Podstawowe regulacje wspólnotowe Zasady koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego dr hab. Gertruda Uścińska Instytut Polityki Społecznej UW Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

Źródła prawa wspólnotowego Prawo pierwotne Źródło prawa pierwotnego stanowią traktaty założycielskie trzech Wspólnot, czyli:  Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (TEWWiS) z 1951 r.  Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, obecnie Wspólnotę Europejską (TWE) z 1957 r., zwany Traktatem Rzymskim  Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (TEWEA) z 1957 r.

Źródła prawa wspólnotowego Prawo pierwotne cd Źródła prawa wspólnotowego Prawo pierwotne cd.  Traktat o Unii Europejskiej (tzw. Traktat z Maastricht) z 1992 r., ustanawiający Unię Europejską i modyfikujący postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich  Jednolity Akt Europejski z 1986 r. modyfikujący postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich  Traktat Amsterdamski z 1997 r. modyfikujący postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich i Traktatu o Unii Europejskiej  Traktaty akcesyjne, czyli umowy o przystąpieniu do kolejnych państw do Wspólnot i Unii Europejskiej

Źródła prawa wspólnotowego Prawo pierwotne Akty prawnie wiążące: - rozporządzenia - dyrektywy - decyzje Akty prawnie niewiążące: - zalecenia - opinie

Jednolity Rynek Wewnętrzny - swobodny przepływ towarów - swobodny przepływ osób – pracowników - swobodny przepływ usług - swobodny przepływ kapitału

Koordynacja czy harmonizacja systemów zabezpieczenia społecznego Systemy zabezpieczenia społecznego poszczególnych państw są autonomiczne. Koordynacja oznacza regulowanie zależności pomiędzy systemami prawnymi lub różnymi instytucjami w zakresie niezbędnym dla zachowania odpowiedniego ładu w ich funkcjonowaniu, jednakże bez dokonywania zmian merytorycznych norm prawnych, systemów lub instytucji jako takich.

Koordynacja Nie ma na celu wprowadzenia jednolitego systemu zabezpieczenia społecznego. Nie ma na celu usunięcia różnic dla stworzenia jakiegoś ponadpaństwowego systemu zabezpieczenia społecznego.

Koordynacja sprawia, że różnorodne systemy zabezpieczenia społecznego współistnieją ze sobą nie ograniczając uprawnień pracowników przemieszczających się w obrębie krajów UE. Koordynacja jest po to, by nikt nie stracił uprawnień do zabezpieczenia społecznego tylko z tego powodu, że pracuje/pracował na terytorium kilku krajów UE (tzw. negatywny konflikt uprawnień), ale również po to, by zapobiec sytuacji, gdy pracownik migrujący znalazłby się w położeniu korzystniejszym aniżeli pracownik, który przepracował całe życie w jednym kraju (tzw. pozytywny konflikt uprawnień).

Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego – to jeden z podstawowych elementów umożliwiających swobodny przepływ osób (głównie pracowników) w ramach Wspólnot Europejskich. Obszar negocjacyjny (1 z 29) „Swobodny przepływ osób” obejmuje następujące podobszary: 1. Wzajemne uznawanie kwalifikacji zawodowych 2. Prawa wyborcze (wybory do Parlamentu Europejskiego, udział w wyborach lokalnych obywateli UE) 3. Polityka wizowa 4. Swobodny przepływ pracowników 5. Zachowanie przez pracowników migrujących prawa do emerytur dodatkowych 6. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego

Art. 42 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (obecnie Wspólnotę Europejską) Rada, działając jednomyślnie na wniosek Komisji, zastosuje takie środki w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, jakie są niezbędne do zagwarantowania swobody przemieszczania się pracowników oraz wprowadzi w tym celu przepisy zapewniające migrującym pracownikom i osobom będącym na ich utrzymaniu:  prawo zliczania, w celu nabycia i zachowania prawa do świadczenia i obliczania jego wysokości, okresów osiągniętych na podstawie prawa kilku państw  wypłacanie świadczeń osobom zamieszkującym na terytorium państw członkowskich

Akty wspólnotowe dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego  Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób samodzielnie zarobkujących oraz do członków ich rodzin zmieniających miejsce pobytu w granicach Wspólnoty  Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z 21 marca 1972 r. ustalające sposoby wykonania Rozporządzenia 1408/71 dotyczącego stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób samodzielnie zarobkujących oraz do członków ich rodzin zmieniających miejsce pobytu w granicach Wspólnoty  Decyzje Komisji Administracyjnej  Orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości

