Zagadnienia racjonalności decyzji w ekonomii Podejście Daniela Kahnemana

DANIEL KAHNEMAN, USA, Izrael              Ur. w 1934 roku w Tel Avivie. Praca: Pinceton University, NJ. Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii w 2002 r. „Za zastosowanie badań psychologicznych i eksperymentów laboratoryjnych w analizie ekonomicznej, ze szczególnym uwzględnieniem procesów decyzyjnych w warunkach niepewności - wspólnie z Vernonem Smithem.”

Główne dokonania spopularyzował podejście psychologiczne do badania procesu podejmowania decyzji gospodarczych w warunkach niepewności pokazał różnice pomiędzy realnymi zachowaniami konsumentów a tymi, których oczekują naukowcy posługujący się tradycyjnymi modelami ekonomicznymi do prognozowania tych zachowań Istotnie przyczynił się do rozwoju nowych nurtów badawczych: ekonomii behawioralnej, behawioralnych finansów itp. ignorowane przez ekonomistów znaczenie różnych rodzaju skłonności psychologicznych (anomalii) zaczęto traktować jako istotne elementy modeli ekonomicznych.

Spostrzeżenia leżące u podstaw teorii ludzie, formułują przewidywania, (szacują szanse czy inwestycja powiedzie się, czy dany zakup będzie opłacalny) naruszając szereg zasad rachunku prawdopodobieństwa lub logiki przy podejmowaniu decyzji kierują się, jak tzw. heurystykami, - uproszczonymi zasadami wyciągania wniosków, które mogą prowadzić do poważnych błędów heurystyki wpływają na oceny inwestorów, biznesmenów i innych podmiotów gospodarczych, a w efekcie nierzadko przesądzają o zachowaniu konsumentów, rynku, i o rozwoju ogólnej sytuacji gospodarczej (np. pojawianie się kryzysow).

Ważne terminy Heurystyka dostępności Prawo regresji Preferencje, motywacja Teoria perspektywy Funkcja wartości Funkcja wag decyzyjnych

Heurystyka dostępności ludzie uczą się wnioskować o prawdopodobieństwach z łatwości, z jaką mogą sobie przypomnieć odpowiednie zdarzenia. Jedną z prawidłowości funkcjonowania ludzkiej pamięci jest ta, że wydarzenia świeże przypominamy sobie łatwiej niż odległe. To z tego powodu większość inwestorów chętniej lokuje swój kapitał w te formy inwestycyjne, które ostatnio cechował trend wzrostowy. Istotne decyzje gospodarcze rządu np. dotyczące budżetu, inflacji, itp. argumentowane są, tak że „przez ostatnie dwa lata było tak i tak, więc pewnie tak samo będzie też w najbiższej przyszłości”

Prawo regresji prawo, z którym umysł ludzki ma wielkie kłopoty i które jest najczęściej ignorowania przez ludzi Na przykład: Po znakomitym skoku skoczka narciarskiego powszechne jest oczekiwanie, że jego następny skok będzie jeszcze lepszy, mimo że spełnienie takich oczekiwań prowadziłoby w efekcie do tego, że skoczek musiałby poprawiać swoje rekordy w nieskończoność.

Brak respektowania prawa regresji, Błąd polegający na niesłusznym założeniu, że jeżeli jakiś proces rozwija się, to będzie trwał nieprzerwanie nadal. Na przykład gracze giełdowi zakupują akcje, których ceny w ostatnim czasie rosły, a nie te, których ceny spadały i obecnie są cenowo atrakcyjniejsze. Kryje się za tym założenie, że - wbrew prawu regresji do średniej - przyszłość będzie podobna do przeszłości. Jeżeli więc giełda jest w dołku, to ludzie niechętnie inwestują, bo przewidują, że pewnie to tak pozostanie przez dłuższy czas. Przykład prawa regresji Daniel Kahneman, który w młodości szkolił izraelskich instruktorów lotnictwa, przekazał im znaną w psychologii zasadę, że nagroda jest skuteczniejszym środkiem uczenia niż kara. Jednakże oficer, który to usłyszał wyraził opinię, że jest całkiem odwrotnie. Z jego obserwacji wynikało bowiem, że niemal za każdym razem, kiedy pochwalił (nagrodził) szkolonego za doskonały lot, następny jego lot był gorszy i przeciwnie, kiedy zganił (ukarał) szkolonego za słaby lot, to jego następny lot był z reguły lepszy. Wypowiedz ta uświadomiła Kahnemanowi, że oficer w swoim myśleniu nie uwzględnia prawa regresji, zgodnie z którym, niezależnie od postępowania instruktora, po wykonaniu przez szkolonego doskonałego lotu, należy oczekiwać, iż jego następny lot będzie słabszy, podobnie jak po wykonaniu słabego lotu należy oczekiwać, iż jego następny lot będzie lepszy. (W przeciwnym razie szkoleni musieliby uzyskiwać w nieskończoność, albo coraz lepsze albo coraz gorsze wyniki).

