Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14)

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) 1. Powtórzenie i przykłady: pojęcia „etniczności” i „narodu”; „budowanie narodu” i jego rodzaje; ważne pojęcia: ideologia narodowa (nacjonalizm), państwo narodowe, kultura narodowa, pamięć narodowa, poczucie narodowe; państwo a „inni” etnicznie (segregacja, „unaradawianie” i asymilacja, weryfikacja narodowościowa, prze- i wy- siedlenia, „czystki etniczne”, eksterminacja); przykłady badawcze: postrzeganie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (CBOS, 2005). przejawy dystansu społecznego wobec innych narodów i religii (CBOS, 2007).

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) 2. Ideologia narodowa (nacjonalizm): nacjonalizm jako polityczna ideologia narodu (jego kulturowe i polityczne „dookreślenie”; naród jako „logo”); powiązanie idei państwa narodowego z nacjonalizmem: podziały narodowe winne pokrywać się z politycznymi, a ludzie sprawujący władzę winni należeć do tego samego narodu, co ich poddani; różnice semantyczne pojęcia „nacjonalizm”: w krajach anglosaskich jest ono neutralnym, zaś na wschodzie Europy jest czymś „złym” i nagannym (szowinizm versus patriotyzm); zjawisko nacjonalizmu jest zmienne w czasie (historycznie), jak i w przestrzeni (geograficznie); nacjonalizm sprawia, że naród staje się dla nas bytem realnym i jest traktowany jako nasza „druga natura” (coś zawsze istniejącego, naturalnego);

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) Nacjonalizm może być traktowany jako rodzaj dyskursu (narracji), który przedstawia wspólnotę polityczną jako „skończoną” i suwerenną. Założenia nacjonalizmu: naród jest grupą najważniejszą i naturalną, a przynależność do niego nie jest kwestią wolnego wyboru, lecz jest determinowane (głównie) urodzeniem;  naród jest jedynym źródłem władzy politycznej, stąd genetyczny związek między nacjonalizmem a ideą suwerenności;   każdy naród jest niepowtarzalny, który należy chronić i zachowywać jego dziedzictwo;   interesy narodowe są nadrzędne w stosunku do innych interesów zbiorowych i jednostkowych;   naród jest z natury grupa homogeniczną, cechuje go jedność kulturowa oraz solidarność jego członków;   to, co „rodzinne” (ojczyste) jest postrzegane jako lepsze od tego, co „obce”.

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) 3. Kształtowanie się nowoczesnego narodu – przykład Polski: etap I) Polska - od państwa do narodu: powstanie państwa i kształtowanie się Rzeczypospolitej szlacheckiej: pochodzenie nazwy „Polska”; państwo Mieszka I i chrześcijaństwo; XII wiek– świadomość wspólnej dynastii, historii i prawa; rozbicie dzielnicowe i jednoczenie kraju – przyłączenie Mazowsza do Korony w 1526 r.; XV i XVI wiek – świadomość „ciała królestwa polskiego” – bycie Polakiem ze względu na zamieszkiwanie na jego terytorium i podleganie władzy królewskiej; świadomość języka polskiego jako czynnika wyodrębnienia i jedności zbiorowości (wiek XVI).

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) cdn. I. od państwa do narodu - Rzeczypospolita szlachecka: unia lubelska (1569 r.) – połączenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego; powstanie „polskiego szlacheckiego narodu politycznego” (wspólnota polityczna - zamieszkanie na terytorium i udział w podejmowaniu decyzji politycznych, obejmuje ok. 8-10% populacji kraju); pojęcie „rzeczypospolitej” – jako politycznej i społecznej organizacji obywateli mającej na celu jej wspólne dobro; schyłek Rzeczypospolitej szlacheckiej - zagrożenie bytu państwowego: próby reform w końcu XVIII wieku; stan szlachecki a etniczno-kulturowe pojęcie narodu; Konstytucja 3 Maja (bardziej „otwarte” rozumienie narodu).

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) etap II) Polska od narodu do państwa: okres zaborów – tworzenie narodu kulturowego: wzrost roli języka polskiego (1807 r. Słownik języka polskiego Samuela B. Lindego, łączy szlachtę i chłopów oraz przekracza granice religijne, kierując ku wspólnemu dziedzictwu kulturowemu – „ojczyzna polszczyzna”) oraz rozwój oświaty (walka o język narodowy); znaczenie kultury (literatury) romantycznej; świadomość wspólnej historii (dziejów) oraz rola symboli narodowych (Wawel i Częstochowa); zmiany społeczno-gospodarcze (u-obywatelnienie chłopów); wzrost znaczenia świadomości narodowej „innych” – Litwinów, Ukraińców i Białorusinów.