Akty wspólnotowe dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego  Rozporządzenie Rady nr 1612/68 z 15 października 1968 r. w sprawie swobody przemieszczania się pracowników w obrębie Wspólnoty  Rozporządzenie Rady nr 859/2003 z 14 maja 2003 r. rozszerzające przepisy rozporządzenia nr 1408/71 i nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo  Rozporządzenie Rady nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego

Rozporządzenie – to najwyższej rangi norma prawna UE, publikowana w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. Wchodzi w życie w ciągu 20 dni od daty opublikowania. Postanowienia Rozporządzenia: - obowiązują w całości - stosowane są bezpośrednio (bez potrzeby ratyfikacji, jak w przypadku umów międzynarodowych) - w razie kolizji z prawem krajowym nadaje się im pierwszeństwo

Zakres podmiotowy rozporządzeń  pracownicy (w tym urzędnicy państwowi)  pracujący na własny rachunek  studenci którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu zabezpieczenia społecznego jednego z kilku państw członkowskich i którzy są obywatelami jednego z tych państw albo są bezpaństwowcami lub uchodźcami zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich, jak również członkowi ich rodzin i osoby pozostałe po śmierci żywiciela  osoby pozostałe po śmierci pracowników, osób pracujących na własny rachunek lub studentów które podlegały ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich, niezależnie od obywatelstwa tych pracowników lub osób pracujących na własny rachunek, jeżeli pozostali po śmierci żywiciela są obywatelami jednego z państw członkowskich, bezpaństwowcami lub uchodźcami zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich

Podstawowe zasady koordynacji Zasada jedności stosowanego ustawodawstwa (lex loci labori i wyjątek: pracownicy delegowani)  Zasad równego traktowania  Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia i zamieszkania  Zasada zachowania praw nabytych (eksport świadczeń)

Zasada stosowania jednego ustawodawstwa  Osoby, do których rozporządzenia mają zastosowanie podlegają wyłącznie ustawodawstwu jednego państwa członkowskiego  Pracownik zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego jest podporządkowany ustawodawstwu tego państwa, nawet jeśli mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego lub jeśli przedsiębiorstwo albo pracodawca, który go zatrudnia, ma swą siedzibę lub miejsce zamieszkania na terytorium innego państwa członkowskiego

Zasada równego traktowania Zakaz wszelkiej dyskryminacji opartej na przynależności państwowej  Konieczność stosowania ustawodawstwa państwa przyjmującego, któremu jest podporządkowany pracownik innego państwa członkowskiego

Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania  Okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania spełnione pod rządami ustawodawstwa różnych państw członkowskich podlegają sumowaniu, jeżeli jest to niezbędne do nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do świadczeń  Sumowanie ma zastosowanie tylko wtedy. Gdy jest konieczne do uzupełnienia okresów wymaganych w danym państwie członkowskim do ustalenia prawa do świadczeń

Zasada zachowania praw nabytych Świadczenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości, dla osób pozostałych przy życiu, z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz zasiłki pogrzebowe nabyte na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku państw członkowskich nie mogą doznać uszczerbku z tego powodu, że osoba uprawniona do tych świadczeń mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego aniżeli państwo zobowiązane do wypłaty.

Zakres przedmiotowy rozporządzeń  świadczenia w razie choroby i macierzyństwa  świadczenia w razie inwalidztwa, włącznie ze służącymi zachowaniu lub zwiększeniu zdolności do pracy  świadczenia w razie starości  świadczenia w razie śmierci żywiciela  świadczenia w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych  zasiłki pogrzebowe  świadczenia w razie bezrobocia  świadczenia rodzinne

Systemy lub świadczenia nie objęte działaniem rozporządzenia (art Systemy lub świadczenia nie objęte działaniem rozporządzenia (art. 4 ust. 4 Rozporządzenia 1408/71) pomoc społeczna  pomoc medyczna  systemy świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków  świadczenia wynikające z układów branżowych zawartych pomiędzy pracodawcami i związkami zawodowymi

