Badania socjolingwistyczne języka polskiego na Litwie Dr Kinga Geben Uniwersytet Wileński

Wstęp. Status polszczyzny na Litwie. Kwestie terminologiczne Polszczyzna na Litwie to odmiana terytorialna języka polskiego, zróżnicowana a) geograficznie, b) społecznie, c) pokoleniowo, d) stylowo, e) idiolektalnie. Język autochtonicznych mieszkańców Terminy - polszczyzna północnokresowa, język polski na Litwie, polszczyzna „litewska”. Warianty terytorialne: polszczyzna wileńska, kowieńska, smołwieńska (jeziorosko-ignalińska)

Wstęp. Rys historyczny Językiem kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego do XVI w. był język starobiałoruski. Od połowy XVII wieku – język polski. Dwór książęcy niższe warstwy społeczne Dialekt północnokresowy Miasta – ośrodki polskości. Lata 1918-1939. Na terenie Wileńszczyzny następuje ujednolicenie językowe z Polską i utrwalenie się polskiej tożsamości narodowej

1. Badania socjolingwistyczne Zbiorowość komunikacyjna (wspólny język, wartości, repertuar werbalny) Zmienne socjolingwistyczne (płeć, wiek, wykształcenie, miejsce, temat, współrozmówca) Interferencja i zmiana kodów Kompetencja językowa i socjolingwistyczna

1.1 Najczęstsze metody socjolingwistyczne Ankietowanie A) opracowanie kwestionariusza B) współpraca z agencją badań opinii publicznej C) badania sondażowe D) wybór losowy informatorów Analiza danych statystycznych za pomocą oprogramowanie SPSS (ang.: Statistical Package for the Social Sciences) Reprezentatywność próby, Które kwestie językowe musza być rozważane? Jak analizować takie dane?

1.2. Najczęstsze metody socjolingwistyczne Wywiady socjolingwistyczne (ustne) Wybór celowy informatorów Metoda „śnieżnej kuli” Nagrania wg kwestionariusza na pół strukturyzowanego Zgoda na nagranie Transkrypcja nagrania Interpretacja danych jakościowych

1.3. Najczęstsze metody socjolingwistyczne Obserwacja uczestnicząca Mapowanie wyników Analiza źródeł pisemnych (np. dzienniki jako źródło badawcze idiolektu) Testy kompetencji językowej Zob. np. http://sociolinguisticdatacollection.com/teaching-tools/

2. Zespołowe badania socjolingwistyczne miast i miasteczek na Litwie „Języki i miasta“(2007–2009), „Socjolingwistyczna mapa Litwy: miasta i miasteczka” (2010-2012) Kierownik badań - prof. dr Meilutė Ramonienė (Uniwersytet Wileński)

Współcześni mieszkańcy Wilna 553 904 osoby 2.1. Dane statystyczne Współcześni mieszkańcy Wilna 553 904 osoby Narodowości Proc. Litwini 57,5 Polacy 18,8 Rosjanie 14 Żydzi 0,5 Białorusini 4 Ukraińcy, Tatarzy i inni 5,1

2.2. Dane ilościowe uzyskane podczas badań własnych Język ojczysty mieszkańców Wilna w 2012 r. Język ojczysty współcześni mieszkańcy Wilna deklarują następująco: więcej niż połowa mieszkańców miasta ma język ojczysty litewski (56 %), ćwierć miasta – rosyjski (24 %) i co piąty współczesny wilnianin ma język ojczysty polski (19 %). Ojczysty inny deklaruje nie więcej niż 1 % współczesnych mieszkańców (dane własne z projektu 20017-2012). Analizuojant, kokios kalbos yra gimtosios Vilniaus gyventojams, didžioji dauguma gyventojų turi tik vieną gimtąją kalbą (89%): kone dviejų trečdalių toji kalba yra lietuvių (56%), šeštadalio – rusų (16%) ir tik kas dvidešimto – lenkų (6%). Beveik dešimtadalis vilniečių turi dvi gimtąsias kalbas (9%). Dažniausiai tai asmenys iš rusų ar tautiškai mišrių šeimų; asmenys, kurių vienas iš tėvų arba abu tėvai yra nelietuviai, t. y. rusų, lenkų arba kitos tautybės asmenys. Dažniausias gimtųjų kalbų derinys tarp Vilniaus gyventojų, turinčių dvi gimtąsias kalbas, yra lietuvių ir rusų kalbos (4%), rusų ir kokia kita kalba (ne lenkų) (2%), rusų ir lenkų kalbos (1%), taip pat lietuvių ir lenkų kalbos (1%).

2.3. Mapy. Rozmieszczenie polskiej ludności na Litwie

2.4. Zagadnienia badawcze (1) Podział funkcjonalny języków Sfera kontaktów oficjalnych jest zarezerwowana dla języka litewskiego, natomiast sfera kontaktów nieoficjalnych jest najczęściej zdominowana przez język polski i rosyjski: Rosyjski na co dzień, litewski najwięcej w mieście, w magazynach różnych, a polski w domu tyko (SolecznikiM24); Dyglosyjność sytuacji używania języków ujawnia się podczas rozgraniczenia sfery oficjalnej i nieoficjalnej kontaktów: sfera kontaktów oficjalnych jest zdominowana przez język litewski, natomiast sfera kontaktów nieoficjalnych jest najczęściej związana z językiem polskim i rosyjskim. O hierarchiczności języków mówią respondenci explicite, wygłaszając sądy o prestiżu i użyteczności języków

2.4. Zagadnienia badawcze (2) Świadomość językowa W warunkach polilingwizmu opis świadomości językowej polega na ukazaniu nie tylko postawy (refleksji) wobec jednego języka (przede wszystkim ojczystego), lecz wobec wszystkich używanych kodów językowych, wobec wszystkich zagadnień i kwestii związanych z użyciem/użytkowaniem języków.

