INTERPRETACJA MATERIAŁÓW WIZUALNYCH

Analiza treści

Opowiadanie o tym, co (sądzisz, że) widzisz. Analiza treści Opowiadanie o tym, co (sądzisz, że) widzisz.

Analiza treści zbliżona do metod ilościowych, stosowana w badaniu tekstów, nie wyklucza badań jakościowych, umożliwia badanie związków między treścią a szerszym kontekstem kulturowym.

Analiza treści Cztery kroki: Poszukiwanie przedstawień. Opracowanie kategorii do kodowania. Kodowanie przedstawień. Analiza wyników.

Poszukiwanie przedstawień Pytanie badawcze: jak czasopismo „NG” przedstawia Amerykanom ludzi „spoza Zachodu”, kim według tego przekazu są, czego chcą i jaki jest nasz do nich stosunek? 600 fotografii z lat 1959 – 1986, Dobór próby: losowy

Opracowanie kategorii do kodowania Ustalenie zespołu opisowych etykietek/kategorii: Miejsce na świecie. Liczba fotografii z danym artykule. Uśmiech przedstawionych. Płeć przedstawionych dorosłych. Wiek przedstawionych. Ukazane działania agresywne, wojskowi, broń. Typy działań osób na pierwszym planie. Otoczenie fotografowanych ludzi. Wielkość przedstawionej grupy….

Analiza treści Ustalenie wzorców, Np.. NG dokonuje nieświadomej interpretacji wzorców: idealizuje ukazując ludzi nie-Zachodu jako biednych, ale pracowitych i szczęśliwych, żyją blisko natury, nie wykorzystują zaawansowanych technologii, ważne w ich życiu są obrzędy i rytuały…

Analiza treści: podsumowanie Zastosowania: przy dużej ilości przedstawień, najczęściej przy badaniach środków masowego przekazu: gazety, czasopisma, telewizja. Obszary modalności: koncentruje się na samym przedstawieniu. Mocne i słabe strony: analiza treści umożliwia spójne i systematyczne podejście do dużej liczby przedstawień. Utrudnia analizę tych obszarów, na których znaczenia przedstawień pozostają poza samym obrazem.

Semiologia

Jak obrazy tworzą znaczenia? Semiologia dostarcza narzędzi umożliwiających wyodrębnienie wizerunku i prześledzenie tego, jak funkcjonuje on w odniesieniu do systemów znaczeniowych o szerszym zasięgu. Semiologia korzysta z dokonań najważniejszych dwudziestowiecznych myślicieli i krytyków(Barthes’a, Bergera, Foucault, Gramsciego, Lacana, Lévi – Straussa).

Semiologia/semiotyka Nauka o znakach: „Kulturę ludzką tworzą znaki, z których każdy oznacza coś innego niż on sam, a żyjący w tej kulturze ludzie zajmują się rozumieniem znaczeń tych znaków”.

Semiologia Uwzględnia społeczną modalność Najważniejszy obszar obraz Najważniejszy obszar znaczeniowy Uwzględnia społeczną modalność

Znak konwencja Dzidziuś a przedszkolak czy dzieciak, nastolatek… Odnośnik (niedorosła osoba, która nie potrafi chodzić) Znaczone (dzidziuś) Znaczące konwencja

CECHY PRZEDSTWIEŃ/ZNAKÓW REKLAMOWYCH Przedstawienie ciała: Wiek Płeć Rasa Ciało Rozmiar Wygląd Przedstawienie zachowania: Ekspresja Kontakt wzrokowy Poza Przedstawienie czynności: Dotyk Ruch ciała Rozplanowanie przestrzenne postaci Rekwizyty i scenografia

Znaki we wzajemnych relacjach Korelaty obiektywne: (muskularny, nagi, młody mężczyzna = silny, godny zaufania, oparcie). Obiekt zostaje uznany za wyposażony w te wartości. Zapadka: obraz produktu ujęty w ramy: nagłówki, podpisy, tekst reklamowy. Metafora: przeniesienie znaczeń

Sposoby opisu znaków (wg S. Pierc’a) SYMBOL ZNAK INDEKSOWY IKONA

Sposoby opisu znaków Z. syntagmatyczny Z. paradygmatyczny Przejmuje znaczenie od znaków, które je otaczają (obraz nieruchomy) lub pojawiają się przed nimi czy po nich (obraz ruchomy). Uzyskuje znaczenie dzięki skontrastowaniu z innymi możliwymi znakami.