Preferencje jako wynik motywacji Przy podejmowaniu działań ekonomicznych może liczyć się motywacja religijna czy też sprawiedliwościowa – ludzie bardzo często coś akceptują lub odrzucają, gdyż uważają, że to jest niesprawiedliwe, nie fair. Przykładem nieracjonalnej ekonomicznie motywacji jest motwacja patriotyczna - wybieram produkt polski bo popieram swoich producentów...”dobre, bo polskie”.

Teoria perspektywy Teoria perspektywy to sposób w jaki kształtuje się stosunek ludzi do zysków i strat. Określenie co jest zyskiem a co stratą zależy od przyjętej perspektywy. Na przykład korzyści finansowe płynące z urlopu poza sezonem nie są absolutną prawdą. Można stwierdzić, że cena poza sezonem jest normalna a urlop w sezonie jest stratą. Największym chyba dokonaniem Kahnemana i Tversky’ego jest opracowana przez nich teoria perspektywy. Teoria perspektywy składa się z dwóch głównych części: pierwsza dotyczy użyteczności, druga natomiast prawdopodobieństw. Jeżeli pojedziemy teraz do Zakopanego, w hotelu powiedzą nam, że dobrze trafiliśmy, bo poza sezonem ceny pokoi są obniżone. Mamy więc poczucie zysku w stosunku do cen sezonowych, uznanych jako normalne. Ale można przecież powiedzieć, że teraz ceny są normalne, a w sezonie podwyższone

strata boli bardziej niż zysk cieszy Teoria perspektywy wartość definiowana jest w kategoriach zysków i strat (użyteczność zazwyczaj była definiowana w kategoriach bogactwa) strata boli bardziej niż zysk cieszy Krzywa wartości dla zysków i strat wg Kahnemana i Tversky’ego. Jak widać krzywa jest wypukła dla strat a wklęsła dla zysków. Co więcej funkcja wartości jest bardziej stroma dla strat niż dla zysków. Oznacza to, że tej stratę odczuwamy dużo mocniej niż zysk o tej samej wartości bezwzględnej (np. 500zł). funkcja wartości dla strat jest wypukła i stosunkowo stroma, podczas gdy funkcja wartości dla zysków jest wklęsła i nie tak stroma. Te cechy funkcji wartości są niezmiernie istotne jeśli chodzi o stosunek ludzi do ryzyka. Jak mawiają Anglosasi: „losses loom larger than gains”, czyli w wolnym tłumaczeniu: strata boli bardziej niż zysk cieszy. Na przykład stratę 500 zł odczuwamy mocniej niż radość z zyskania 500 zł. straty dużo bardziej nam doskwierają, wywołują nieproporcjonalnie wielką dyssatysfakcję w porównaniu z zadowoleniem przynoszonym przez takiej samej wielkości zysk preferencje decydentów będą zależały od tego jak sformułowany zostanie problem. Jeśli punkt odniesienia dobierzemy tak, że wynik podjętej decyzji odczuwany będzie jako zysk, funkcja wartości będzie wypukła i decydent wykaże awersję do ryzyka

Badani proszeni byli o dokonanie wyboru pomiędzy: Teoria perspektywy Problem 1 Badani proszeni byli o dokonanie wyboru pomiędzy: A: 50% szansa na wygranie $1000, B: pewna wygrana w wysokości $500. Około 80% respondentów opowiedziało się za opcją B. Jak pokazuje to górna część wykresu funkcji wartości, strategia taka jest zgodna z teorią perspektywy, bowiem funkcja wartości posiada większy przyrost pomiędzy $0 i $500 niż pomiędzy $500 i $1000. preferencje decydentów będą zależały od tego jak sformułowany zostanie problem. Jeśli punkt odniesienia dobierzemy tak, że wynik podjętej decyzji odczuwany będzie jako zysk, funkcja wartości będzie wypukła i decydent wykaże awersję do ryzyka. Jeśli natomiast punkt odniesienia ustawimy tak, że wynik podjętej decyzji odczuwany będzie jako strata, decydent wykaże skłonność do ryzyka. Jako przykład rozważmy dwa następujące problemy z eksperymentu przeprowadzonego przez Kahnemana i Tversky’ego.

