Wprowadzenie w problematykę pamięci i uczenia się Wykład 1 21.02.2013 Wprowadzenie w problematykę pamięci i uczenia się

Plan wykładu Informacje organizacyjne Definicje pamięci i uczenia się Różnice w problematyce badań nad pamięcią i uczeniem się Rodzaje pamięci Rodzaje uczenia się Metody badań Zarys historii badań nad pamięcią i uczeniem się

Informacje organizacyjne Prof. UW, dr hab. Ewa Czerniawska Dyżury dziekańskie: wtorek 12.00-14.00 (oprócz dni posiedzeń Rady Wydziału) i środa 10.00-14.00 (oprócz dni posiedzeń Senatu), pokój 77; dyżury dydaktyczne: czwartek 14.00-16.00 oraz 17.30-18.30, pokój 124 Egzamin testowy Prezentacje na: www.psych.uw.edu.pl/eczerniawska/

Wymagania egzaminacyjne Włodarski, Z. (1996 lub 1998). Psychologia uczenia się. Tom 1 (wyd. 2 lub 3). Warszawa: PWN. Rozdział 8: Zagadnienia metodologiczne Rozdział 11: Uczenie się w zależności od indywidualnych cech człowieka Rozdział 15: Wzmocnienia Jagodzińska, M. (2008). Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Gliwice: Helion. Rozdział 2: Historia badań Rozdział 5: Organizacja pamięci. Systemy i procesy Rozdział 6: Systemy pamięci krótkotrwałej Rozdział 7: Systemy pamięci długotrwałej Rozdział 8: Procesy kodowania informacji w pamięci długotrwałej Rozdział 11: Pamięć utajona Rozdział 12: Od dziecka do dorosłego. Rozwój pamięci Rozdział 13: Historia życia zapisana w pamięci. Pamięć autobiograficzna Rozdział 15: Zaburzenia pamięci

Metafory opisujące pamięć Zapis doświadczenia (urządzenia nagrywające) Miejsce przechowywania danych (biblioteka, słownik) Sieć wzajemnych powiązań Śmietnik Dostępność czasowa (taśma fabryczna) Dostępność danych (klucz i zamek) Zapominanie szczegółów (trawienie) Rekonstrukcja wspomnień na podstawie szczegółów Aktywne przetwarzanie

Definicje pamięci Pamięć jako właściwość Np. Sternberg: „Pamięć to sposoby, za pomocą których sięgamy do naszych przeszłych doświadczeń, aby wykorzystać te informacje w teraźniejszości” Gdy tak określamy pamięć, charakteryzujemy ją z uwagi na szybkość zapamiętywania, zakres, trwałość, gotowość Pamięć jako właściwość poszczególnych analizatorów

Definicje pamięci Pamięć jako proces Sternberg: „Pojęcie pamięci jako procesu odwołuje się do dynamiki mechanizmów związanych z przechowywaniem i wydobywaniem informacji na temat przeszłego doświadczenia” W pamięci występują trzy podstawowe, ogólne rodzaje operacji: kodowanie (zapamiętywanie), przechowywanie, przypominanie (wydobywanie, odtwarzanie)

Pamięć jako właściwość i jako proces (Za Maruszewskim) Warunek pojawienia się procesu Silne różnice indywidualne Składnik inteligencji Składa się ze zdolności specyficznych Odnoszą się one do różnych dziedzin Ćwiczenie całej pamięci Proces Proces, którego skutki ujawniają się w działaniu Uniwersalne fazy Faza procesów przetwarzania Różne fazy Specyficzne procesy dla różnych form pamięci Ćwiczenie poszczególnych faz

Definicje uczenia się 1 Uczenie się jako obserwowalna czynność Uczenie się jako proces: Włodarski: „Uczenie się to proces prowadzący do zmian w szeroko rozumianym zachowaniu się osobnika, które nie zależą wyłącznie od funkcji receptorów i efektorów, zachodzą na podłożu indywidualnego doświadczenia i, jeżeli nie odznaczają się trwałością, to polegają na wystąpieniu elementów nowych w porównaniu z poprzedzającym je zachowaniem”

Definicje uczenia się 2 Anderson: „Uczenie się jest procesem, poprzez który, na skutek doświadczenia, zachodzą względnie trwałe zmiany w potencjale zachowaniowym” Uczenie się w rozumieniu koncepcji poznawczych: „Uczenie się to aktywny, ukierunkowany na cel, proces. Ma ono charakter konstruktywny i kumulatywny, gdyż wiedza nie jest nabywana z zewnątrz, ale sam uczący się konstruuje ją lub reorganizuje we własnym umyśle”

