EPIDEMIOLOGIA – na przykładzie nowotworów Andrzej Deptała Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych Wydział Nauki o Zdrowiu Akademia Medyczna w Warszawie

EPIDEMIOLOGIA – DEFINICJA Nauka zajmująca się występowaniem, uwarunkowaniami i przebiegiem chorób w danej populacji, z uwzględnieniem jej struktury

EPIDEMIOLOGIA – SKĄD POCHODZĄ DANE W POLSCE? Karta zgonów GUS. Krajowy Rejestr Nowotworów – zbiera dane o epidemiologii nowotworów w Polsce (karta zgłoszenia nowotworu) z Wojewódzkich Rejestrów Nowotworów. Kompletność rejestracji w Polsce – 88%, ale potwierdzenie histopatologiczne tylko w ok. 70%.

ZACHOROWALNOŚĆ NA ŚWIECIE – POD WZGLĘDEM PŁCI Nowe Pozycja Mężczyźni Kobiety Obie płcie Przypadki 1 Płuco Pierś Płuco 1.037.000 2 Żołądek Jelito grube Żołądek 798.000 3 Jelito grube Szyjka macicy Pierś 796.000 4 Prostata Żoładek Jelito grube 783.000 5 Wątroba Płuco Wątroba 437.000 6 J.ustna/Gardło Jajnik Prostata 396.000 7 Przełyk Endometrium Szyjka macicy 371.000 8 Pęcherz M. Wątroba J.ustna/Gardło 363.000 9 Białaczki J.ustna/Gardło Przełyk 316.000 10 Chłoniaki Przełyk Pęcherz M. 261.000

ZACHOROWALNOŚĆ NA ŚWIECIE – WG REJONÓW GEOGRAFICZNYCH Wsp. zachorowalności – mężczyźni Wsp. zachorowalności - kobiety Rejon Rejon 1 Ameryka Pn 369,9 Ameryka Pn 277,5 2 Australia/N.Z. 312,7 Australia/N.Z. 254,0 3 Europa Zach. 294,8 Europa Pn 234,5 4 Japonia 270,9 Ameryka Pd 230,1 5 Europa Pn 270,0 Europa Zach. 210,4 6 Europa Wsch. 269,4 Mikronezja/ 205,2 Polinezja 7 Europa Pd 256,0 Afryka Pd 187,8 8 Ameryka Pd 255,1 Melanezja 185,6 9 Afryka Pd 247,4 Ameryka Pd 185,0 10 Azja Wsch. 235,7 Ameryka Środ. 180,1 11 Polska 2002 r. 243 183 Łącznie 115.214 zarejestrowanych zachorowań (szacunkowe dane: 134.000)

ZACHOROWALNOŚĆ MĘŻCZYZN W POLSCE Struktura zachorowalności w 2002 r. - % Rak płuca Rak jelita grubego Rak prostaty Rak pęcherza moczowego Rak żołądka Rak krtani Rak nerki Rak trzustki Nowotwory mózgu Rak przełyku

ZACHOROWALNOŚĆ KOBIET W POLSCE Struktura zachorowalności w 2002 r. - % Rak piersi Rak jelita grubego Rak płuca Rak trzonu macicy Rak szyjki macicy Rak jajnika Rak żołądka Rak trzustki Rak nerki Rak tarczycy

WSKAŹNIKI UMIERALNOŚCI W POLSCE NA NOWOTWORY W Polsce w 2002 r. zgłoszono 87.735 zgonów na nowotwory złośliwe (szacunkowe dane 99.700) Standaryzowane współczynniki umieralności wyniosły: Mężczyźni – 206 Kobiety – 107 Wskaźnik zachorowania/zgony: Mężczyźni – 1,2 Kobiety – 1,5

ZMIANY W UMIERALNOŚCI MĘŻCZYZN NA NOWOTWORY 80 Żołądek Wątroba 70 Trzustka Prostata Płuco 60 Jelito grube Białaczki 50 Współczynnik umieralności w populacji męskiej 40 30 20 10 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1997 Lata

ZMIANY W UMIERALNOŚCI KOBIET NA NOWOTWORY 80 Żołądek Trzustka 70 Szyjka macicy Płuco Pierś 60 Jelito grube Jajnik 50 Współczynnik umieralności w populacji żeńskiej 40 30 20 10 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1997 Lata

