Rehabilitacja osób starszych Tomasz Kostka Rehabilitacja osób starszych

Rehabilitacja to przywracanie maksymalnie możliwego samodzielnego życia w rodzinie i społeczności, zdolności do pracy zawodowej, aktywności społecznej i twórczej. Rehabilitacja medyczna, ukierunkowana na przywrócenie sprawności chorych, stanowi fundamentalną część szerokiego procesu rehabilitacji.

U osób młodych dąży się przeważnie do pełnego przywrócenia utraconych w następstwie choroby lub wypadku sprawności, umiejętności i statusu społecznego.

promocja zdrowia prewencja rehabilitacja Ze względu na nieostrą granicę między stanem zdrowia a stanem chorobowym u osób starszych prewencja jest w znacznym stopniu zintegrowana z rehabilitacją.

Podmiotem oddziaływania rehabilitacji jest niepełnosprawny człowiek, dlatego też wiele osób starszych będzie wymagać rehabilitacji nie tylko z powodu choroby, lecz również ze względu na obniżanie się sprawności funkcjonalnej wraz z wiekiem.

Poziom wydolności aerobowej w zależności od wieku Booth FW, J Appl Physiol, 1989: 67, 1299-1300

Siła mięśni prostowników kolana w grupie 220 kobiet w wieku 20-87 lat. Haunter et al., J Gerontol BIOL SCI 1998: 53, B204-B216.

Poziom sprawności funkcjonalnej 1 2 3 Próg niepełnosprawności Wiek

Fig.1. Zmiany poziomu sprawności funkcjonalnej w przebiegu życia osobniczego. Strzałki oznaczają wydarzenia (wypadek, choroba) obniżające poziom sprawności funkcjonalnej: strzałka 1 i 3 – następuje pełna rehabilitacja i „powrót” na krzywą spadku sprawności fizycznej; strzałka 2 - ma miejsce niecałkowity powrót utraconej sprawności i trwałe obniżenie ( ) przebiegu krzywej w stosunku do wartości sprzed choroby. Linia przerywana oznacza optymalny przebieg krzywej (zarówno łagodniejszy spadek jak i brak dodatkowych trwałych załamań) w przypadku tzw. pomyślnego starzenia się.

Rehabilitacja osób starszych powinna być prowadzona wielopłaszczyznowo. Jednocześnie musi bardzo często z konieczności uwzględniać hierarchię potrzeb pacjentów, koncentrując się przede wszystkim na rehabilitacji dotyczącej osiowego problemu(ów) zdrowia, np. udaru mózgu, zawału serca, zapalenia płuc czy złamania szyjki kości udowej. Podstawowym celem powinno być podtrzymanie i przywrócenie sprawności do wykonywania podstawowych (ADL) a następnie złożonych (IADL) czynności życia codziennego.

Wielochorobowość, mniejszy potencjał odtwarzania utraconego poziomu sprawności a także bariery finansowe i społeczne utrudniają rehabilitację osób starszych. Rehabilitacja może być prowadzona w szpitalu, domu opieki, przychodni lub w domu pacjenta. Optymalnie powinna być prowadzona przez wieloosobowy zespół (lekarze różnych specjalności, fizjoterapeuci, pielęgniarki, pracownik socjalny, psycholog, terapeuta zajęciowy, logopeda) koordynowany przez specjalistę rehabilitacji lub geriatrę.

Rehabilitacja medyczna wykorzystuje środki terapeutyczne fizjoterapii (kinezyterapię, fizykoterapię i masaż), terapię zajęciową, psychoterapię i poradnictwo psychologiczne oraz zaopatrzenie ortopedyczne. Razem z rehabilitacją społeczną i czasami zawodową stanowi integralny model postępowania rehabilitacyjnego z pacjentem w podeszłym wieku.

Kinezyterapia, czyli leczenie ruchem, jest najważniejszą metodą oddziaływania w rehabilitacji osób starszych. Obejmuje ćwiczenia lecznicze oraz metody kinezyterapeutyczne.

