Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28)

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 1. Przykład – czy Polacy są nowocześni? (CBOS, listopad 2008): wskaźniki nowoczesności (osobistej nowoczesności): telefon komórkowy, konto w banku, bytność za granicą, korzystanie z internetu, posługiwanie się kartą płatnicza przy zakupach, znajomość języka obcego, korzystanie z zagranicznych mediów, praca zarobkowa za granicą, uczestnictwo w zagranicznych kursach, studia zagraniczne lub stypendia; zróżnicowanie tych umiejętności ze względu na płeć, wiek, wykształcenie i miejsce zamieszkania. zróżnicowanie nowoczesności – 4 grupy respondentów w społeczeństwie polskim: nienowocześni, o niskim stopniu nowoczesności, o średnim stopniu nowoczesności i wysokim stopniu nowoczesności.

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 2. Pojęcie „tradycji” w socjologii: czas w społeczeństwie - społeczeństwo jako fenomen „trans-czasowy”, jest ono „konstytuowane” w czasie; powiązanie „teraźniejszości z przeszłością” jako podstawa istnienia tradycji, co pozwala na wyjaśnienie zachowanie ciągłości w zmianach oraz zmian w tej ciągłości; tradycja wiąże się z trwałym istnieniem „przeszłości” w teraźniejszości, a kluczową kwestią dla tradycji jest zawsze nastawienie współczesnych wobec obiektów i idei pochodzących z przeszłości. „konstruowanie” tradycji (tradycja „wymyślona”) - po co?, gdyż: symbolizuje spójność wspólnoty; legitymizuje status i władzę; socjalizuje do określonych wartości, norm. „nowa tradycja” – czy jest to tylko popularność tradycji?

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 3. Nowoczesność jako główny temat socjologii: socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności” – inaczej socjologia jako projekt kultury nowoczesnej; „nowoczesność” – rozumienie (w klasycznej socjologii): historyczne – nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem: pojawia się od wieku XVI do XIX; wpływ - rewolucji francuskiej i amerykańskiej; znaczenie rewolucji przemysłowej (Wielka Brytania). analityczne – jakie cechy związane są z „nowoczesnością” oraz jakie ich kombinacje? - przykłady: Weberowska opozycja dwóch typów społeczeństw (społeczeństwo tradycyjne versus kapitalistyczne); „zmienne” porządkujące T. Parsonsa (społeczeństwo tradycyjne versus nowoczesne).

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 4. Aspekty (cechy) nowoczesności (nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji i tradycjonalizmu): indywidualizm („triumf jednostki”) – jednostka zajmuje centralne miejsce w społeczeństwie, obok społeczeństwa , narodu i państwa; zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i złożoność), dotyczy głównie sfery pracy, ale także coraz bardziej sfery konsumpcji oraz „szans życiowych”; racjonalność - w działaniu organizacji i instytucji publicznych dominuje kalkulacja i bezosobowość („biurokratyzacja” Webera); ekonomizm – zdominowanie życia społecznego przez ekonomiczną aktywność, jej cele i kryteria efektywnościowe; ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie jej zasięgu geograficznego i społecznego „w głąb”) – „nowoczesność jest ze swej natury globalizująca” (A. Giddens).

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 5. „Osobowość nowoczesna” (charakterystyki): otwartość na nowe doświadczenia, innowacje i zmiany; gotowość do wyrabiania sobie własnych opinii na wiele tematów oraz akceptacja różnorodności przekonań (pozytywna tego ocena); nastawienie bardziej na teraźniejszość i przyszłość niż na przeszłość, przestrzeganie harmonogramów, punktualność; skuteczność i planowanie (antycypowanie i organizowanie przyszłych działań zorientowanych na zakładane cele) ; przekonanie o przewidywalności życia społecznego (reguł gospodarczych, polityki rządu itp.), co daje możliwość kalkulowania i planowania działań; ocena ludzi według zasług (poczucie sprawiedliwości); nastawienie na edukację szkolnej i kształcenie formalne; szacunek dla drugiej osoby oraz empatia.

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 6. Krytyka „nowoczesności” - wiek XIX jako era triumfującej nowoczesności, ale i jej ostra krytyka. Główne tematy to: alienacja - nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka, edukacja, kultura itp.); anomia - postępujący rozkład norm i wartości, sprzyja zagubieniu i rozwojowi przestępczości (dewiacjom); dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”) – negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie „makro” i „mikro”; ekologia – bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na środowisko naturalne; nierówności światowe (globalne) – teorie zależności i systemu światowego, podział: Północ wobec Południa; skala wojen i militaryzacji społeczeństw (skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej).

