„Malarstwo Hieronima Boscha, a filozofia średniowiecza.” Magdalena Doner

Główne nurty i filozofie epoki średniowiecza: Teocentryzm Augustynizm Tomizm Franciszkanizm Scholastyka Motyw śmierci Dualizm świata

Teocentryzm w dziełach Boscha. Częstym tematem obrazów Hieronima Boscha była religia chrześcijańska. Wiele swoich dzieł komponował wg średniowiecznej filozofii teocentrycznej ( jej przedstawicielem być św. Franciszek), w której to Bóg był najważniejszy, stanowił najwyższą wartość. Przykładem takiego dzieła jest „Sąd ostateczny” najbardziej znany obraz Boscha, pełen symbolii nadzwyczaj często stosowanych przez artystę. Składa się z dwóch planów: boskiego i ziemskiego. Centralną postacią obrazu jest Jezus Chrystus. Miejsce w którym została umieszczona jego postać, jest odniesieniem do filozofii teocentryzmu. Nosi czerwoną szatę - symbolem zwycięstwa. Pozycja w której został utrwalony wskazuje na czynność sądzenia. Widzimy również promień tęczy symbolizujący wszechwładzę boską, dotykającą wszystkich ludzi. Jezus otoczony jest przez dwunastu świętych, sześciu z nich klęczy. Liczba sześć oznacza pokój i szczęście. Po Jego prawej i lewej stronie widnieją ubrane na biało anioły z trąbami symbolizujące siedem pieczęci.

„Ogród ziemskich rozkoszy” Bosch przedstawia tu Stworzenie Świata oraz wpływ zła i grzechu na ludzi. Po lewej stronie tryptyku ukazany jest raj, po prawej piekło. Środkowy panel przedstawia upadek ludzkości, zwycięstwo grzechu. Nadzy ludzie wszystkich ras oddają się rozpuście. Na pierwszym planie widzimy grupy kochanków. Fantastyczne stworzenia jak gigantyczne ptaki są częścią życia tych ludzi, bawią się razem z nimi wbrew zasadzie drabiny bytów (Tomizm). Celem obrazu było potępienie wad i słabości skazujących ludzi na piekło. Bosch jednocześnie nawiązuje do filozofii św. Augustyna mówiącej o wewnętrznym rozdarciu człowieka pomiędzy pragnieniem trafienia do nieba, a zaznaniem ziemskich rozkoszy.

Śmierć jako element kultury średniowiecza. Dla ludzi średniowiecza istotne było jak człowiek umiera. Do „ars moriendi” nawiązuje obraz Boscha pt „Śmierć skąpca”. Na malowidle widzimy bogatego kupca, ubranego skromnie, chowającego coś drogocennego do skrzyni. Powyżej pokazany jest on na łożu śmierci. Na jego twarzy dostrzec można zaskoczenie i trwogę przed nadchodzącą śmiercią. W jego pobliżu znajdują się demony. Jeden z nich kusi kupca woreczkiem pieniędzy. Na obrazie widać, że śmierć w średniowieczu zaskakiwała, dopadała nagle i nie pozwalała uciec. Była traktowana makabrycznie i kojarzono ją z karą za grzechy, czymś strasznym. Drugim elementem filozofii średniowiecza jest tu nawiązanie autora do nauk św. Franciszka: „Człowiek jest wolny i szczęśliwy, tylko wtedy gdy posiada tyle, ile jest mu niezbędne do życia.Ktoś, kto ma wiele martwi się o swój majątek, jest jego niewolnikiem.” Tak jak skąpiec, dla którego wartości materialne są najważniejsze i nawet na łożu śmierci sięga po sakwę monet. Artysta na swym obrazie potępia taką postawę.

Moralizatorska wymowa dzieł i dualizm świata. Dzieło składa się z kilku małych obrazów w formie okręgów: cztery małe ukazujące śmierć, sąd ostateczny, piekło, niebo oraz większy, na którym przedstawione są grzechy główne. W centrum dużego okręgu znajduje się mniejszy, symbolizujący oko Boga, na którym Bosch przedstawił zmartwychwstałego Chrystusa. Poniżej wizerunku Chrystusa znajduje się łacińska inskrypcja: Cave Cave Deus Videt (Strzeż się, strzeż się, Bóg widzi) przypominająca, że żaden grzech nie pozostaje niezauważony. Grzechy główne przedstawione są w formie scenek rodzajowych. Każda ze scen posiada łacińską nazwą grzechu. O dydaktycznym charakterze dzieła świadczą dwa cytaty z Księgi Powtórzonego Prawa. Dzieło Boscha nawiązuje do podstawowego założenie scholastyki: dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne. Wszystkie prace malarza w sposób charakterystyczny dla średniowiecza przedstawiają świat poprzez skrajne preciwieństwa: dobro i zło, jasność i mrok, niebo i piekło.

Bibliografia. www.sredniowiecze.klp.pl www.wikipedia.org/wiki/Hieronim_Bosch