Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

BIOSFERA Justyna Drop

Biosfera Biosfera - żywa powłoka ziemi wraz ze środowiskiem życia organizmów, obejmująca powierzchniową warstwę skorupy ziemskiej (litosfera), wszystkie wody (hydrosfera) i dolne warstwy atmosfery (troposfera). Biosfera obejmuje inne sfery powłoki ziemskiej: litosferę – do głębokości około 3 metrów (poniżej sporadycznie mogą występować jedynie bakterie); hydrosferę – praktycznie w całości, gdyż w każdej wodzie istnieją jakieś formy życia; atmosferę – do wysokości kilkuset metrów, dokąd mogą dolatywać ptaki i owady; niekiedy wyżej biernie unoszone są bakterie i zarodniki; pedosferę– w całości, gdyż z samej definicji gleby wynika, że jest to warstwa biologicznie czynna. Na naszej planecie życie jest wszechobecne – można je spotkać na wysokości 9 tys. metrów, jak i kilka tysięcy metrów pod powierzchnią wody. Biogeografia - zajmuje się badaniem biosfery, która dzieli się na neografie roślin i geografię zwierząt. Biocenoza są to wszystkie organizmy żyjące na określonym terenie, czyli zespół występujących roślin i zamieszkałych zwierząt. Biocenozy wodne- morskie, oceaniczne, śródlądowe. Biocenozy lądowe obejmują biocenozy roślin i zwierząt.

Formacje roślinne Rośliny są bardzo istotnym składnikiem biosfery. Zróżnicowanie świata roślinnego jest znaczne – dotychczas rozpoznano około 250 tys. gatunków. Nauką zajmującą się roślinami jest botanika, a ich rozmieszczeniem geobotanika (fitogeografia). Z geograficznego punktu widzenia bardziej przydatne jest posługiwanie się nie gatunkami, lecz formacjami roślinnymi. Obejmują one zbiorowiska roślinne występujące na danym obszarze, które w podobny sposób przystosowały się do warunków naturalnych, np. las liściasty , sawanna kolczasta , step trawiasty  (charakterystyczny jest tu też wygląd zewnętrzny formacji oraz dominacja podobnych form życia). Roślinność jest zróżnicowana strefowo i astrefowo, co wynika z odległości od oceanów i mórz oraz wysokości nad poziomem morza.

Strefy klimatyczno - roślinne Obszar górski Pustynia lodowa step sawanna tundra Roślinność śródziemnomorska Subtropikalny las przejściowy tajga Las liściasty i mieszany Pustynie i półpustynie Las równikowy

Strefy klimatyczno - roślinne Strefy krajobrazowe, jak i klimatyczne cechuje układ równoleżnikowy. Jest to związane ze strefami oświetlenia Ziemi. Obowiązuje tu ogólna zasada, że im jest cieplej i wilgotniej tym roślinność staje się bujniejsza. Na przykład gorącą i deszczową strefę równikową porasta wilgotny las równikowy (dżungla), w którym występuje olbrzymia ilość rozmaitych gatunków roślin. Natomiast zimna strefa okołobiegunowa jest w dużej części pokryta lodem i praktycznie pozbawiona jakiejkolwiek roślinności. Począwszy od najwyższych szerokości geograficznych wyróżniono następujące strefy: roślinność antarktyczna i subantarktyczna tundra las iglasty (tajga) las liściasty i mieszany step roślinność śródziemnomorska pustynie i półpustynie sawanna subtropikalny las przejściowy wilgotny las równikowy

roślinność antarktyczna i subantarktyczna – występuje tylko na półkuli południowej; w nielicznych miejscach odsłoniętych spod lodu rosną glony, porosty i mszaki; 2. tundra  – zajmuje obszar wzdłuż koła podbiegunowego północnego; Przy samej powierzchni ziemi rosną mchy i porosty ( najbardziej znany to chrobotek reniferowy) wyżej są trawy i turzyce, a bardziej na południu rosną najwyższą warstwę roślin stanowią karłowate brzozy oraz wierzby polarne (do 30 cm); 3. tajga ( las iglasty) obejmuje obszary Azji, Europy i Ameryki Północnej należące do klimatu umiarkowanie chłodnego; główne gatunki drzew to świerki, sosny i brzoza brodawkowata a także jodły, limby, a poza tym liściaste domieszki brzozy, jarzębiny, wierzby oraz modrzewie;