UMIERALNOŚĆ MĘŻCZYZN W POLSCE Struktura umieralności w 2002 r. - % Rak płuca Rak jelita grubego Rak żołądka Rak prostaty Rak pęcherza moczowego Rak trzustki Rak krtani Rak nerki Rak przełyku Nowotwory mózgu

UMIERALNOŚĆ KOBIET W POLSCE Struktura umieralności w 2002 r. - % Rak piersi Rak płuca Rak jelita grubego Rak jajnika Rak żołądka Rak trzustki Rak szyjki macicy Rak pęcherzyka żółciowego Nowotwory mózgu Rak wątroby

PORÓWNANIE USA I POLSKI 1 Zachorowania Zgony PL 26,1% Płuco PL 11,1% Jelito grube PL 9,0% Prostata PL 6,6% Pęcherz M. 31% 5% 10% 11% 3% Płuco PL 33,3% Trzustka PL 3,9% Jelito grube PL 9,4% Prostata PL 6,9% Pęcherz M. PL 4,1% 14% 10% 31% 6% PL 7,6% Żołądek PL 5,9% Żołądek PL 3,8% Krtań

PORÓWNANIE USA I POLSKI 2 Zachorowania Zgony PL 21,3% Pierś PL 7,7% Płuco PL 10,2% Jelito grube PL 5,7% Jajnik PL 6,7% Endometrium 31% 13% 11% 6% 15% 25% 6% 2% 11% 5% Pierś PL 12,9% Płuco PL 12,1% Trzustka PL ~ 5,0% Żoładek PL 5,5% Jelito grube PL 11,5% Jajnik PL 5,8% Szyjka macicy PL 5,0% PL 6,4% Szyjka macicy

„POLSKA EPIDEMIOLOGIA” –ZACHOROWALNOŚĆ Spadek zachorowań mężczyzn na raka płuca. Stały spadek zachorowalności u obu płci na raka żołądka. Stały spadek zachorowań na raka szyjki macicy. Wysoka częstość zachorowań na nowotwory < 65 r.ż. Wzrost zachorowań kobiet na raka płuca – w najbliższej dekadzie będzie to najprawdopodobniej najczęstszy nowotwór złośliwy u kobiet (1940-1960). Znaczny i stały wzrost zachorowań na raka jelita grubego u obu płci. Nadal zbyt wysoka liczba zachorowań na raka żołądka u obu płci w porównaniu z Krajami Zachodnimi.

„POLSKA EPIDEMIOLOGIA” –UMIERALNOŚĆ 0-19 lat: Stały spadek umieralności, ale poziom umieralności należy do najwyższych w Europie. 20-44 lata: Spadek umieralności od lat 80-tych u mężczyzn i od lat 90-tych u kobiet, ale rośnie udział nowotworów jako przyczyny zgonów, zwłaszcza u kobiet (pierwsze miejsce). 45-64 lat: Dyskretny spadek umieralności u mężczyzn i wzrost u kobiet – nowotwory jako przyczyna zgonów są na pierwszym miejscu u kobiet, a na drugim u mężczyzn. Zbyt wysoka umieralność na raka szyjki macicy. > 65 lat: Stały wzrost umieralności u mężczyzn i u kobiet.

POLSKA – RAK 4 P W Polsce ponad ¼ osób umiera rocznie z powodu nowotworu, z czego więcej niż połowa na tzw. Raka 4 P, a więc: P – łuco P – pokarmowy P – ierś P – rostata

ŚRODOWISKO  DZIEDZICZENIE Około 70% nowotworów złośliwych u ludzi jest związanych ze szkodliwymi nawykami i niezdrowym stylem życia oraz wieloletnią ekspozycją zawodową. Szczyt zachorowań przypada > 55 r.ż. 20-30% złośliwych nowotworów u ludzi ma udokumentowaną predyspozycję uwarunkowaną genetycznie. Są to tzw. nowotwory dziedziczne. Szczyt zachorowań przypada < 45 r.ż.