Fizykoterapia wykorzystuje bodźce fizyczne w leczeniu i profilaktyce. Obejmuje światłolecznictwo, elektroterapię, laseroterapię, termoterapię, balneoterapię, leczenie polem magnetycznym i ultradźwiękami. Duże znaczenie ma masaż leczniczy, który wraz z ćwiczeniami biernymi jest z jednej strony dobrze tolerowany z drugiej zaś jest niejednokrotnie z konieczności jedną z nielicznych metod możliwych do zastosowania u zniedołężniałych pacjentów.

W rehabilitacji osób starszych często stosowane jest zaopatrzenie ortopedyczne: protezy, ortezy i sprzęt pomocniczy (kule, laski, podpórki, wózki, specjalne obuwie). Często potrzebne są także urządzenia ułatwiające samoobsługę i zapewniające bezpieczeństwo (np. odpowiednie wyposażenie kuchni i łazienki, sprzęt ułatwiający mycie i ubieranie się).

Rehabilitacja w wybranych schorzeniach Choroby sercowo-naczyniowe Rehabilitacja kardiologiczna znajduje coraz większe zastosowanie u osób w starszym wieku. Dotyczy to w szczególności pacjentów z chorobą niedokrwienną serca, po zawale mięśnia sercowego i z niewydolnością krążenia.

Regularny trening fizyczny powoduje szereg zmian łagodzących wpływ wieku na układ sercowo-naczyniowy: zwiększa podatność komór i rolę wczesnej fazy napełniania komór, poprawia inotropizm i zwiększa objętość wyrzutową serca, zmniejsza sztywność tętnic i obciążenie następcze i wreszcie poprawia ukrwienie i podwyższa próg niedokrwienia mięśnia sercowego. Trening fizyczny zwiększa wydolność fizyczną i opóźnia spadek maksymalnego pochłaniania tlenu (VO2max) o około 10 do 20 lat u aktywnych fizycznie w porównaniu do prowadzących siedzący tryb życia osób.

Trening w rehabilitacji kardiologicznej może odbywać się po wnikliwej kwalifikacji lekarskiej, w tym po wykonaniu kardiologicznej próby wysiłkowej. Intensywność ćwiczeń nie powinna przekraczać 60-80% rezerwy częstości skurczów serca (tętno spoczynkowe + 60-80% różnicy maksymalnego tętna osiągniętego w czasie submaksymalnej próby wysiłkowej i tętna spoczynkowego). W czasie ćwiczeń należy oceniać tolerancję wysiłku pacjenta i regularnie kontrolować tętno.

Tradycyjnie, w rehabilitacji kardiologicznej i pulmonologicznej dominującą rolę pełnią wysiłki o charakterze wytrzymałościowym. Ostatnie lata przyniosły jednak wzrost zainteresowania wysiłkiem siłowym u pacjentów z chorobami serca i płuc, również u osób w zaawansowanym wieku. Wynika to m.in. z obserwacji, że do wykonywania ćwiczeń fizycznych u tych pacjentów wymagany jest pewien minimalny próg siły mięśniowej. Wykazano również możliwość poprawy wydolności układu sercowo-naczyniowego (VO2max) w wyniku treningu siłowego u osób z niską sprawnością układu ruchu, oraz potwierdzono inne korzyści i bezpieczeństwo stosowania treningu siłowego u pacjentów z chorobą wieńcową, niewydolnością krążenia oraz przewlekłymi chorobami płuc.

Układ ruchu Proces starzenia się związany jest z szeregiem zmian strukturalnych i czynnościowych: zmniejszaniem się beztłuszczowej masy ciała (lean body mass – LBM), wzrostem procentowej zawartości tkanki tłuszczowej, zmniejszaniem się masy (sarkopenia) i siły mięśni szkieletowych, spadkiem elastyczności mięśni, ścięgien i więzadeł. Spadek masy, siły i mocy mięśni szkieletowych jest częstą przyczyną niepełnosprawności i braku stabilności posturalnej.