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek 1. Zasada ogólna - stosowanie prawa miejsca pracy (lex loci laboris). Dana osoba podlega ustawodawstwu ubezpieczeniowemu tylko jednego państwa (art. 13 ust. 2 rozporządzenia 1408/71) - pracownik zatrudniony na terytorium jednego państwa podlega jego ustawodawstwu, nawet jeśli mieszka na terytorium innego państwa lub przedsiębiorstwa albo pracodawca, który go zatrudnia, ma swoją siedzibę zarejestrowaną lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium innego państwa członkowskiego

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek osoba prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium jednego państwa podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego - osoba zatrudniona na statku pływającym pod banderą państwa podlega ustawodawstwu tego państwa - urzędnicy i personel równorzędny podlegają ustawodawstwu państwa członkowskiego, którego administracja ich zatrudnia

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek - ważne pojęcie pracownik należy zgodnie z prawem wspólnotowym interpretować szerzej niż np. w prawie polskim. Pracownikiem jest każdy, kto wykonuje przez pewien czas pracę na rzecz i pod kierownictwem innej osoby w zamian za wynagrodzenie (orzeczenie ETS, sygn. 1986, 2121 nl. 17 w sprawie Lawrie-Blum). W takim pojęciu pracownik, oprócz osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy, mieszczą się osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych , np. zleceniobiorcy

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek osoba prowadząca działalność na własny rachunek to m.in.: prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą, wspólnicy spółek partnerskich, jawnych, komandytowych, jednoosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, przedstawiciele wolnych zawodów, twórcy, artyści, rolnicy Przykład 1. Obywatel polski zatrudniony jest we Włoszech. Wykonuje pracę wyłącznie na obszarze Włoch, obowiązują go włoskie przepisy dotyczące ubezpieczenia społecznego. W tym przypadku nie ma znaczenia obywatelstwo ani miejsce zamieszkania. Przykład 2. Obywatel niemiecki prowadzi działalność gospodarczą w Polsce, dopełnia wszystkich formalności wymaganych w tym zakresie. Podlega polskiemu ustawodawstw w zakresie ubezpieczeń społecznych.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek 2. Wyjątki od zasady - wykonywanie pracy w kilku państwach jednocześnie Wyróżnić należy trzy podstawowe przypadki:  pracownicy delegowani  pracownicy zatrudnieni w kilku różnych państwach członkowskich, zamieszkujący w jednym z tych państw  pracownicy zatrudnieni w kilku różnych państwach członkowskich, ale zamieszkujący w państwie członkowskim, w którym nie są zatrudnieni

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Pracownicy delegowani (art. 14 ust. 1 rozporządzenia 1408/71; decyzja nr 181 Komisji Europejskiej z 13 grudnia 2000 r.) Delegowanie pracowników z Polski oraz czasowe prowadzenie działalności na własny rachunek na obszarze innego państwa członkowskiego jest dopuszczalne przez okres nie przekraczający 12 miesięcy – istnieje możliwość przedłużenia tego okresu.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek W przypadku gdy polski pracownik lub osoba prowadząca zwykle w Polsce działalność na własny rachunek będzie czasowo (nie dłużej niż przez 12 miesięcy) wykonywać pracę za granicą – na terytorium jednego z państw UEW/EOG podlegać będzie polskim przepisom dotyczącym zabezpieczenia społecznego na podstawie wystawionego i poświadczonego przez polską instytucję właściwą formularza E 101.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Procedura skorzystania z zasad oddelegowania (art. 14 ust. 1a rozporządzenia 1408/71) - wniosek o wydanie formularza E 101 (powinien zawierać ustalone dane) - pracownicy delegowani muszą spełniać określone wymagania dotyczące charakteru i okresu zatrudnienia - osoby prowadzące działalność na własny rachunek muszą spełniać warunki dotyczące wcześniejszego prowadzenia tej działalności w państwie, w którym mieszkają

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Zasady przedłużenia delegowania pracowników lub pracujących na własny rachunek z Polski w innych państwach UE, EOG następuje na podstawie wniosku o przedłużenie , składanym na formularzu E 102. Jeżeli praca lub działalność na własny rachunek przedłuża się poza początkowo zakładany okres z powodu niedających się przewidzieć okoliczności i przekracza 12 miesięcy, o zgodę należ wystąpić przed upływem początkowego okresu 12 miesięcy; zgodna na przedłużenie może być udzielona na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Przedłużenie delegowania do Polski pracowników lub pracujących na własny rachunek z innego państwa UE lub EOG odbywa się na zasadach powszechnych.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Statystyki dotyczące delegowania

