INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek Wykład 7 Prawa własności i ich znaczenie w gospodarce (cz.1)

2 PROBLEMY ZWIĄZANE Z PRAWAMI WŁASNOŚCI Przykłady: Na łące w Wyoming urodził się muł. Do kogo należy? –Do właściciela matki muła? –Do właściciela ziemi, na której się urodził? –Do tartaku, który dzierżawi ziemię od właściciela? (Cooter i Ulen 2000). Zakłady Farmutil (byłego) senatora Henryka Stokłosy zatruwające powietrze mieszkańcom Śmiłowa. Dom przy ulicy Powstańców Śląskich w Warszawie utrudniający poszerzenie drogi.

3 PRAWA WŁASNOŚCI Ważne pytania: 1.Jakie rzeczy (uprawnienia) mogą być posiadane prywatnie, a jakie nie? 2.Jak ustanawiane i określane są prawa własności? 3.Co właściciel może uczynić z przedmiotem własności? 4.Jak chronione są i egzekwowane prawa własności?

4 PRAWA WŁASNOŚCI Prawa własności są rodzajem stosunków społecznych. Prawa własności są relacjami pomiędzy ludźmi, które wynikają z ograniczoności zasobów i możliwości różnego ich wykorzystania. Prawa własności dotyczą nie stosunku człowieka do rzeczy lecz stosunku między ludźmi (Iwanek i Wilkin 1997) Prawa własności odnoszą się zarówno do zasobów produkcyjnych, jak i do praw obywatelskich.

5 PRAWA WŁASNOŚCI Moje prawo głosu w różnych sprawach i prawo wyborcze są moimi prawami własności ponieważ określają one relacje między mną a innymi ludźmi. Innymi słowy, definicja praw własności odnosi się do wszystkich praw jednostki w stosunku do innych ludzi. (Pejovich 1990).

6 PRAWA WŁASNOŚCI Czasem stosowane rozróżnienie na: –Prawa własności (property laws) o węższym znaczeniu i konotacji legalistycznej, –Uprawnienia własnościowe (property rights) – nie tylko sankcjonowane przez prawo.

7 PRAWA WŁASNOŚCI Elementy prawa własności (uprawnienia tworzące prawo własności): 1.Prawo użycia (wykorzystania) przedmiotu własności – usus; 2.Prawo przejęcia korzyści z wykorzystania przedmiotu własności – usus fructus; 3.Prawo zmiany formy i zawartości przedmiotu własności – abusus; 4.Prawo przekazania (transferu) wszystkich lub niektórych z w/w praw innym osobom na uzgodnionych warunkach (zwłaszcza cenowych).

8 PRAWA WŁASNOŚCI Ogólnie: uprawnienie do korzystania z rzeczy oraz rozporządzania rzeczą. Prawo własności umożliwia korzystanie z przedmiotu i pobieranie pożytków, które to uprawnienia właściciel może wykonywać z wyłączeniem innych osób, i które mogą zostać przeniesione na inne osoby (Stroiński 2003). Własność, jako wiązka uprawnień własnościowych. Uprawnienia własnościowe a formalne tytuły własności.

9 EKONOMICZNA TEORIA WŁASNOŚCI Narzędzia ekonomicznej analizy własności: –Teoria przetargowa (bargaining theory of property); –Teoria efektów zewnętrznych; –Teoria dóbr publicznych.

10 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI Przetargowa (transakcyjna) teoria własności oparta jest na teorii gier. Gry: –Kooperacyjne Na przykład: sprzedaż starego samochodu. –Niekooperacyjne Na przykład: dylemat więźnia.

11 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI Korzyści z ustanowienia instytucji własności: przejście od gry nie- kooperacyjnej do gry kooperacyjnej. Przykład: plemię wojowników i farmerów –Sytuacja I: walka o zbiory (gra niekooperacyjna) –Sytuacja II: podział pracy i wymiana (gra kooperacyjna)

12 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI Sytuacja I (stan naturalny): walka o zbiory ProdukcjaZiarno zdobyte Ziarno stracone Konsumpcja netto Plemię A (rolnicy) Plemię B (wojownicy) Suma

13 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI Brakuje instytucji, podziału pracy i dobrowolnej wymiany. Oba plemiona - jednocześnie funkcje farmerów i wojowników. Warunki życiowe są niepewne, niestabilne i niebezpieczne. W sumie łączna produkcja jest niska, wystarcza jedynie na przeżycie i nie pozwala zgromadzić żadnej nadwyżki.

14 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI Sytuacja II (umowa społeczna): podział pracy i wymiana ProdukcjaKonsumpcja netto Nadwyżka Plemię A (rolnicy) Plemię B (wojownicy) Suma

15 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI Instytucja własności i ochrony praw własności. Oba plemiona zaprzestają walki i koncentrują się na produkcji żywności, –większa produktywność (specjalizacja, stabilność, itp.). Wzrasta ogólna produkcja i powstaje nadwyżka produkcji ponad niezbędne potrzeby (np. minimum egzystencji).

16 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI Nadwyżka przeznaczona na: –opłacenie instytucji gwarantującej własność i przestrzeganie reguł (państwo) i może zostać uznana za koszty transakcyjne. –podział między oba plemiona. Wielkość nadwyżki 60. W tym np.: –30 do podziału, –30 dla utrzymania instytucji (państwa).