Pamięć a uczenie się W szerokim rozumieniu pamięć jest ujmowana jako równoznaczna uczeniu się ale niekiedy termin pamięć jest traktowany jako nadrzędny w stosunku do uczenia się lub termin uczenie się jest traktowany jako nadrzędny Pamięć jako przechowywanie skutków uczenia się, czyli uczenie się to nabywanie, a pamięć to przechowywanie

Różnice w problematyce badań 1 Uczenie się silniej związane z nurtem behawiorystycznym: aby zrozumieć ludzkie zachowanie, należy zrozumieć, jak zostało ono nabyte Pamięć silniej związana z nurtem poznawczym: ważniejsze zrozumienie, jak funkcjonuje dojrzały system poznawczy

Różnice w problematyce badań 2 Uczenie się Badanie zwierząt i przenoszenie stwierdzanych zależności na ludzi Poszukiwanie podstawowych, uniwersalnych mechanizmów Badania laboratoryjne Pamięć Badania nad ludźmi Poszukiwanie wyznaczników efektywności procesów pamięciowych (w tym cech indywidualnych) Podstawy neuronalne Badania laboratoryjne, ale i w warunkach naturalnych

Rodzaje pamięci 1 Pamięć gatunkowa (uwarunkowana dziedzicznie) a pamięć osobnicza (związana z doświadczeniem indywidualnym) Podział ze względu na przedmiot: obrazowa, słowna, uczuć Podział ze względu na format przechowywanych informacji: epizodyczna i semantyczna Podział ze względu na formy przechowywania i mechanizmy wydobywania: deklaratywna i proceduralna (niedeklaratywna)

Rodzaje pamięci 2 Ze względu na rozumienie: mechaniczna i logiczna Ze względu na udział woli: dowolna i mimowolna Ze względu na trwałość przechowania: bezpośrednia i odroczona (świeża i trwała) Ze względu na rodzaj przypomnień: rozpoznawcza i odtwórcza

Rodzaje pamięci 3 Ze względu na czas przechowywania: ultrakrótkotrwała (ultrakrótka), krótkotrwała i długotrwała Ze względu na funkcje: operacyjna i trwała Ze względu na udział świadomości (mechanizmy wydobycia): jawna i utajona (explicite i implicite) Inne rodzaje pamięci: autobiograficzna i ekologiczna Jedna czy wiele pamięci?

Uczenie się jawne a uczenie się utajone Uczenie się to dochodzenie do zmian w zachowaniu, ale czasami zachodzi uczenie się, mimo braku zmian w zachowaniu, np. sumowanie się śladów bodźców podprogowych, habituacja, pobudzeniowy odruch warunkowy czyli dzięki uczeniu się zmieniają się możliwości Poziom wyuczenia jest zazwyczaj wyższy niż poziom wykonania Uczenie się utajone wiązane z Tolmanem

Uczenie się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji a uczenie się poznawcze Rozróżnienie związane z różnicami w podejściu teoretycznym: asocjacjonizm i nurt poznawczy Uczenie się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji = utrwalanie związków przez powtórzenia i wzmocnienia (głównie warunkowanie) Uczenie się poznawcze = występowanie procesów pośredniczących między sytuacją i zachowaniem Uczenie się przez próby i błędy a uczenie się przez wgląd

Warunkowanie klasyczne, warunkowanie instrumentalne i uczenie się złożonych reakcji Uczenie się nowych bodźców: warunkowanie klasyczne Uczenie się nowych reakcji: warunkowanie instrumentalne Uczenie się złożonych reakcji, np. nabywanie umiejętności sensomotorycznych oraz zachowań werbalnych

Rodzaje uczenia się poznawczego Uczenie się spostrzeżeniowe, np. obniżanie się progu różnicy po wielokrotnym zadziałaniu bodźca Wstępne warunkowanie sensoryczne Rozwiązywanie problemów Nabywanie wiedzy i złożonych procedur działania – brak bezpośrednich zmian w zachowaniu, ale możliwość wykorzystywania w różnych sytuacjach

Uczenie się świadome i uczenie się nieświadome Uczenie się świadome: przez rozwiązywanie problemów, nabywanie wiedzy, złożonych procedur działania Uczenie się nieświadome: przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji oraz poznawcze (spostrzeżeniowe, wstępne warunkowanie sensoryczne) ale pojawiają się wątpliwości, gdyż np. uświadamianie związków przyspiesza przebieg prostych rodzajów uczenia się