Teoria perspektywy Problem 2 Tym razem mieli wybrać między: A: 50% szansa na stratę $1000, B: pewna strata w wysokości $500. W tym przypadku przeważająca liczba respondentów opowiedziała się za opcją A. Jak widać na dolnej części wykresu zachowania ryzykowne w przypadku strat także mają uzasadnienie w teorii perspektywy, ponieważ funkcja wartości spada silniej pomiędzy $0 a $500, niż pomiędzy $500 i $1000, tak więc pewna strata $500 wydaje się być gorsza niż 50% szansa na stratę $1000.

Teoria perspektywy – funkcja wag decyzyjnych wagi decyzyjne nie zawsze odpowiadają prawdopodobieństwu ludzie nie doszacowują średnich i wysokich prawdopodobieństw, natomiast przeceniają niskie prawdopodobieństwa Druga część teorii perspektywy dotyczy sposobu w jaki ludzie szacują prawdopodobieństwa poszczególnych zdarzeń. Kahneman i Tversky zamiast funkcji prawdopodobieństwa wprowadzają funkcję wag decyzyjnych. Dla niższych prawdopodobieństw funkcja wag przyjmuje wartości niższe niż odpowiadające prawdopodobieństwa. Dla wyższych prawdopodobieństw funkcja wag przyjmuje wartości wyższe niż odpowiadające prawdopodobieństwa. Oznacza to, że ludzie wykazują skłonność do zawyżania małych prawdopodobieństw i zaniżania dużych.

Teoria perspektywy – funkcja wag decyzyjnych funkcja wartości może być opisana zależnością: gdzie: ev- oczekiwana funkcja wartości, w(pi) - wagi decyzyjne, v(oi) - funkcja wartości stosunek ludzi do ryzyka dla strat i dla zysków w zal. od prawdopodobieństwa wypłaty W górnej części tabeli przedstawiono typowe skłonności ludzi w obliczu ryzyka opisywane przez teorię perspektywy. Dolna część tabeli: dlaczego dla niezmiernie niskich prawdopodobieństw ludzie wykazują skłonność do ryzyka w sferze zysków, a awersje do ryzyka dla strat? Przeanalizujmy następujące przykłady, w których wartość oczekiwana poszczególnych opcji wynosi (A i B) jest taka sama. zysk strata Średnie i wysokie wartości prawdopodobieństwa awersja do ryzyka skłonność do ryzyka Bardzo niskie wartości prawdopodobieństwa

Teoria perspektywy – funkcja wag decyzyjnych Przykład 1 proszeni jesteśmy o dokonanie wyboru pomiędzy: A: 1:1000 szansa na wygranie $5000, B: pewna wygrana w wysokości $5. Większość badanych opowiada się za opcją A. Ludzie przeceniają w rzeczywistości niewielkie szanse wygrania dużej sumy. To zjawisko odpowiada, za sukcesy licznych loterii. Przykład 2 A: 1:1000 szansa na stratę $5000, B: pewna strata $5. Tym razem badani w większości wybierają strategią B.Ludzie przeceniają niewielką szanse zaistnienia bardzo dużej straty. Na tym fenomenie bogacą się towarzystwa ubezpieczeniowe na całym świecie. W górnej części tabeli przedstawiono typowe skłonności ludzi w obliczu ryzyka opisywane przez teorię perspektywy. Dolna część tabeli: dlaczego dla niezmiernie niskich prawdopodobieństw ludzie wykazują skłonność do ryzyka w sferze zysków, a awersje do ryzyka dla strat? Przeanalizujmy następujące przykłady, w których wartość oczekiwana poszczególnych opcji wynosi (A i B) jest taka sama.

Przypisz poniższe sytuacje do poznanych terminów znając skłonności psychologiczne inwestorów giełdowych możemy przewidywać nie tylko zachowania poszczególnych uczestników, ale i całej giełdy zabiegi, pewnie intuicyjnie podejmowane przez ministra finansów, aby tchnąć optymizm, choćby i nieuzasadniony w inwestorów bywają skuteczne inwestor, który kupił akcje i poniósł na nich choćby niewielką stratę, nie sprzeda ich przez długie lata, bo tak bardzo nie jest skłonny pogodzić się ze stratą. Chociaż racjonalniejsze byłoby pozbycie się tych akcji gdy strata była jeszcze niewielka