Sposoby opisu znaków Z. denotatywne Z. konotatywne diegeza - suma denotatywnych znaczeń obrazu, zakotwiczenie - element pozwalający ustalić znaczenie denotacyjne (np. tekst) z. metonimiczne – kojarzące się z czymś innym (np. niemowlę = przyszłość) z. synekdochalne – zastępujące część lub część zastępująca całość (wieża Eiffela =Paryż )

Wizualne znaki konotatywne

Wizualne znaki konotatywne

Znaki i kody. Systemy odniesień KOD – zespół skonwencjonalizowanych sposobów tworzenia znaczenia. KOD – stanowi wyraz ideologii W REKLAMIE natura magia czas

Analiza semiologiczna Określ, co jest znakiem. Określ, co oznacza znak „sam w sobie”. Zastanów się, w jaki sposób są one powiązane z innymi znakami. Zbadaj ich związki z systemami znaczeń o szerszym zasięgu, od kodów po ideologię. Jak konkretny znak wyraża ideologię.

O publiczności i interpretacjach polisemia preferowane znaczenie preferowane odczytanie

O publiczności i interpretacjach „W analizie semiotycznej sztuk wizualnych chodzi nie tyle o interpretacje dzieł sztuki, ile o badanie tego, w jaki sposób stają się one czytelne dla patrzących, badanie procesów, w toku których widzowie nadają znaczenie temu, co widzą”.

O publiczności i interpretacjach Reklama wciąga widza na kilka sposobów: Poprzez organizację przestrzenną. Poprzez nieobecność. Tekst pisany. Kalambury słowne i wizualne.

Społeczne wytwarzanie znaczenia Reżim odbioru

Podsumowanie Zastosowanie: krytyczna analiza wielu materiałów wizualnych Obszary i modalności: semiologia koncentruje się na obszarze obrazu. Mocne i słabe strony: precyzyjne i bogate słownictwo, pozwala na refleksyjność, trudna terminologia, słabo uwzględnia perspektywę widza.

PSYCHOANALIZA I WIZUALNOŚĆ

PSYCHOANALIZA I WIZUALNOŚĆ Koncentracja na tych aspektach psychoanalizy, które odnoszą się do wizualności. SKOPOFILIA (Freud, Lacan)

PSYCHOANALIZA I WIZUALNOŚĆ (Lacan) Pewne momenty widzenia oraz konkretne widoki są kluczowe z perspektywy kształtowania się podmiotowości i seksualności.

PSYCHOANALIZA I WIZUALNOŚĆ KRYTYKA FEMINISTYCZNA: W jaki sposób wizualność jest uwikłana w wytwarzanie różnicy seksualnej? Analiza przedstawień wizualnych z perspektywy ich społecznego oddziaływania (widz, płeć, władza).

PSYCHOANALIZA I WIZUALNOŚĆ Psychoanaliza nie ma ściśle określonego kodeksu postępowania metodologicznego Szczególnie podatny na interpretacje psychoanalityczne jest film (film nadaje strukturę widzeniu - spojrzenie między bohaterami filmu i miedzy bohaterami a widzami).

Podmiotowość, seksualność, nieświadomośc Psychoanaliza bada dwa obszary tworzenia znaczeń: obszar samego obrazu, obszar jego odbiorczości.

Podmiotowość Uznanie subiektywności podmiotu (tego, jak pojmujemy samych siebie i nasze światy na podstawie złożonych, a często nieracjonalnych sposobów rozumienia: odczuwamy, snujemy fantazje, oddajemy się przyjemnościom i czujemy odrazę, potrafimy być nieracjonalni i sprzeczni, reagujemy w sposób, który nie daje się wyrazić słowami.

Podmiotowość Podmiotowość jest konstruowana zarówno psychicznie, jak i kulturowo a proces ten trwa przez całe życie. Uczymy się patrzeć w określony sposób i powtarzamy ten proces za każdym razem, gdy na coś patrzymy (społeczna modalność). Widz wnosi pewna podmiotowość, która rzutuje na oglądany przez niego obraz. Podmiotowość ta jest uwikłana w oglądane wizerunki.

