MARTA KAMIŃSKA - FELDMAN KATEDRA OSOBOWOŚCI WYDZIAŁU PSYCHOLOGII UW

ROLA SCHEMATU JA (SAMOWIEDZY): PROCESY PORÓWNAŃ SPOŁECZNYCH WYKŁAD 5 Spostrzeganie samego siebie – tu: świadomość własnej osoby wyrażająca się w postaci sądów o sobie samym (Jarymowicz, 1985)

Własna osoba jako przedmiot spostrzegania Źródłem sądów o sobie jest m.in. otoczenie. W trakcie rozwoju rola otoczenia maleje – choć człowiek nigdy do końca od tego wpływu się nie uwalnia. Samoświadomość to specyficznie ludzka forma kontaktu człowieka z samym sobą, narzędzie samopoznania. Treść samoświadomości wyznaczona jest przez napływające informacje, a także zgromadzoną wcześniej wiedzę. Źródła ograniczenia samowiedzy: niedostępność informacji wielość bodźców niosących informacje (nie można pojąć ich sensu) informacje niepożądane mogą zostać niedostrzeżone (mech. obronne) dowolność w odczytywaniu znaczeń, gdy nie udaje się nie dostrzec bodźców zagrażających brak kategorii pojęciowych do intewrpretacji Podsumowanie: Tak więc tak czynniki instrumentalne (właściwości narzędzi poznania), jak i ewaluatywne (znaczenie informacji dla podmiotu) mogą ograniczać samowiedzę. Treść i zakres samowiedzy i samoświadomości zmienia się wraz z upływem czasu, zmianą warunków życia, pełnionych ról społecznych, przyrostem doświadczeń, a także wraz z rozwojem narzędzi poznania (np. język) i systemu wartościowania (zmiany w atrakcyjności)

Otoczenie społeczne jako źródło komunikatów o samym sobie Korzystanie z komunikatów otoczenia trudne, bo wymaga własnej aktywności podmiotu ukierunkowanej na porządkowane danych (w dzieciństwie to niemożliwe, potem osoby znaczące, grupa odniesienia). Sposób spostrzegania siebie zdeterminowany kulturowo. Procesy samoobserwacji i gromadzenia samowiedzy pochodne też od procesów porównań społecznych: główną funkcją procesów interpersonalnego porównywania jest zdobycie podstaw do samooceny (Festinger, 1954), sposób rozumienia własnego statusu społecznego zależy nie tyle od rzeczywiście posiadanych właściwości i osiągnięć, ale od ich relacji do osiągnięć grupy z którą podmiot się porównuje (Hyman, 1942, wprowadził termin „grupa odniesienia”).

Otoczenie społeczne jako źródło komunikatów o samym sobie Źródła zmienności ocen rezultatów porównań (porównywanie obiektów to ocenianie podobieństw i różnic) Ocena podobieństwa danej pary obiektów zależy nie tylko od rzeczywistej proporcji ich cech podobnych i różnych (Tversky, 1977), ale też m.in. od tego: jakie ich cechy stanowią przedmiot obserwacji co jest dostępne obserwacji co jest fizycznie wyraziste lub ważne dla podmiotu jak nastawiony jest obserwator jaki jest kierunek porównań (asymetria podobieństwa) podobnie Rosch (1975) – większy dystans prototypu od jego odmiany niż na odwrót generalizowanie podobieństwa (Stotland i Cannon, 1972) hierarchia wartości porównywanych cech (Jarymowicz i Codol, 1979) czynniki motywujące jednostkę do samopoznania i samooceny.

Dlaczego atrakcyjne jest podobieństwo Ja – Inni ? (teoria i empiria) Tylko porównanie z podobnymi pozwala na precyzyjną orientację co do własnych przekonań i zdolności (Festinger) Łatwiej ocenić własne możliwości, gdy podobieństwo do innych jest rzeczywiste, bo z obserwacji innych można wyciągnąć wnioski na swój własny temat (Radloff , 1966) Potrzeba przynależności do jakiejś grupy i dookreślenie tożsamości społecznej (Malewska, 1980) Podobieństwo kategorii wykorzystywanych w percepcji rzeczywistości przez członków danej grupy służy efektywnej komunikacji (Lis-Turlejska, 1976) Niepodobieństwo naraża na odrzucenie (Ziller, 1964) Porównanie na wymiarach nieporównywalnych może redukować lęk przed własną innością (Malewska, 1980

Dlaczego atrakcyjna jest odrębność Ja – Inni ? Dookreślenie Ja wymaga nie tylko odpowiedzi na pytanie o podobieństwo (kim jestem?), ale tez na pytanie o odrębność (kim nie jestem?) Dookreślenie Ja wymaga grup „nie – Ja” (Ziller) Obecność niepodobnych i porównanie z nimi może stanowić źródło wiedzy i doświadczeń wzbogacających poznawczo Pragnienie podtrzymania poczucia własnej wartości może być źródłem poszukiwania odrębności (gdy obecność podobnych przypomina o własnych słabościach) Ciekawość poznawcza (u osób o wysokim mniemaniu o sobie) Atrakcyjność własnej odrębności związana z negatywnym wartościowaniem bycia przeciętnym, podobnym do wielu innych, „szarej masy” (Fromkin)

Hipoteza optimum odrębności efekt Primus inter pares (Codol) na podstawie zgromadzonych obserwacji nie można sformułować ogólnej tezy, co do większej atrakcyjności podobnych lub niepodobnych. To co możliwe to teza, że zarówno skrajne podobieństwo, jak i skrajna odrębność Ja – Inni jest źródłem negatywnych napięć i tendencji do ich unikania

Hipoteza optimum odrębności Hipoteza: Optymalny jest pewien umiarkowany stopień odrębności – różny dla różnych osób w zależności od właściwości ich osobowości i antycypowanych oczekiwań własnej grupy, ale można przypuszczać, że ów stopień odrębności preferowany przez podmiot stanowi także istotny warunek optymalnego funkcjonowania społecznego. „Zgromadzony dorobek psychologii społecznej pozwala więc stwierdzić, że warunkiem efektywnego funkcjonowania człowieka jest zachowanie równowagi pomiędzy autonomią i poczuciem podmiotowości Ja a respektowaniem oczekiwań społecznych. Warunkiem takiej równowagi jest internalizacja wymagań i norm społecznych i skrystalizowanie się pojęcia My z jednej strony, z drugiej zaś dostrzeżenie specyfiki własnego Ja, świadomość własnych celów i własnego miejsca w świecie” (Jarymowicz, 1985, s.251)