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 7. Nowoczesność jako „wielki temat” klasycznej socjologii (przykłady): „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”: kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a. formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy: nierówności społeczne jako temat K. Marksa. więź „mechaniczna” i „organiczna”: organizacja życia społecznego w mieście/ urbanizm jako temat E. Durkheima. „wspólnota” i „zrzeszenie”: „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa. biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”): nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 8. Nowoczesna teoria nowoczesności - Anthony Giddens: instytucjonalne wymiary nowoczesności: nadzór (kontrola informacji i kontrola społeczeństwa); władza militarna (kontrola środków przemocy w kontekście industrializacji wojny); industrializm (transformacja przyrody: rozwój „wytworzonego”); kapitalizm (akumulacja kapitału w kontekście konkurencyjnych rynków: towarowego i pracy) właściwości („meta-instytucjonalne”) nowoczesności: rozdzielenie czasu i przestrzeni (uzewnętrzniania relacji społecznych poza konkretnym czasem i przestrzenią); mechanizmy wykorzeniające (oddzielają interakcje od specyficznych własności miejsca – środki symboliczne i systemy eksperckie); refleksyjność instytucjonalna (uregulowane wykorzystanie wiedzy o życiu społecznym jako element jego organizacji i zmian).

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 9. Kontynuacja - „późna nowoczesność” (Anthony Giddens „żyjemy w fazie radykalizacji nowoczesności”), a jej cechy to: zaufanie (problem „abstrakcyjnych systemów” wiedzy”) i ryzyko (jest ono nowe jakościowo) a jego cechy to uniwersalizacja, globalizacja, instytucjonalizacja oraz zwrotny charakter; zmiany świadomości ryzyka (wrażliwość i poczucie niedostatków wiedzy). „nie przejrzystość” nowoczesności (niepewny i płynny jej charakter): błędy „konstrukcyjne” i „operatorów” oraz nieuchronność żywiołowych skutków; refleksyjność wiedzy społecznej – społeczne skutki ciągłego „namysłu” nad życiem społecznym; zwiększona rola indywidualnych „wyborów” tam, gdzie były one regulowane dotychczas „tradycją”. postawy wobec „późnej nowoczesności”: pragmatyczna akceptacja, konsekwentny optymizm, cyniczny pesymizm, radykalne przeciwstawienie się.

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 10.  Po-nowoczesność, „późna nowoczesność”, „druga nowoczesność”: społeczeństwo postindustrialne (Daniel Bell i Alain Touraine): gospodarka usług i społeczeństwo klasy usługowej; wiedza i rozwój technologiczny. „nowe” wspólnoty (ruch ekologiczny), „posthistoria” i „postcywilizacja”; „społeczeństwo ryzyka”: U. Beck – „druga nowoczesność”, która oznacza globalizację instytucji nowoczesnych oraz wyzwolenie się z tradycji i obyczaju; tam, gdzie post-moderniści widzą „chaos’, tam jest „ryzyko” i „niepewność”; jednostka w społeczeństwie ryzyka i rola „nowych” ruchów społecznych. „gospodarka sieci” („społeczeństwo sieciowe”): M. Castells – rola nowoczesnych technologii w przekształcaniu współczesnego świata („galaktyka internetu”); „otwartość” kształtowania swoich tożsamości.

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 11. Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” („późnej nowoczesności”): jest to kontynuacja i jednocześnie przeciwstawienie się nowoczesności; procesualna natura społeczeństwa; tożsamość jednostki w czasach „płynnej nowoczesności” - poczucie fragmentaryczności i epizodyczności; brak zaufania do „wielkich projektów” rozwojowych; niebezpieczeństwa po-nowoczesności: autonomizacja seksu; kryminalizacja biedy; re-stratyfikacja społeczna.

Nowoczesność i „późna nowoczesność” (WDS 2008/2009 nr 28) 12. „Wieloraka nowoczesność” S. Eisenstadt: rozumienie „modernizacji”/”nowoczesności” – jako projektu kulturowego (analizowanej jak wielkie religie przez M. Webera): akcent na sferę kultury symbolicznej; różnorodność „projektów” modernizacyjnych w historii i na świecie; rola ideologów i intelektualistów w kształtowaniu tych projektów. porównawcza analiza wielkich cywilizacji (axial civilizations): badanie napięć między globalizującym wpływem cywilizacji zachodniej a tradycjami lokalnymi. koncepcja „wielu modernizacji”: nowoczesność ulega przetworzeniu w wyniku reakcji lokalnych elit; wytwarzają się liczne odmienne scenariusze nowoczesności („nowoczesności zwielokrotnione”).