Nieświadomość Nie wszystkie reakcje zachodzą na poziomie pełnej świadomości. Pewne reakcje mają swoje źródło w nieświadomości. Tłumienie instynktów w dzieciństwie skutkuje kształtowaniem się nieświadomości. Granica między nieświadomością a świadomością nie jest szczelna i nieświadomość wyraża się w gestach i przejęzyczeniach

Nieświadomość Nigdy całkowicie nie poznamy samych siebie, ponieważ nieświadomość pozostaje poza zasięgiem świadomości. Lacan „w sferze widzialności wszystko jest pułapką”

Analiza treści Psychoanaliza

psychoanaliza semiologia

Seksualność Psychoanalizę interesuje proces, za pośrednictwem którego różnica między płciami jest ustanawiana i podtrzymywana (często chwiejnie).

Przyjemność patrzenia Podglądactwo (aktywny sposób widzenia) wytwarza dystans między patrzącym i tym, na co patrzymy i uprzedmiotawia to drugie, daje władzę (mężczyzna patrzy na kobietę). Skopofilia fetyszystyczna – postać kobieca ukazana jako obiekt na wystawie (kadrowanie, oświetlenie, ruch kamery)

Faza lustra i przyjemność wzrokowa Koncepcję fazy lustra opracował Jacques Lacan „rozpoznanie się” przynosi przyjemność z racji oglądania własnego ciała i niepokój z powodu alienacji.

Faza lustra. Mężczyzna na ekranie Mężczyzna nie jest przedmiotem spojrzeń, napędza narrację, jest postacią czynną. Ruch kamery zdeterminowany przez bohatera. Kamera z jego punktu widzenia. „kobieta jako obraz, mężczyzna jako władca spojrzenia”

Od spojrzenia voyerystycznego do lacanowskiego Lacan Koncepcja Spojrzenia jako uzupełnienie fazy lustra Lacana interesuje to, jak podmiot jest widziany. Spojrzenie to kulturowo konstruowana wizualność podmiotu.

Spojrzenie Spojrzenie to forma wizualności, która istnieje przed indywidualnym podmiotem. I choć wizualność tę podmioty przyjmują jako własną, jest ona konstruowana kulturowo. Spojrzenie przypomina nam o naszej śmiertelności.

Symboliczność (Lacan) Wejście dziecka w kulturę - w świat znaków, które tworzą język, wizualność oraz symboliczność – oznacza traumatyczne oddzielenie od realności. Hans Holbein „Ambasadorowie”

Fantazja i pożądanie Fantazja mieści się między świadomością a nieświadomością. Fantazja nadaje nieświadomości pewien rodzaj formy czasowej, przestrzennej i symbolicznej. Fantazja to rodzaj inscenizacji. Fantazje z kinem łączy przyjemność wzrokowa.

Fantazja i pożądanie Fantazje oferują rozmaite role podmiotowe. Fantazja pozwala na większą różnorodność możliwości interpretacyjnych, tak w odniesieniu do filmów, jak i publiczności.

Psychoanaliza i wizualność: ocena Dominacja badań nad seksualnością eliminuje inny konteksty, np.: różnice społeczne lub społeczne stosunki władzy. Psychoanaliza kładzie szczególny nacisk na sferę psychiki, mniej akcentując sferę kultury. Psychoanaliza nie uwzględnia instytucji społecznych wytwarzających filmy.

Analiza dyskursu

Analiza dyskursu Tekst, intertekstualność i kontekst (Michel Foucault) krytyk teorii psychoanalitycznej Łączy go z psychoanalizą kwestia podmiotowości. Podmiot ludzki jest wytwarzany, a nie po prostu się rodzi. Podmiotowość jest tworzona w toku określonych procesów.

Dyskurs Dyskurs (wg M. F.)odnosi się do stwierdzeń, które nadają strukturę sposobowi myślenia o danej rzeczy oraz temu, jak działamy.

Dyskurs Dyskurs to określona forma wiedzy o świecie, np.: dyskurs medyczny. Dyskurs medyczny: język medycyny, formy wiedzy, instytucje, przestrzeń społeczna. Podmioty dyskursu medycznego: lekarz, pielęgniarz, pacjent.

Dyskurs Sztukę też można rozumieć jako dyskurs. Dyskurs sztuki: przedstawienia wizualne, język, krytyka artystyczna, instytucje kulturalne, publiczność, wartości, wiedza…

Intertekstualność Dyskurs może być wyrażany za pomocą wizualnych i werbalnych tekstów oraz obrazów. Intertekstualność opisuje to, w jaki sposób znaczenia dowolnego obrazu czy tekstu w obrębie dyskursu zależą nie tylko od konkretnego obrazu czy tekstu, lecz także od znaczeń niesionych przez inne teksty.