17 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTY ZEWNĘTRZNE Efekty zewnętrzne związane z prawem własności – ponoszenie kosztów działania właściciela przez inne osoby wbrew ich woli. Przykłady: –Głośne słuchanie muzyki, –Nieudzielenie zezwolenia karetce pogotowia na przejechanie przez grunt właściciela. Dlatego przepisy prawa ograniczają właścicieli w wykonywaniu ich praw.

18 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTY ZEWNĘTRZNE Rynek na efekty zewnętrzne (przykład z palącym i niepalącym). Problem, gdy prawa własności nie są jasno zdefiniowane –Palący uważa, że ma prawo do palenia, a niepalący – do czystego powietrza. Jeśli prawa własności są dobrze zdefiniowane i istnieją mechanizmy pozwalające na prowadzenie negocjacji, to ludzie mogą wymieniać swoje prawa do wytwarzania efektów zewnętrznych (Varian)

19 WŁASNOŚĆ A DOBRA PUBLICZNE Problem tzw. dóbr publicznych Varian: Dobra publiczne są przykładem szczególnego rodzaju efektów zewnętrznych konsumpcji, każdy musi konsumować tę samą ilość takiego dobra. Przykład: problem z osiągnięciem ugody przez palacza i osoby niepalące w przypadku dobrze zdefiniowanych praw własności. –Ile dymu można dopuścić i jaka powinna być wielkość rekompensaty?

20 WŁASNOŚĆ A DOBRA PUBLICZNE Które dobra powinny być przedmiotem własności prywatnej, a które publicznej? Czy można dobra publiczne zamienić na prywatne?

21 WŁASNOŚĆ PRYWATNA I SPOŁECZNA Zasadniczo: dobra prywatne powinny być przedmiotem własności prywatnej a dobra publiczne własności publicznej. –Co jest związane z postulatem efektywności. –Nieefektywne alokacja w przypadku własności prywatnej dóbr publicznych oraz w przypadku własności publicznej dóbr prywatnych.

22 WŁASNOŚĆ PRYWATNA I SPOŁECZNA Porównanie własności publicznej i prywatnej ze względu na koszty związane z wykonywaniem i ochroną tych praw –Wysokość kosztów powinna decydować o rodzaju własności. –Np. własność lasów

23 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI Teza: Właściwie i precyzyjnie zdefiniowanie praw własności jest podstawą mechanizmu efektywnej alokacji i wykorzystania rzadkich zasobów. Efektywna alokacja prowadzi do maksymalizacji sumy użyteczności (satysfakcji, wartości) dla uczestników wymiany rzadkich zasobów.

24 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI Przykład: Ważny mecz futbolowy wzbudza duże zainteresowanie, Bilety zostały wyprzedane, Bill jest jedynym szczęściarzem, który nabył bilet za 20$, Bill jest bardzo zadowolony, gdyż gotów był zapłacić za bilet nawet 30$ (indywidualna użyteczność danego dobra), Sąsiedzi Billa należą do tej samej grupy zamożności, ale ich pragnienie obejrzenia meczu jest silniejsze,

25 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI Maksymalne ceny jakie mogą dać za bilet są następujące: –Bill (właściciel biletu) 30$ –Sąsiad 1 40$ –Sąsiad 2 50$ –Sąsiad 3 60$ –Sąsiad 4 70$ ( =110)

26 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI Zakładając istnienie praw własności i swobody transakcji bilet może być kolejno sprzedawany ku satysfakcji wszystkich zainteresowanych. Ostatecznie znajdzie się u tego, kto zaoferował najwyższą cenę i kto przywiązuje do danego dobra najwyższą wartość. Wszyscy uczestniczący w transakcjach wyszli z nich z korzyściami.

27 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI Sedno konkurencji cenowej: swoboda każdej osoby proponowania wyższej lub niższej ceny za dane dobro w zależności od przypisywanej danemu dobru użyteczności (satysfakcji). Prawo własności dostarcza bodźców do ulokowania dobra tam, gdzie przynosi ono najwyższą wartość. Mechanizm cenowy działa najefektywniej tam, gdzie zagwarantowane są prawa własności.

28 PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW Uwarunkowania funkcjonowania praw własności: –Wyłączność własności, –Możliwość swobodnego przekazywania (transferowania) własności, –Konstytucyjne gwarancje własności.

29 PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW Z uwarunkowaniami własności wiążą się bodźce: 1.Z prawa wyłączności wynika bodziec do zastosowania przedmiotu własności, gdzie da nam ona największą wartość; 2.Z prawa transferowalności wynika bodziec do przesunięcia przedmiotów własności (zasobów) od mniej do bardziej produktywnych właścicieli; 3.Konstytucyjne gwarancje własności rozdzielają gromadzenie zasobów ekonomicznych (bogactwa) od gromadzenia władzy politycznej.

30 PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW Przykład: Instytucje polityczne, prawa własności a wyniki fiskalne w XVII-wiecznej Anglii –Finansowanie wydatków przez monarchię Stuartów za pomocą wymuszonych pożyczek, konfiskaty ziemi, obowiązkowych dostaw poniżej cen rynkowych. –Rewolucja w 1688 r. – zmiany instytucji politycznych (nadrzędność parlamentu nad koroną, nadanie wyłącznego prawa do podnoszenia podatków i kontroli wydatków państwa, następnie utworzenie Bank of England) –Rozwój rynku publicznych wierzytelności (2-3% PKB w 1688 i 40% w 1697), wpływ na prywatny rynek kapitałowy (North i Weinast 1989).