Uczenie się zamierzone i uczenie się niezamierzone Niektórzy psychologowie podkreślają znaczenie zamiaru ale inne koncepcje wskazują, że ważniejszy jest rodzaj przetwarzania Uczenie się uboczne

Uczenie się we względnej izolacji i uczenie się społeczne Przede wszystkim uczenie się umiejętności społecznych za pomocą Modelowania Naśladownictwa Uczenie się języka, postaw, kształtowanie cech osobowości Liczne badania dotyczące modelowania zachowań agresywnych

Metody badań uczenia się -warunkowanie Warunkowanie klasyczne Warunkowanie instrumentalne Uwzględnia się: odruchy pobudzeniowe, odruchy hamulcowe, wygasanie, różnicowanie, opóźnianie reakcji Przykłady metod bezwarunkowo-warunkowych: ślinowa, pletysmograficzna (naczyniowo-ruchowa), pneumograficzna, elektrodermalna, pupilografia, warunkowanie odruchu mrugania

Metoda reakcji odroczonych Metoda jednostopniowa Metoda dwustopniowa Bliskie metodzie rozpoznawania Używane w badaniach zwierząt i ludzi Stosowane także w niektórych współczesnych badaniach nad rozwojem pamięci, prowadzonych w ramach nurtu poznawczego

Metody rozpoznawania i rekonstrukcji Metoda rozpoznawania pojedynczego bodźca Metoda par porównywanych bodźców Metoda bodźca standardowego Metoda rekonstrukcji

Metody reprodukcji Metoda przypominania Metoda zapamiętanych członów Metoda pomiaru zakresu pamięci bezpośredniej Metoda odtwarzania częściowego Metoda uczenia się przez powtarzanie Metoda antycypacji Metoda par skojarzeń

Inne metody Metoda oszczędności (powtórnego uczenia się) Metody prowokujące do rozwiązywania problemów Symulacje komputerowe procesów pamięci i uczenia się Rejestracja aktywności ośrodkowego układu nerwowego, np. EEG, potencjały wywołane, neuroobrazowanie

Urządzenia specjalne Labirynty, np. T, Y, U, liniowe, czasowe Skrzynki problemowe Maszyny uczące (nauczanie programowane) Mnemometr i tachistoskop Pursuimetr Wizjer lustrzany Komputery

Zarys historii badań Nurt asocjacjonistyczny Nurt behawiorystyczny Nurt poznawczy Nurt ekologiczny Nurt neurofizjologiczny

Hermann Ebbinghaus „O pamięci”, 1885 rok Trigramy Pomiar czasu potrzebnego na ponowne nauczenie się czyli metoda oszczędności Krzywa przechowywania (zapominania), o przyspieszeniu ujemnym (spadek tempa zapominania) Krzywe uczenia się: wklęsłe, gdy wskaźnikiem jest liczba prób potrzebna dla nauczenia się oraz wypukłe, gdy obrazują przyrosty w liczbie elementów

Krzywe przechowywania

Krzywe uczenia się

Iwan Pawłow Warunkowanie klasyczne Proces nabywania (krzywa esowata) Wygasanie Spontaniczne odnawianie się Następstwo czasowe

Nabywanie i wygasania reakcji warunkowej

Edward Thorndike Warunkowanie instrumentalne Uczenie się przez próby i błędy Prawo efektu Prawo ćwiczenia Zasada przynależności

Edward Tolman Odkrywca uczenia się utajonego Mapa poznawcza Uczeniu się podlega wiedza a nie zachowanie

B.F. Skinner Warunkowanie sprawcze Badania nad rozkładami wzmocnień Krzywa schodkowa

Uchwały Kongresu USA

Psychologia poznawcza Silniejsze zainteresowanie pamięcią niż uczeniem się Badania nad sztuczną inteligencją (Newell i Simon, lata 60-te dwudziestego wieku) Wielomagazynowe modele pamięci (Atkinson i Shiffrin) Koncepcja poziomów przetwarzania (Craik i Lockhart)

Nowe podejścia Wychodzenie z laboratorium i prowadzenie badań w warunkach naturalnych: pojęcie pamięci ekologicznej Badania neurofizjologiczne nad pamięcią i uczeniem się czyli powiązanie z nauką o układzie nerwowym Biochemia Neurofizjologia Struktury mózgowe