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) Druga Rzeczypospolita: Polska jako państwo wielo-etniczne (mniejszości narodowe: 14%- Ukraińcy, 8,5%- Żydzi, 3,1%- Białorusini, 2,3%- Niemcy i 3,1%- inni); mniejszości jako jedna z ważniejszych kwestii politycznych; problem: naród państwowy, czy naród kulturowo-etniczny. II wojna światowa i jej konsekwencje społeczne (rola podziałów etnicznych w trakcie wojny, a przez to możliwości przeżycia); Polska w nowym kształcie terytorialnym po 1945 r.: wysiedlenia i weryfikacja narodowościowa oraz repatriacja; Polska jako państwo jednolite narodowościowo; ożywienie etniczne w latach 80-tych XX wieku (problem Niemców i Ślązaków).

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) termin „mniejszość narodowa” to grupa osób mniejsza liczebnie od pozostałej części ludności w państwie, której członkowie, będący jego obywatelami, mają etniczne, religijne lub językowe cechy odróżniające je od pozostałej części ludności oraz kierują się wolą zachowania własnej kultury, tradycji, religii lub języka; pojęcie „mniejszości narodowej” (kryteria i charakter): mniejsza liczebność wobec większości, odrębność kultury i nie dominujący status w ramach państwa (całości); połączenie obiektywnych kryteriów (np. pochodzenie narodowe, język, religia, kultura) z subiektywnym dążeniem do ich utrzymania; elementy te stanowią nie tylko o wyodrębnieniu mniejszości z całości politycznej, ale także o charakterze jej relacji z większością oraz innymi grupami mniejszościowymi.

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) (cdn. pkt. 4) mniejszości narodowe w Polsce: problemy w definiowaniu pojęcia „mniejszość narodowa”: zróżnicowanie świadomości narodowej: mniejszość narodowa, etniczna, grupa etniczna (etno-regionalna) i etnograficzna; zróżnicowanie wewnętrzne (kulturowe) grupy; trudności w określaniu liczebności (utożsamianie się z grupą).  · szacunki liczebności mniejszości narodowych w Polsce po 1989 r. i wyniki NSP 2002 r.; Polska jako kraj homogeniczny pod względem etnicznym - mniejszości narodowe liczą wg. szacunków 1 – 1,2 mln osób (2–3% społeczeństwa polskiego), a według NSP 2002 1,23% (niecałe 0,5 mln osób); jednolitość etniczna terytorium państwa polskiego (ale są małe wyjątki – Podlasie, Opolszczyzna).

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) 5. Charakterystyka mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce: mniejszości narodowe: Białorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Ukraińcy, Żydzi; mniejszości etniczne: Karaimi, Łemkowie (Łemko-Rusini), Romowie (Cyganie), Tatarzy; społeczność posługująca się językiem regionalnym: język kaszubski (Kaszubi); inne grupy: Grecy i Macedończycy, Ślązacy, Warmiacy i Mazurzy, Wietnamczycy i Ormianie; inne, bardzo różne grupy o rodowodzie imigracyjnym, które z różnych przyczyn historycznych żyją w naszym kraju (liczebność każdej z nich oscyluje od kilkuset do paru tysięcy osób).

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) 6. Ochrona mniejszości narodowych po 1989 roku: konieczność ich ochrony demokratyzacja ustroju politycznego, integracja ze strukturami europejskimi, zmiany geopolityczne w Europie Środkowej; status prawny mniejszości w Polsce: prawo międzynarodowe (prawa człowieka, umowy dwustronne z naszymi sąsiadami). prawo krajowe: Konstytucja z 2.04.1997 r. (Preambuła oraz artykuły 35 i 27); Ustawa z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym; regulacje oświatowe i ordynacja wyborcza do Sejmu; wspomaganie działalności kulturalnej.

Naród i mniejszości narodowe w Polsce (WDS 2008/2009 nr 14) 7. Perspektywy ewolucji „polskości”: przemiany kanonu kultury narodowej: czy następuje zerwanie z tradycją „romantyczną”?; państwo i polityka: idee narodowe w bieżącej polityce (dyskusja o patriotyzmie); naród a polityka pamięci historycznej. „mediatyzacja” idei narodowych: naród w kulturze popularnej - sport, kuchnia, turystyka; konkurencja i „widoczność” cywilizacyjna narodów. skutki integracji europejskiej i globalizacji: czy i jak przetrwa polskość w szerszym świecie? wyzwania wielokulturowości w Polsce (otwartość na świat i imigracja).