Zagadnienie duszy i ciała (Problem psychofizyczny) Andrzej Łukasik Instytut Filozofii UMCS

„W filozofii nowożytnej zagadnienie substancji przyjmuje […] postać pytania, czy istnieją zarówno substancje cielesne jak i duchowe, czy też jeden tylko z obu tych rodzajów substancji. Słowem, zagadnienie substancji przyjmuje postać problemu duszy i ciała”. K. Ajdukiewicz, Zagadnienia, s. 131-132

Stosunek duszy do ciała Dualizm Dualizm skrajny Dualizm umiarkowany Monizm Materializm Spirytualizm Teoria identyczności

Klasyfikacja teorii umysłu (według Davida M. Armstronga) Teorie dualistyczne: ciało i umysł to dwie odrębne rzeczy (umysł ludzki to niepodzielna, niematerialna, nierozciągła substancja w jakiś sposób powiązana z ciałem) - dualizm kartezjański - dualizm wiązki (Hume) Teorie atrybutu (człowiek ma wyjątkowe własności, odmienne od tych, jakie cechują przedmioty fizyczne) Teorie materialistyczne behawioryzm teoria stanu centralnego

Dualizm skrajny (św. Augustyn, Kartezjusz) Teza: istnieją zarówno substancje cielesne jak i duchowe (ciała i dusze istnieją w sensie podstawowym) Kartezjusz: ciało = rzecz rozciągła (res extensa), dusza = rzecz myśląca (res cogitans) Zjawiska psychiczne zachodzą w odmiennej od ciała substancji duchowej Dusza jest niematerialna (nieprzestrzenna) ale czasowa Pogląd charakterystyczny dla kręgu kultury chrześcijańskiej

Kartezjusz o duszy „Poznałem dzięki temu, że byłem substancją, której całą istotę czy naturę […] stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego istnienia nie wymaga żadnego miejsca […] i nie zależy od żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że oto „Ja” […] czyli dusza […] dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od ciała i jest nawet łatwiejsza do poznania niż ono […] a nadto gdyby nie było wcale ciała, dusza nie przestałaby być tym wszystkim, czym jest. […] Czym więc jestem? Rzeczą myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce, a także wyobraża sobie i czuje” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie).

Dualizm umiarkowany (Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu) Ciała istnieją samoistnie (są substancjami) Substancja = materia + forma Człowiek jest uduchowionym ciałem, składającym się z formy i materii Dusza jest formą ciała organicznego Forma = zespół cech konstytutywnych Istnienie duszy polega na tym, że przysługuje pewnemu ciału Rozumna część duszy może istnieć po śmierci ciała organicznego (nieśmiertelność)

Dusza (forma) ciała w ujęciu arystotelesa dusza wegetatywna – wiąże się z odżywianiem i rośnięciem; stanowi formę roślin, zwierząt i ludzi; dusza zmysłowa – czyni zdolnym do postrzegania i poruszania się; stanowi formę zwierząt i ludzi; dusza rozumna – zdolność myślenia, występuje wyłącznie u ludzi i odróżnia ich od zwierząt

Trudności dualizmu (skrajnego) Jeżeli dusza i ciało są odrębnymi substancjami, to na jakiej zasadzie uznajemy człowieka (duszę i ciało) za jedność? Jak uzasadnić związek umysłu i ciała? Jakie jest kryterium numerycznej odrębności przedmiotów duchowych? Jak wyjaśnić powstawanie umysłu (ontogeneza i filogeneza)?

monizm Istnieje tylko jeden rodzaj substancji Materializm Spirytualizm Teoria identyczności

Monizm materialistyczny Teza = istnieją tylko substancje materialne (tylko ciała są substancjami)

Materializm mechanistyczny Nie istnieją substancje duchowe Zjawiska psychiczne (myśli, uczucia, akty woli itd.) są ostatecznie pewnym procesami fizjologicznymi (zatem fizycznymi) „[…] oprócz ciał i próżni nie można zostawić w liczbie rzeczy żadnej trzeciej samoistnej natury, ani która by kiedykolwiek podpadła pod nasze zmysły, ani którą by mógł ktoś rozumowaniem uchwycić” (Titus Lucretius Carus, De rerum natura).