Układ ruchu Badania z ostatnich lat wykazują, że możliwy jest wzrost masy i siły mięśniowej pod wpływem treningu o charakterze siłowym (oporowym) u osób starszych, nawet w bardzo zaawansowanym wieku. Osoby starsze poddane treningowi siłowemu mają procentowy przyrost masy i siły mięśniowej podobny do osób młodych. Poprawie ulega również gibkość, równowaga i koordynacja ruchów.

Układ ruchu W rehabilitacji układu ruchu u osób starszych szczególnymi problemami są złamania, zwłaszcza szyjkowo-krętarzowe kości udowej oraz rehabilitacja po amputacji kończyny dolnej. W rehabilitacji po leczeniu operacyjnym złamań należy dążyć do jak najszybszej mobilizacji pacjenta. W leczeniu zachowawczym główny nacisk należy położyć na zapobieganie zanikom mięśni, przykurczom i odleżynom.

Udar mózgu Rehabilitacja po udarze mózgu jest u osób starszych szczególnie trudna, ze względu na niewielki potencjał rehabilitacyjny i mniejszą poprawę stanu neurologicznego i funkcjonalnego w porównaniu z pacjentami w młodszym wieku. W postępowaniu rehabilitacyjnym należy wyznaczać realistyczne cele i terminy ich osiągnięcia. W pierwszym okresie usprawniania podstawową rolę odgrywa prawidłowa pielęgnacja (ułożenie zapobiegające wadliwemu ustawieniu kończyn, profilaktyka odleżyn, zapobieganie powikłaniom płucnym, zakrzepicy żylnej), a także kinezyterapia.

Udar mózgu Kinezyterapia ma na celu przeciwdziałanie następstwom unieruchomienia, m.in. zapobieganie przykurczom, a także przeciwdziałanie rozwojowi nadmiernej spastyczności i pobudzenie mechanizmów plastyczności ośrodkowego układu nerwowego. Duże znaczenie ma wczesna pionizacja (nawet 1-2 doba po udarze niedokrwiennym) i szybkie uruchamianie chorego.

Depresja staje się jednym z najważniejszych problemów geriatrycznych XXI wieku. Od dawna sugerowano, że systematyczny wysiłek fizyczny odgrywa znaczącą rolę w lepszym subiektywnym postrzeganiu jakości życia. Ostatnie lata przyniosły szereg danych potwierdzających korzystny wpływ rehabilitacji na różne aspekty jakości życia i mniejsze prawdopodobieństwem wystąpienia depresji u osób starszych wykonujących systematyczny wysiłek fizyczny w porównaniu z mniej aktywnymi seniorami.

Niedożywienie białkowo-energetyczne. Aktywność ruchowa odgrywa istotną rolę w zapewnieniu prawidłowego stanu odżywienia u osób starszych. Wraz z wiekiem stopniowo ulega obniżaniu się LBM (spadek o 15% między 3 i 8 dekadą życia) i podstawowa przemiana materii (basal metabolic rate - BMR).

Niedożywienie białkowo-energetyczne. Zahamowanie związanego z wiekiem spadku BMR i ochrona LBM powinno opierać się na zwiększeniu "przepływu energii" (energy flux) u osób starszych. Można to osiągnąć poprzez jednoczesne zwiększenie wydatku energetycznego i ilości energii uzyskiwanej przez organizm w pożywieniu. Aktywność ruchowa poprzez zwiększenie wydatku energetycznego i pośrednio, przez wzrost ilości energii uzyskiwanej przez organizm w pożywieniu, przyczynia się do utrzymania prawidłowej równowagi metabolicznej i umożliwia rehabilitację w wielu stanach chorobowych.

Rehabilitacja niewidomych obejmuje naukę chodzenia, korzystania ze środków komunikacji, posługiwania się sprzętem pomocniczym, poznawania nowych metod orientacji w przestrzeni, porozumiewania się z otoczeniem. Terapia zaburzeń mowy (afazji, apraksji, dyzartrii, stanach po wycięciu krtani) ma na celu nauczenie pacjenta jak najsprawniejszego komunikowania się z otoczeniem.