PREDYSPOZYCJA OSOBNICZA Indywidualna osobnicza predyspozycja do rozwoju nowotworu może wynikać z: Dziedziczenia mutacji aktywujących protoonkogeny Dziedziczenia mutacji inaktywujących antyonkogeny Dziedziczenia mutacji genów naprawy DNA Dziedziczenia polimorfizmu genów kodujących systemy enzymatyczne odpowiedzialne za metabolizm karcinogenów Wrodzonych chorób związanych z nieprawidłową architektoniką tkanki (np. polipowatość młodzieńcza) Zaburzeń regulacji sygnałów pobudzających i hamujących (np. zespół wielotorbielowatych jajników)

STYL ŻYCIA Palenie tytoniu Nadużywanie alkoholu etylowego Niewłaściwa dieta Zachowania seksualne

STYL ŻYCIA – PALENIE TYTONIU W dymie tytoniowym zawartych jest ponad 40 różnych karcinogenów. Ryzyko zachorowania na nowotwory tytoniozależne, niezależnie od sposobu inhalowania (papieros, cygaro czy fajka), jest podobne. Wprowadzenie na rynek papierosów o niskiej (light) lub bardzo niskiej (ultralight) zawartości ciał smołowatych nie zmniejszyło umieralności z powodu nowotworów tytoniozależnych.

STYL ŻYCIA – NOWOTWORY TYTONIOZALEŻNE Rak płuca Rak krtani Rak jamy ustnej i gardła Rak przełyku Rak żołądka Rak trzustki Rak jelita grubego Rak pęcherza moczowego Rak nerki Rak szyjki macicy Ostra białaczka Główny czynnik ryzyka Dodatkowy czynnik ryzyka

STYL ŻYCIA – NADUŻYWANIE ALKOHOLU 2 Nadużywanie etanolu, a zwłaszcza postaci wysokoprocentowych, zwiększa ryzyko zachorowania na: Raka jamy ustnej i gardła Raka krtani Raka przełyku Raka piersi Raka wątrobowokomórkowego

STYL ŻYCIA – DIETA: KARCINOGENY NATURALNE Naturalnie występujące pestycydy [np. kwas kofeinowy (jabłko, gruszka, śliwka, grejpfrut, marchew, sałata, ziemniak, tymianek, bazylia, anyż, koper, itd.), furokumaryny (cytrusy, marchew, seler, pietruszka, pasternak), hydrazyny (grzyby), pyrolizydyna (herbatki ziołowe)] nie sprzyjają powstawaniu nowotworów złośliwych u ludzi. Naturalnie występujące mukotoksyny [np. aflatoksyna B1 lub fumonisyna B1] mogą sprzyjać zachorowaniu na raka wątrobowokomórkowego i ew. na raka przełyku [Afryka, Chiny].

STYL ŻYCIA – DIETA: KARCINOGENY SZTUCZNE Główne karcinogeny diety, tzn. heterocykliczne aminy aromatyczne, policykliczne węglowodory aromatyczne, akrylamid, N-nitrozoaminy powstają w procesach przygotowywania (grilowanie, smażenie, pieczenie) i/lub przetwarzania (wędzenie, peklowanie, konserwowanie) żywności, a zwłaszcza: Mięsa (każdy rodzaj), wędlin i ryb Warzyw (np. ziemniaki, ogórki, papryka) Niektórych przypraw (chilli) Niektórych gatunków piwa i whiskey

STYL ŻYCIA – DIETA: „POŻYWIENIE ONKOGENNE” Dieta oparta o potrawy wędzone, peklowane, konserwowane sprzyja zachorowaniom na raka żołądka i raka przełyku. Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce (sposób przygotowania pokarmu jest też ważny) i wysokokaloryczna sprzyja zachorowaniom na raka jelita grubego, raka prostaty i raka piersi. Dieta z dużą zawartością czerwonego mięsa sprzyja zachorowaniu na raka jelita grubego.

STYL ŻYCIA – ZACHOWANIA SEKSUALNE Duża liczba partnerów seksualnych i wczesne rozpoczęcie życia płciowego sprzyjają zachorowaniom na raka szyjki macicy (HPV) lub raka prącia (HPV). Stosunki homoseksualne u mężczyzn sprzyjają zachorowaniu na raka odbytu (HPV).

EPIDEMIOLOGIA NOWOTWORÓW – JAK OBNIŻYĆ UMIERALNOŚĆ? Narodowy Instytut Raka (NCI) USA oszacował, że umieralność na nowotwory można znacząco zmniejszyć w następujący sposób: Od 8% – 16% przez obniżenie o 15% zużycia tytoniu. O > 8% przez korektę diety (tzn. obniżenie dobowej ilości tłuszczów < 25% i spożywanie 3-5 posiłków warzywno-owocowych). O 3% przez badania przesiewowe i wczesne wykrycie. Od 10% – 26% przez powszechne stosowanie leczenia zgodnego z najlepszymi standardami (state-of-the art treatment).