Formacja dyskursywna Formacja dyskursywna to sposób, w jaki znaczenia łączą się ze sobą w konkretnym dyskursie. W wypadku, gdy zdołamy określić jakąś regularność w obrębie przedmiotów, sposobów wypowiadania, pojęć i wyborów tematycznych (porządek, korelacje, pozycje, funkcjonowanie, transformacje), powiemy, że mamy do czynienia z „formacją dyskursywną”.

Władza (M.F.) Dyskurs jest formą dyscypliny. (M.F.) Dyskurs ma władzę, która wynika z tego, że podmioty ludzkie są wytwarzane przez dyskursy. Dyskursy rywalizują ze sobą i walczą o wpływy.

Władza - wiedza Wiedza ma charakter dyskursywny. Każdy dyskurs przesiąknięty jest władzą. Każdy dyskurs rości sobie prawo do prawdy.

Dyskurs i kultura wizualna Analiza treści, semiologia i psychoanaliza zakładają, że analiza powinna drążyć pod powierzchnią widzialnego w poszukiwaniu: analiza treści – ukrytych znaczeń ukrytych w wielkich ilościach, semiologia szuka dominujących kodów, mitów i systemów odniesień, Psychoanaliza bada oznaki nieświadomości.

Dyskurs i kultura wizualna M. F. koncentruje się na pytaniu: jak działa władza. Jak robi to, co robi, i jak dokonała tego, czego dokonała.

Analiza dyskursu I i II Analiza dyskursu I Analiza dyskursu II Jak dyskurs wyraża się poprzez różnego rodzaju przedstawienia wizualne i teksty werbalne. Dominanta: dyskurs, formacje dyskursywne. Dominanta: praktyki poszczególnych instytucji. Pojęcia: władza, reżim, prawda, instytucja, technologia.

Analiza dyskursu I Koncentruje się na języku: jak ludzie używali języka do tworzenia własnych opowieści o świecie społecznym. Może dotyczyć obrazu: jak obrazy tworzą konkretne opowieści o świecie społecznym. Analiza dyskursu skupia się na strategiach perswazji. Każdy dyskurs zorganizowany jest tak, aby przekonywać.

Analiza dyskursu I Analiza dyskursu I poświęca wiele uwagi obrazom oraz ich społecznemu wytwarzaniu i oddziaływaniu.

Analiza dyskursu I. Źródła Dyskursy wyrażają się przez zróżnicowaną gamę obrazów, tekstów i praktyk. (dzienniki, powieści, wiersze, dokumenty tworzone przez różne instytucje rządowe, ryciny, mapy, komiksy, zdjęcia) Eklektyzm wynika z intertekstualności dyskursu.

Analiza dyskursu I. Źródła Punktem wyjścia jest wybór źródeł: które źródła wniosą coś do badania? Obrazy i teksty stanowiące punkt wyjścia odnoszą się do kolejnych obrazów i tekstów. Pytanie: kiedy przestać zbierać materiały?

Analiza dyskursu I. Źródła Pytanie: w jaki sposób wizualizuje się kobiety ciężarne we współczesnej kulturze? Jakie byłyby źródła wyjściowe? Gdzie szukać przedstawień wizualnych i tekstów, które konstruują ciało ciężarnej kobiety? Jak zdobyć wiedzę o tym, w jaki sposób kobiety ciężarne tworzą własne poczucie cielesnego Ja? A co z reklamą? Czasopismami kobiecymi? Czy to, że kobiety ciężarne pozostają niewidzialne, nie jest ciekawym tematem do badań?

Analiza dyskursu I. Źródła (Erwin Panofsky) Ikonografia Znaczenie dzieła sztuki wynika ze zrozumienia symboli i znaków w taki sposób, w jaki zrozumieliby je współcześni twórcy.

Ikonografia 1. PIERWOTNE NATURALNE PREIKONOGRAFICZNE 2. WTÓRNE UMOWNE 3. WEWNĘTRZNE SYMBOLICZNE IKONOLOGICZNE

Ikonografia

Ikonografia Jan van Eyck „Portret małżonków Arnolfini” 1434

Między semiologią a analizą dyskursu ZNAK INTERTEKSTUALNOŚĆ

Analiza dyskursu I: wytwarzanie dyskursu i jego organizacja retoryczna Jak konkretny dyskurs opisuje rzeczy? Jak tworzy winę i odpowiedzialność? Jak tworzy wiarygodność? Jak kategoryzuje i wyróżnia?