Materializm dialektyczny (Karol Marks, Fryderyk Engels) Zjawiska psychiczne nie są tożsame ze zjawiskami fizjologicznymi, lecz wykazują pewną autonomię (antyredukcjonizm) Jednak to ciało człowieka, a nie odrębna od niego substancja materialna myśli, czuje, chce itd. Życie powstało z materii nieorganicznej, życie psychiczne rozwinęło się w procesie ewolucji – materia uzyskała świadomość Materia uzyskuje nowe jakości nieredukowalne do poprzedniego stadium ewolucji (materia nieorganiczna – życie – świadomość) Życie psychiczne nie sprowadza się do procesów fizykochemicznych, ale jest od nich genetycznie i bytowo zależne

Behawioryzm Teza: posiadać umysł = zachowywać się w pewien sposób, lub wykazywać tendencję do określonego typu zachowania (J. B. Watson, B. F. Skiner, G. Ryle) Umysł nie jest jakimś przedmiotem lecz funkcją Różnica między żywym człowiekiem (posiadającym umysł) a nieżywym (nieposiadającym umysłu) polega na tym, że żywy człowiek zachowuje się inaczej niż martwy Założenie: obiektywne, intersubiektywnie sprawdzalne i komunikowalne badanie umysłu, odrzucenie introspekcji, odrzucenie istnienia wewnętrznych stanów umysłowych

Teoria identyczności psychofizycznej (central-state theory; identity) Teza: umysł = mózg (t. Hobbes, H. Feigl, P. Feyerabend, U. T. Place, H. Putnam, J. J. C. Smart, D. Armstrong) Stany umysłowe są identyczne z czysto fizycznymi stanami centralnego układu nerwowego (mózgu)

„Dla materialisty człowiek jest przedmiotem fizycznym, wyróżniającym się spośród innych przedmiotów fizycznych jedynie szczególną złożonością fizycznej organizacji i szczególną złożonością fizycznych możliwości. Człowiek nie posiada żadnych niefizycznych właściwości” (David M. Armstrong, Materialistyczna teoria umysłu)

Pansomatyzm (Tadeusz Kotarbiński) Pansomatyzm = wszelki przedmiot jest ciałem „Wszelka dusza jest ciałem – oto teza somatyzmu” „Dusza jest tożsama z jakimś fragmentem osobnika fizycznego. Który to jest fragment: całość układu nerwowego czy wielki mózg, czy jego określony wycinek, czy jakiś inny fragment organizmu, czy organizm wreszcie w całości – tego somatyzm jako taki nie przesądza”. Tadeusz Kotarbiński, Myśli pansomatyzmu

Relacja psychofizyczna (stosunek ciała do umysłu) Interakcjonizm – wzajemne oddziaływanie zjawisk fizycznych i psychicznych (np. pokój i termostat) Epifenomenalizm – zjawiska fizyczne oddziałują na psychiczne, ale nie na odwrót (zjawiska psychiczne są ubocznym produktem zjawisk fizycznych) (np. pokój i termometr) Paralelizm – zjawiska fizyczne i psychiczne nie są połączone związkami przyczynowymi, ale przebiegają równolegle do siebie (np. równoległe szyny kolejowe) Teoria dwóch stron – zjawiska fizyczne i psychiczne są dwoma aspektami tego samego zjawiska (interospekcja – proces psychiczny, zmysły zewnętrzne – fizyczny)

Spirytualizm idealistyczny Teza = istnieją tylko substancje duchowe (metafizyczny idealizm subiektywny w wersji immanentnej) Ciała są jedynie zespołami wrażeń, dla których esse est percipi (George Berkeley)