2.5 Metody (1). Ankieta socjolingwistyczna Np. Czy mógłbyś wytłumaczyć, dlaczego uważasz się za Polaka / za Litwina / Rosjanina? Jaki jest Twój język ojczysty? Jak oceniasz swoją znajomość języka litewskiego? Jak oceniasz swoją znajomość języka rosyjskiego? Jak oceniasz swoją znajomość języka polskiego? W jakim języku czytasz głównie literaturę piękną? W jakich językach oglądasz TV, wiadomości? W jakich językach czytasz gazety lub strony w Internecie? Jakiej narodowości są Twoi rodzice? Co, Twoim zdaniem, jest najważniejsze dla tożsamości narodowej człowieka? Gdybyś żonaty (była zamężna) z osobą innej narodowości, w jakim języku rozmawiałbyś przy stole rodzinnym?

2.5. Metody (2). Wywiady Przykład 1. Wilno, mężczyzna l. 58 Wypowiedź: - Nu polskie prawie wszystkie święta znam, religijne może nie wszystkie, tak samo, litewskie chyba też tak samo. Nawet nie wiem, na ile to wszystko znam, nie wiem. Żona moja Rosjanka, to my jakoś tak więcej z nio po rosyjsku. Ojca to już nie ma, zmarł, ojciec, to on i stary po polsku rozmawiał, ciotka tu żyje niedaleko, też tylko po polsku zawsze. Syn, ot z synem nie bardzo tak wyszło, że ot on ten, on na przykład liczy się Polakiem też, ale on po polsku nie rozmawia.. Pytanie: Dlaczego w rodzinie mężczyzny nastąpiła zmiana językowa i jego syn nie mówi po polsku?

2.6 Interpretacja danych socjolingwistyczncyh Analiza sądów o językach Analiza stosunku do gwary terytorialnej Analiza stosunku młodzieży do gwary środowiskowej Interpretacja postaw

2.7. Podsumowanie badań świadomościowych - używają na co dzień trzech języków; - uczestniczą w kilku kulturach (są odbiorcami kilku kultur). Najbliższa jest kultura polska. Na drugim miejscu wymieniano kulturę rosyjską, potem zaś dopiero litewską. - trzy języki są zrozumiałe i bliskie Z danych ilościowych wynika, że większość Polaków w miastach Wileńszczyzny zachowuje język polski jako ojczysty, jednak istnieje wyraźna tendencja do asymilacji

3. Badania kompetencji językowej. Przykład ankiety leksykalnej Napisz, jak można nazwać zdrobniale, pieszczotliwie członków rodziny, np. matka – mamusia, mateczka. ojciec – …..………………; dziadek - ………………; babcia - ………………; ciocia - ………………; wujek - …………; syn - ………………; córka - ………………; siostra - ………………; brat - ……………… . Napisz nazwy osobowe, oznaczające następujące stopnie pokrewieństwa, np. ojciec żony – teść. matka żony –………………; matka męża – ………………; ojciec męża – ………………; brat ojca – ………………; brat matki –………………; syn ciotki –………………; córka ciotki -……………….…… .   Dobierz do rzeczowników kilka najbardziej typowych nazw kolorów, np. kot – rudy, szarawy, czarny atrament – ……….........................; włosy – ......................................; ściana – ................................; suknia ślubna – ...............................; sałata –..........................................; dym – ...................................... . Utwórz przymiotniki od następujących nazw zwierząt i ptaków, np. kot – kocie oczy. gęś - …...........pióro; krowa - ......................ogon; kura - ....................pazur; mysz - .......................pisk; owca - ................... pęd; świnia - .........................ryj; pies - ..............................buda.

3.1 Przykłady błędów interferencyjnych drugi ‘inny’ z ros. другой ‘inny; drugi’ , idzie deszcz ‘pada’ z ros. идёт дождь, na konto ‘w sprawie, na temat, o czymś’ z ros. на счет (np. zapytać na konto czegoś), postąpić na uniwersytet ‘dostać się na studia’ - ros. поступuть в университет, lit. įstoti į universitetą, poznajomić się ‘zapoznać się’ z ros. познакомиться pozdrawiać z czymś ‘składać życzenia’ - lit. sveikinti ‘witać kogoś; składać życzenia’ i ros. поздравлять ‘składać życzenia’ seminar ‘seminarium’ – lit. i ros. seminaras (r.m.) wiedzieć coś ‘znać coś’ - ros. знать i lit. žinoti ‘znać; wiedzieć’

Więcej o badaniach socjolingwistycznych na Litwie, np. Geben K., Świadomość i kompetencja językowa a warstwy leksykalne w idiolektach młodzieży polskiego pochodzenia na Wileńszczyźnie, Warszawa 2003 Masojć I., Zróżnicowanie zachowań językowych inteligencji polskiej w Wilnie (w:) J. Rieger (red.), Język mniejszości w otoczeniu obcym, Warszawa 2002, s.17-26 Dawlewicz M., Słownictwo socjolektu młodzieży polskiego pochodzenia w Wilnie. Warszawa: Elipsa 2000. Zielińska A., Polska mniejszość na Litwie Kowieńskiej. Studium socjolingwistyczne. Warszawa: SOW 2002.

Czas na dyskusję