4. las liściasty i mieszany lasy te rozciągają się na ogromnym obszarze poniżej tajgi, a także w na wschodnich wybrzeżach Ameryki Południowej i Nowej Zelandii. Dominują w nim dęby, lipy, klony, jesiony, buki, wiązy, graby, olchy; cechuje się bogatym runem leśnym; rosną w klimacie umiarkowanym ciepłym morskim i przejściowym; 5. step występuje głównie w klimacie umiarkowanym ciepłym suchym (pas Eurazji Środkowej, prerie w Ameryce Północnej i pampa w Argentynie); porastają go różnorodne gatunki traw, których wysokość dochodzi nawet do 2,5 m; W kwietniu i w maju rośliny zakwitają i step staje się kolorowy; w czerwcu trawy żółkną i wysychają. Jesienią step brunatnieje i zamiera. Na terenach bardziej suchych trawy są niższe i rosną kępami. Obok traw rośnie sporo innych roślin zielnych, np. wrotycz, sasanka, niezapominajka, miłek wiosenny; Wykorzystywany jest jako pastwisko dla bydła, koni, owiec.

6. roślinność śródziemnomorska obejmuje obszar Morza Śródziemnego oraz wybrzeża w strefie podzwrotnikowej (m.in. w Kalifornii, Chile, RPA, Australii); Roślinność w tej strefie jest przystosowana do letniego okresu suszy. Liście drzew i krzewów są skórzaste - lśniące, sztywne, grube i twarde. Dzięki temu nie usychają nawet wtedy, gdy utracą dużo wody. Roślinność strefy śródziemnomorskiej nazywana jest także roślinnością twardolistną. Takie liście mają wawrzyn, czyli laur. Roślinność twardolistna jest wiecznie zielona. W przeszłości w tej strefie rosły lasy liściaste i iglaste składające się z cedrów, dębów, sosen, cyprysów. Wskutek karczowania lasów pod pola uprawne, ich miejsce zastąpiły zarośla wiecznie zielonych krzewów i karłowatych drzew zwane makią (chaparral w Ameryce Pn.), Rosną tam: karłowate dęby, oleander, mirty, jałowce, wawrzyny, wrzośce, pistacje. oleander

7. pustynia i półpustynia zajmują obszary wzdłuż zwrotników (oprócz wybrzeży) oraz wnętrze Azji; mała ilość opadów pozwala na rozwój jedynie ubogiej roślinności sucholubnej; na pustyniach gorących są to sukulenty (kaktusy, agawy, aloesy, wilczomlecze) sklerofity, rośliny efemeryczne i inne suchorośla; natomiast azjatyckie pustynie strefy podzwrotnikowej porastają trawy i turzyce; Rośliny jednoroczne cały cykl życiowy ograniczają do krótkotrwałego okresu opadów; rośliny wieloletnie charakteryzują się zazwyczaj silną redukcją wielkości liści lub nawet całkowitym ich brakiem, co zmniejsza tempo utraty wody. Mają też na ogół rozbudowane systemy korzeniowe, sięgające głęboko w glebę lub w szczeliny skalne. Saksauł sucholubne rośliny krzaczaste należące do tego rodzaju zasiedlają pustynie i półpustynie głównie Azji.

8. sawanna trawiasta formacja roślinna, strefy międzyzwrotnikowej o klimacie gorącym z wyraźnie zaznaczoną porą suchą, trwającą od 3 do 9 miesięcy oraz porą deszczową; W tym okresie cała roślinność rozrasta się i przybiera kolory zielone. W porze suchej na sawannie dominują kolory szare i żółte. W szacie roślinnej dominują kępy sucholubnych traw (np. afrykańska trawa słoniowa dochodząca do 3 m wysokości). Na niektórych sawannach rosną nieliczne drzewa, np. akacje, baobaby, palmy, które zwykle zrzucają liście w porze suchej. Większe skupiska drzew występują tylko nad ciekami wodnymi tworząc tzw. lasy galeriowe. W krajobrazie nie ma wyraźnej granicy między wilgotnym lasem równikowym a trawiastą sawanną. W strefie przejściowej w miarę posuwania się w stronę sawanny las staje się coraz rzadszy, a drzewa coraz niższe. Sawanna w Tanzanii