Spirytualizm realistyczny Teza = rzeczywiście istnieją tylko substancje duchowe Ciała istnieją rzeczywiście, ale są tylko odmianą substancji duchowych (Leibniz – monadologia) Substancjami są monady Monady, które mają świadome życie psychiczne to dusze Monady, które nie mają świadomego życia psychicznego to ciała

Monizm właściwy (Baruch Spinoza) Teza = istnieje tylko jeden rodzaj substancji, który ma zarówno atrybuty duchowe, jak i cielesne Ciało i dusza to różne aspekty, pod którymi ujawnia się nam ta sama substancja

Monizm immanentny (David Hume) Teza = zarówno ciała, jak i dusze są jedynie układami wrażeń danych nam w doświadczeniu Dusza jest tylko strumieniem świadomości (wiązką przeżyć psychicznych) W doświadczeniu nie jest nam dana dusza, czyli podmiot tych zjawisk Ani dusze ani ciała nie są substancjami

„Co do mnie, to gdy wnikam najbardziej intymnie w to, co nazywam moim ja, to zawsze natykam się na jakąś szczególną percepcję, tę czy inną, ciepła czy chłodu, światła czy cienia, miłości czy nienawiści, przykrości czy przyjemności. Nie mogę nigdy uchwycić mego ja bez jakiejś percepcji i nie mogę nigdy postrzegać nic innego niż percepcję” (Dawid Hume, Traktat o naturze ludzkiej, t. 1)

Czy komputer może myśleć? Program sztucznej inteligencji (AI – artificial intelligence) – symulowanie działania ludzkiego mózgu za pomocą komputerów, budowa maszyn przewyższających ludzkie zdolności myślenia Roboty, systemy eksperckie: zastąpienie wiedzy i doświadczenia ludzi odpowiednimi programami Czy komputery mogą wykazywać (symulować) inteligencję?

Test Turinga Alan Turing, Computing Machinery and Intelligence (Maszyny liczące a inteligencja, „Mind” 1950) Jak sprawdzić, czy komputer myśli? Maszynę oceniamy na podstawie jej działania Jeżeli w danej sytuacji komputer zachowuje się tak, jak zachowałby się człowiek, to komputer myśli (komputer myśli, jeśli dział w sposób nieodróżnialny od działania myślącej osoby) Komputer powinien udzielać ludzkich odpowiedzi na pytania

Komputer i człowiek są ukryci przed egzaminatorką Rozmowa toczy się za pomocą klawiatury i monitora Człowiek ma za zadanie przekonywać, że jest to on człowiekiem Komputer jest tak zaprogramowany, by przekonać, że to „on” jest człowiekiem Zadaniem egzaminatorki jest rozpoznanie, który jest człowiekiem, a który komputerem Jeśli egzaminatorka nie jest w stanie rozpoznać, który jest człowiekiem, to komputer przechodzi test pomyślnie

Czy, jeżeli komputer pomyślnie przeszedł Test Turinga, to musimy uznać, że komputer myśli (jest świadomą istotą)? Czy mamy wówczas do czynienia ze świadomością (być może różną od ludzkiej)? Fakt, że komputer zbudowany jest z tranzystorów, a nie z neuronów nie ma zasadniczego znaczenia O inteligencji drugiego człowieka wyrabiamy sobie opinię na podstawie rozmowy…

Osiągnięcia AI Lata 50. XX w. – elektroniczny „żółw” (W. Grey Walter) Lata 60. XX w. – program koputerowy symulujący zachowanie się psychoterapeuty (K. M. Colby): niektórzy pacjenci woleli zwierzać się programowi komputerowemu niż psychoterapeucie Komputery grające w szachy – komputer Deep Blue (IBM) pokonał arcymistrza Garriego Kasparowa

Chiński pokój