Analiza dyskursu I: wytwarzanie dyskursu i jego organizacja retoryczna Kroki: zapomnij o wszystkich uprzedzeniach i opiniach, długo czytaj i patrz, czytaj teksty na nowo, na nowo oglądaj obrazy, określ kluczowe wątki w formie słów – kluczy, ułóż listę i przejrzyj jeszcze raz materiał, rozważ powiązania między kluczowymi słowami i obrazami, zwróć uwagę na złożoność dyskursu i wewnętrzne sprzeczności, zwracaj uwagę na szczegóły.

Analiza dyskursu I: wytwarzanie dyskursu i jego organizacja retoryczna Odpowiedz na pytania: W jaki sposób konkretnym słowom czy wizerunkom nadawane są określone znaczenia? Czy istnieją znaczące skupiska słów i obrazów? Jakiego rodzaju obiekty wytwarzają tego rodzaju skupiska? Jakie skojarzenia ustanowione są wewnątrz tych skupisk? Jakie powiązania łączą ze sobą takie skupiska?

Badanie społecznego wytwarzania dyskursu Każdy dyskurs dzieje się w konkretnej sytuacji społecznej. Społeczny kontekst wytwarzanie dyskursu jest ważny z perspektywy rozważań nad zakładaną przez wizerunki i teksty publicznością.

Ocena analizy dyskursu I Mocna strona to niezwykle szczegółowa lektura obrazów oraz interpretacja ich oddziaływania zwłaszcza w odniesieniu do wytwarzania różnicy społecznej. Słaba strona to zdecydowanie, kiedy przestać szukać nowych powiązań intertekstualnych.

Badanie wytwarzania przez konkretne instytucje praktyk kulturowych. Analiza dyskursu II Badanie wytwarzania przez konkretne instytucje praktyk kulturowych.

Analiza dyskursu II Jak proces „archiwizacji” oddziałuje na teksty? Jakie są sposoby dyscyplinowania w szpitalu, więzieniu, domu obłąkanych? (M.F. Nadzorować i karać)

Analiza dyskursu II Jeremy Bentham Panoptykon

Analiza dyskursu II (M. F.) Instytucje działają na dwa sposoby: poprzez aparat funkcjonalny i technologie instytucjonalne.

Analiza dyskursu II Aparat instytucjonalny – formy władzy – wiedzy, które tworzą instytucje: architektura, regulacje prawno – organizacyjne, traktaty naukowe, twierdzenia filozoficzne, prawa a także wyrażany przez nie dyskurs.

Analiza dyskursu II Technologie instytucjonalne – techniki stosowane podczas praktyk realizujących władzę – wiedzę: okna i żaluzje w panoptykonie.

Analiza dyskursu II Analiza dyskursu II przenosi uwagę z pojedynczych obrazów na procesy ich wytwarzania i użytkowania.

Analiza dyskursu II Będąc w galerii czy muzeum zwróć uwagę na inne rzeczy niż wystawione obiekty. Spróbuj zwrócić uwagę na architekturę budynku, rozkład pięter, strażnikom, innym zwiedzającym.

Aparat instytucjonalny galerii i muzeum Muzea tworzą specyficzny dyskurs na temat kultury. Użycie kultury jako narzędzia zarządzania społeczeństwem.

Technologie instytucjonalne galerii i muzeum gabloty, rekonstrukcje, repliki, eksponaty bez zabezpieczenia, ramy, przestrzenne zorganizowanie wystawy (sposób wieszania obrazów).

Wizualne i tekstualne techniki interpretacji podpisy i metryczki, tablice poglądowe, katalogi.

Wizualne i tekstualne techniki interpretacji Będąc w muzeum przyjrzyj się metryczkom i podpisom. Jaki skutek miałoby usunięcie wszystkich podpisów. Wybierz dwa – trzy obiekty i wymyśl dla nich nowe podpisy. Jak ma oddziaływać twój nowy tekst?

Techniki rozplanowania i techniki dotykowe rozplanowanie poszczególnych sal, urządzenia w muzeum, kolor ścian.