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Pracownicy zatrudnieni w kilku państwach członkowskich, zamieszkujący w jednym z tych państw objęci są przepisami państwa, w którym mieszkają, jeżeli wykonują tam część swojej pracy (art. 14 ust. 2b(i) rozporządzenia 1408/71). Przykład: Dana osoba mieszka w Polsce i jest zatrudniona. Jednocześnie pracuje na Słowacji. W takiej sytuacji podlega ubezpieczeniu społecznemu państwa, w którym mieszka, tj. w Polsce.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Pracownicy zatrudnieni w kilku różnych państwach, a miejsce zamieszkania nie znajduje się ani w państwie, w którym pracują, ani w którym ma siedzibę pracodawca ich zatrudniający, podlegają przepisom państwa, gdzie ma siedzibę pracodawca (art. 14 ust. 2b(ii) rozporządzenia 1408/71). Przykład: Obywatel polski mieszka w Polsce i jest zatrudniony przez pracodawcę niemieckiego, mającego siedzibę w Berlinie, jako przedstawiciel handlowy. Pracuje we Włoszech i Francji. Podlega przepisom niemieckim.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Prowadzenie działalności na własny rachunek Działalność w jednym państwie Osoba prowadząca działalność na własny rachunek podlega ubezpieczeniu w państwie, w który wykonuje tę działalność (art. 13 ust. 2b) Działalność w kilku państwach Osoba zwykle prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich podlega ustawodawstwu tego państwa, na terytorium którego zamieszkuje, jeżeli wykonuje jakąkolwiek część swojej działalności na terytorium tego państwa. Jeżeli nie prowadzi działalności na terytorium państwa członkowskiego, które zamieszkuje, podlega ustawodawstwu państwa, na którego terytorium prowadzi swoją podstawową działalność (art. 14a ust. 2)

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Podstawowa działalność to przede wszystkim: - miejsce, gdzie znajduje się stała siedziba lub stała działalność zainteresowanego - w razie braku takiego miejsca – zwyczajny charakter lub czas trwania wykonywanej działalności, liczba wykonanych usług (zleceń) oraz wielkość dochodów z prowadzonej działalności (art. 12a ust. 5d rozporządzenia 574/72)

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Prowadzenie działalności na własny rachunek oraz wykonywanie pracy najemnej jednocześnie w kilku państwach członkowskich Osoba, która wykonuje jednocześnie pracę najemną i pracę na własny rachunek na terytoriach różnych państw członkowskich podlega co do zasady ustawodawstwu tego państwa, na terytorium którego wykonuje pracę. Przykład. Obywatel niemiecki pracuje w Niemczech i jednocześnie prowadzi w Polsce działalność gospodarczą. W takiej sytuacji, niezależnie czy mieszka w Polsce czy w Niemczech, podlega niemieckim przepisom w zakresie zabezpieczenia społecznego, bo w Niemczech jest pracownikiem. Wyjątek. Przypadki wymienione enumeratywnie w załączniku VII do rozporządzenia 1408/71, w którym przewiduje się odstępstwa od tzw. zasady ogólnej.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Zasady ubezpieczenia społecznego osób zatrudnionych w transporcie Stosuje się ustawodawstwo państwa, w którym ma siedzibę pracodawca – przewidziane są wyjątki od tej zasady.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Urzędnicy Stosuje się ustawodawstwo państwa, którego administracja ich zatrudnia – przewidziane są wyjątki od tej zasady.

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Wyjątki od postanowień rozporządzenia 1408/71 na podstawie art. 17 – porozumienia wspólne

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Liczba formularzy E-101 (oddelegowanie) V – XII 2004 r. 69 844 I – XII 2005 r. 136 844 I – IX 2006 r. 147 160 Źródło: dane ZUS

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Liczba wydanych w 2006 r. Europejskich Kart Ubezpieczenia Zdrowotnego oraz Certyfikatów Tymczasowo Zastępujących EKUZ wg grup uprawnień

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek 1 stycznia 2006 – 31 grudnia 2006 ogółem 30931 wniosków Niemcy - 12315 Anglia - 5136 Irlandia – 4208 Austria - 2588 Norwegia - 2056 Holandia - 1592 Czechy - 494 Szwecja – 342 Belgia – 315 Pozostałe 1885 wniosków: Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Gracja, Islandia, Litwa, Luksemburg, Słowacja, Szwecja, Szwajcaria, Węgry i Polska

Dziękuję za uwagę