskim, Radzie Europy, Organizacji Narodów Zjednoczonych, UNESCO, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

zadania promocja aktywnej polityki językowej na rzecz języków regionalnych i mniejszościowych obrona praw językowych ich użytkowników zachowanie zróżnicowania językowego jako dziedzictwa kulturowego Europy reprezentowanie językowych wspólnot regionalnych i mniejszościowych wobec instytucji regionalnych, państwowych, europejskich i międzynarodowych koordynacja działalności organizacji i instytucji zaangażowanych w promocję tych języków koordynacja działalności poszczególnych komitetów regionalnych i narodowych EBLUL informowanie wspólnot językowych o europejskich i krajowych działaniach w dziedzinie polityki językowej oraz o programach europejskich dotyczących języków regionalnych i mniejszościowych utrzymywanie stałej łączności informacyjnej pomiędzy wspólnotami językowymi i ułatwianie ich wzajemnych kontaktów i wymiany organizacja imprez kulturalnych i naukowych na poziomie krajowym i ogólnoeuropejskim.

Literatura B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków 1997 C. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków 2005 W. J. Burszta, Antropologia kultury, Poznań 1998 K. Kwaśniewski, Konflikt etniczny, „Sprawy Narodowościowe” 1994 z. 1(4) J. Mieczkowski, Prasa mniejszości narodowych w polityce państwa polskiego od 1989 roku, Szczecin 2006, R. Scruton, Słownik myśli politycznej, Poznań 2002 J. M. Tortosa, Polityka językowa a języki mniejszości. Od wieży Babel do Daru Języków, Warszawa 1986 W. Żelazny, Etniczność. Ład-konflikt-sprawiedliwość, Poznań 2006