Występują tam także pnącza, np. wanilia i liany 9. Wilgotny las równikowy charakterystyczna, wiecznie zielona formacja leśna strefy międzyzwrotnikowej. Występuje na ubogich glebach laterytowych, w klimacie przez cały rok jednostajnie gorącym i wilgotnym. Największe jego obszary występują na Nizinie Amazonki w Kotlinie Kongo i na Archipelagu Malajskim; Rosną tu wilgotne lasy równikowe, które są wielkim producentem tlenu i jednocześnie pochłaniaczem dwutlenku węgla. W lesie równikowym występuje kilka warstw roślinności. Najwyżej wznoszą się bardzo wysokie drzewa. Wśród nich najbardziej znane są: mahoniowce i hebanowce. Te ogromne rośliny są podporą dla pnączy, zwanych lianami. Na pniach niższych drzew żyją epifity: mchy paprocie i storczyki(orchidee). W lasach równikowych rosną drzewa, takie jak: bananowce palmy kakaowce paprocie drzewiaste mahoniowce Występują tam także pnącza, np. wanilia i liany bananowiec

Roślinność górska Piętra roślinności (piętra klimatyczno-roślinne) – układ roślinności w górach, związany ze zmianą klimatu wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Zmieniają się niektóre elementy klimatu, takie jak temperatura, roczna suma opadów atmosferycznych i długość okresu wegetacyjnego. Powoduje to stopniowe zastępowanie jednych formacji roślinnych przez inne. Jest to przykład astrefowego środowiska przyrodniczego. Liczba pięter roślinnych oraz wysokość górnych granic poszczególnych pięter zależy od takich czynników, jak : szerokość geograficzna, wysokość i kierunek przebiegu danego pasma górskiego czy oddziaływanie prądów morskich. Układ piętrowy w wielu pasmach górskich jest niesymetryczny: inaczej granice pięter kształtują się na stokach południowych i północnych, zawietrznych i dowietrznych, o różnej ekspozycji, inaczej na stokach we wnętrzach masywów, a inaczej na ich obrzeżach itp.

Piętra roślinne Układ pięter w Tatrach Układ pięter Himalajach Turnie 2250 m n. p.m Śniegi i lodowce 8848 m n.p.m. Hale 1800 m n.p.m Hale 5000 m n.p.m. Kosodrzewina 1600 m n.p.m. krzewiste zarośla 4000 m n.p.m. rygiel górny 1250 m n.p.m. rygiel dolny Do 700 m n.p.m. lasy szpilkowe Do 3400 m n.p.m. pola uprawne lasy mieszane Do 2600 m n.p.m. lasy wiecznie zielone Do 1900 m n.p.m.

Roślinność górska Najniższe jest piętro pogórza (nie występuje w Tatrach), które sięga do wysokości 600-700 m n.p.m.; rosną w nim lasy liściaste złożone głównie z dębów i grabów. Powyżej ukształtował się regiel dolny. Formacją roślinną regla dolnego w Polsce są głównie buczyny, które w większości zostały w ciągu kilkuset ostatnich lat zastąpione sztucznymi borami świerkowymi. Mniejszą rolę odgrywają inne typy lasów, np.: bór świerkowy, jaworzyny. regiel górny strefa między 1250 a 1600 m n.p.m. porastają wysokogórskie lasy świerkowe piętro kosówki złożone z krzewiastych zarośli kosodrzewiny rozciąga się ponad reglem górnym. Jest to piętro zwartych zarośli kosodrzewiny lub olchy zielonej (kosej). Wygląd kosówki zmienia się wraz z wysokością. W Tatrach, w niższych jej partiach kosodrzewina osiąga wysokość do 5 m, w miarę wzrostu wysokości n.p.m. kosodrzewina jest coraz mniejsza, w górnej granicy swojego pionowego zasięgu to tylko płożące się krzewiaste formy o wysokości kilkunastu cm. Piętro kosówki porastający Suchy Wierch Od wysokości 1800 m n.p.m. stoki pokrywają hale – łąki wysokogórskie. Szczytowe partie gór to turnie – nagie skały miejscami tylko porośnięte  są przez nieliczne kępki traw, mchów i porostów.

Roślinność wodna glony W zupełnie odrębnym środowisku funkcjonuje roślinność mórz, oceanów, jezior i rzek. Rozwinęła się ona przede wszystkim w warstwie wód powierzchniowych, do której docierają promienie słoneczne. Głębiej nie występują już rośliny zielone (fotosyntezujące), a jedynie nieliczne gatunki odżywiające się bez udziału światła. Dno strefy litoralnej (przybrzeżnej) porastają m.in. rozmaite glony (sinice, zielenice, brunatnice, okrzemki, i in.), zaś na wodach otwartych dryfuje plankton roślinny. W wodach słodkich częściej można spotkać rośliny kwiatowe, np. grzybienie (lilie wodne). Roślinność wodna dobrze rozwija się w zbiornikach zakwaszonych. Tworzą się tu najczęściej przybrzeżne łany trzciny, pałki, tataraku i sitowia. Występują także rośliny zakorzenione, o liściach pływających oraz rośliny całkowicie zanurzone. glony