Przestrzeń poza ekspozycjami Zajrzyj do sklepu i kawiarni w muzeum. Jakie dyskursy tu działają? Z jakimi praktykami mamy do czynienia? Czy wiążą się one w jakiś sposób z tym, co obserwujemy na wystawie? We wnętrzu?

Zwiedzający Zwiedzający to przede wszystkim „OKO” – ktoś, kto widzi i dzięki widzeniu rozumie w określony sposób. Muzeum czyni to w sposób otwarty, prezentując swe obiekty widzom jako rodzaj edukacyjnego spektaklu.

Reguły zwiedzania Co wolno, a czego nie wolno robić w muzeum? Dyscyplinowanie zwiedzających przez kierunki zwiedzania. Podpowiedzi w postaci podkreślenia obiektów wartych szczególnej uwagi. Samoregulacja zachowań przez zwiedzających. Podmiot – zwiedzający konstruowany jest przez rozmaite dyskursy.

Analiza dyskursu II. Ocena Analiza dyskursu II koncentruje się na wyrażaniu dyskursów poprzez aparaty i technologie. Skuteczna w badaniach dyskursów władzy wytwarzających przedmioty i podmioty powiązane z różnymi instytucjami, na przykład przedmioty uznane za „sztukę”. O wiele mniej interesuje się obszarem samego obrazu.

PODEJŚCIE ANTROPOLOGICZNE

Podejście antropologiczne Podejście antropologiczne koncentruje uwagę na tym, co różni ludzie robią z materiałami wizualnymi.

Społeczne życie przedmiotów Materialność, materializacja, mobilność.

Materialność, materializacja, mobilność Traktowanie zdjęć jako obiektów oznacza zwrócenie uwagi na ich specyficzne właściwości fizyczne, ich złożone oddziaływanie na zmysły, ich materialność: to, jak wyglądają, jakie są w dotyku, jaki mają kształt i objętość, wagę i fakturę. Oznacza to też umiejscowienie zdjęć w określonym kontekście społecznym i kulturowym.

Materialność, materializacja, mobilność Materiały wizualne mają charakter perfomatywny, tzn. materialne cechy obrazu oddziałują na świat, zwłaszcza na świat ludzi.

Materialność, materializacja, mobilność

Materialność, materializacja, mobilność Jak obrazy i ludzie wchodzą we wzajemne relacje w konkretnym czasie i miejscu, w konsekwencji stwarzając się nawzajem w specyficzny sposób? WZAJEMNE USTANAWIANIE SIĘ OBRAZU I OBSERWATORA

Materialność, materializacja, mobilność Fotografie i inne obiekty wizualne wytwarza się w jednym miejscu a eksponuje w innym. Efektem jest rekontekstualizacja.

Jak obserwować życie społeczne obrazów? Znaleźć obrazy: w podejściu antropologicznym nie troszczymy się o reprezentatywność prób obrazów do interpretacji. Podejściu antropologicznemu najlepiej poddają się fotografie.

Materialność obiektu wizualnego na przykładzie fotografii rodzinnej

Materialność obiektu wizualnego na przykładzie fotografii rodzinnej Forma wizualna, czyli treść, forma materialna, czyli fizyczne właściwości samego obiektu wizualnego, forma prezentacji, czyli sposób prezentacji obrazu patrzącemu.

Co się dzieje z obiektem wizualnym w konkretnym miejscu?

Mobilność obiektu wizualnego Fotografie rodzinne podróżują.

Podejście antropologiczne; ocena Metoda może stanowić wszechstronne podejście do sytuacji społecznych, w których obiekty wizualne uczestniczą. O jej słabości stanowi przedkładanie empirii nad teorię oraz kwestia odniesienia do wszystkich rodzajów obrazów.

BIBLIOGRAFIA A. Alleva, Metody i teorie historii sztuki, tłum. E. i J. Jedlińscy, Kraków 2008 R. Barthes, Światło obrazu. Uwagi o fotografii, tłum. J. Trznadel, Warszawa 1996 G. Rose, Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna metodologia badań nad wizualnością, tłum. E. Klekot, Warszawa 2010 P. de Rynck, Jak czytać malarstwo: rozwiązywanie zagadek, rozumienie i smakowanie dzieł dawnych mistrzów, tłum. P. Nowakowski, Kraków 2005 E. Szczęsna, Poetyka reklamy, Warszawa 2001