Świat zwierzęcy Zwierzęta opanowały wszystkie środowiska. Występują w zmiennym natężeniu i różnorodności form, od równika po bieguny a także od głębin oceanicznych po najwyższe góry. Opanowały one także dolną część atmosfery i górne warstwy skał. O charakterze fauny decyduje środowisko, czyli zespół czynników fizycznych, chemicznych i biotycznych. W każdym miejscu panuje zespół warunków, do których zwierzęta muszą się dostosować. Czynnikami tymi są: Światło, temperatura, wilgotność, ciśnienie, wiatr, wody, gleba, rzeźba terenu, roślinność i człowiek. Dzisiejsze rozmieszczenie zwierząt na Ziemi jest wynikiem ewolucji świata zwierzęcego i przemian oblicza Ziemi (tektoniki globalnej). Na podstawie zasięgów poszczególnych zespołów zwierząt wyodrębnia się krainy zoogeograficzne. Wielkie krainy zoogeograficzne w ogólnych zarysach pokrywają się z kontynentami, mają też wyraźne granice naturalne (np. oceany, wielkie pasma górskie). Wyróżnia się 6 krain zoogeograficznych, przy czym dwie z nich różnią się tak bardzo od innych i od siebie nawzajem, że czasami przypisuje się im rangę jednostek nadrzędnych pozostałym krainom razem wziętym. Nazywa się je wówczas królestwami, natomiast krainy dzielą się na dzielnice.

Krainy zoogeograficzne Kraina palearktyczna Kraina orientalna Kraina nearktyczna Kraina neotropikalna Kraina etiopska Kraina australijska

Charakterystyczne zwierzęta według krain KRÓLESTWO ARKTOGEA: kraina palearktyczna, obejmującą całą Europę, północną Afrykę aż po Saharę i północną Azję aż po Himalaje; Większość zwierząt należy do rodzin, które występują również w innych krainach . Nie występują tu ssaki naczelne i torbacze. Charakterystyczne zwierzęta: niedźwiedzie, rysie, łosie, renifery, wielbłądy. kraina etiopska, do której zalicza się całą Afrykę na południe od Sahary, wraz z Madagaskarem; charakterystyczne zwierzęta: małpy człekokształtne (goryl i szympans), pawiany, słonie afrykańskie, żyrafy, nosorożce, zebry, antylopy, lwy, strusie, kameleony, pytony. Ze względu na swoją odrębność i izolację Madagaskar wykształcił wiele endemicznych form życia zwierzęcego ( dlatego teraz można wyróżnić w niektórych źródłach krainę madagaskarską) kraina orientalna obejmuje Indie, południowe Chiny i zachodnie wyspy Archipelagu Malajskiego; Charakterystyczne zwierzęta: słonie azjatyckie, niedźwiedzie malajskie, latawce, pandy, małpy wąskonose, papugi, pawie, dzikie kury, żaby latające. Nie ma koniowatych i jeleni. kraina nearktyczna obejmującą Amerykę Północną po środkowy Meksyk; Charakterystyczne zwierzęta: bizony, szopy, skunksy, karibu, woły piżmowe, grzechotniki, wiele ptaków kurowatych. Nie ma jeży, hien i świń. KRÓLESTWO NOTOGEA kraina australijska, obejmująca obszar Australii, Tasmanii, Moluków, Nowej Gwinei, Nowej Zelandii i większości wysp Oceanu Spokojnego; Ze względu na długą izolację rozwinęło się tam wiele rodzin endemicznych, np. kakadu, kazuary, emu. Charakterystyczne zwierzęta to także: kangury, koala, krokodyle i warany oraz wiele ssaków workowatych, stekowce (ssaki jajorodne - dziobak i kolczatka), KRÓLESTWO NEOGEA: kraina neotropikalna obejmująca teren od środkowego Meksyku po Amerykę Południową włącznie; Występuje tu dużo rodzin endemicznych. Charakterystyczne zwierzęta: tapiry, pekari, leniwce, jaguary, szynszyle, nutrie, lamy, małpy szerokonose, nandu, kolibry, tukany, anakondy, boa. Nie ma bydła, owiec, antylop. KRÓLESTWO ANTARKTIS Antarktyda; pingwiny, foki, morsy Obecnie dodaje się jeszcze krainę madagaskarską i antarktyczną.