Dr hab. Renata Babińska- Górecka Polityka społeczna i system ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenia społeczne Dr hab. Renata Babińska- Górecka

„Ubezpieczenie społeczne stanowi system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń, w całości lub co najmniej w poważnej mierze na zbiorowość osób do nich uprawnionych”. Wacław Szubert

W przypadku techniki ubezpieczeniowej kluczowe znaczenie ma pojęcie ryzyka socjalnego, czyli prawnej konkretyzacji zdarzenia losowego. Ziszczenie się określonego ryzyka jest równoznaczne z utratą (ograniczeniem) możliwości zarobkowych danej osoby lub koniecznością poniesienia dodatkowych wydatków.

Cechą ubezpieczenia społecznego jest schematyzm prawa do świadczeń, czyli bezwzględne przestrzeganie równości formalnej, bez możliwości korekty w przypadkach uzasadnionych okolicznościami sytuacji jednostkowej, nie ma tu w zasadzie klauzul generalnych, które umożliwiałyby indywidualne traktowanie każdego przypadku.

Prawo ubezpieczenia społecznego nie jest w Polsce skodyfikowane: wspólną dla wszystkich jest ustawa z 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych poza tym obowiązują trzy ustawy dotyczące poszczególnych ubezpieczeń: ustawa z 17 grudnia 1998 o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa; ustawie z 30 października 2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Przewidziane w ustawach świadczenia możemy podzielić ze względu na: formę - pieniężne i w naturze oraz z punktu widzenia czasu trwania prawa do świadczeń na: okresowe (długoterminowe i krótkoterminowe) i jednorazowe.

Świadczenia przysługujące z tytułu ryzyk związanych ze stanem zdrowia (chorobą lub kalectwem) lub ze śmiercią ubezpieczonego możemy podzielić z punktu widzenia okoliczności w jakich doszło do wystąpienia danego zdarzenia . jeśli okoliczności te mają związek z pracą (działalnością) ubezpieczonego to mówimy o świadczeniach wypadkowych, w pozostałych sytuacjach są to świadczenia z tzw. ogólnego stanu zdrowia.

Świadczenia przysługują z tytułu zajścia ubezpieczonego ryzyka, ale po spełnieniu się warunków nabycia prawa.

Zasady konstrukcyjne systemu ubezpieczenia społecznego zasada przymusu- stosunek ubezpieczenia powstaje z chwilą nawiązania stosunku prawnego, z którym ustawa łączy obowiązek ubezpieczenia społecznego; zasada automatyzmu - wyklucza możliwość uwolnienia się z obowiązku ubezpieczenia, jak też uniemożliwia czynienie jakichkolwiek ustępstw lub układania warunków ubezpieczenia w sposób odbiegający od unormowań ustawowych, wyklucza możliwość odmiennego porozumienia się np. między stronami stosunku pracy; zasada powszechności- objęcie obowiązkiem ubezpieczenia wszystkich osób pozostających w określonej sytuacji faktycznej tj. narażonych na określony rodzaj niebezpieczeństwa: przede wszystkim utraty zdolności do zarobkowania;

zasada wzajemności - ubezpieczyciel zobowiązany jest do wypłacenia świadczenia w razie wystąpienia określonego zdarzenia losowego, ubezpieczony zaś obowiązany jest do ubezpieczenia się; zasada równości- art. 2a ustawy systemowej.

Płatnik składek brak definicji płatnika w ustawie, ustawa wymienia tylko podmioty będące płatnikami – art. 4 pkt 2; pojęcie płatnika zależne od kategorii ubezpieczonego; osoba lub jednostka organizacyjna zobowiązana do obliczenia pobrania i przekazania co miesiąc składki do ZUS- u; ustawa nakłada na płatnika składek również obowiązek współfinansowania/ finansowania składek ubezpieczeniowych z jego środków własnych (płatnik=ubezpieczający); może występować w podwójnej roli ubezpieczonego i płatnika składek, np. osoba prowadząca pozarolniczą działalność jest ubezpieczonym zobowiązanym do opłacenia składek na własne ubezpieczenia społeczne.

Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego Zakres przedmiotowy obowiązku ubezpieczenia społecznego – podział ubezpieczeń na cztery działy według rodzaju chronionego ryzyka: - emerytalne - rentowe - chorobowe - wypadkowe (art. 1 ustawy systemowej)

Katalog ryzyk socjalnych podlegających ochronie w ramach systemu ubezpieczeń społecznych: -osiągnięcia wieku emerytalnego; -trwałej/okresowej niezdolności do pracy; -utraty żywiciela rodziny; -czasowej niezdolności do pracy; -zmniejszonej sprawności do pracy; -niemożności świadczenia pracy z powodu pełnienia ról rodzicielskich; -niemożności świadczenia pracy z powodu konieczności sprawowania opieki krótkoterminowej, -niesprawności związanej z wiekiem lub chorobą; -wydatków związanych z pogrzebem; -uszczerbku na zdrowiu.

Zasadą jest ustalenie odrębnej składki na każdy rodzaj ubezpieczenia, ale także zróżnicowanie kręgu osób podlegających obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu wymienionych ryzyk. Wszystkie grupy osób wymienione w art. 6 ust. 1 i 2 oraz art. 6a i 6b ustawy systemowej podlegają tylko obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, inaczej został ujęty katalog osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego.

zakres podmiotowy obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego- obowiązek ten jest nie tylko powiązany z działalnością zarobkową (praca zawodowa), ale także z faktem posiadania jakichkolwiek stałych źródeł dochodów, np. osoby pobierające zasiłki i inne świadczenia socjalne, a także ze sprawowaniem opieki nad dziećmi (tzw. praca reprodukcyjna).

Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym: Zasada ogólna - podlegają wszystkie osoby z tytułu zarobkowego zatrudnienia lub innej zarobkowej działalności, rodzącej stałe źródła dochodu Wyjątek – art. 5 ustawy systemowej – nie podlegają: - rolnicy jeśli podlegają ubezpieczeniu społecznemu rolników (KRUS); - obywatele państw obcych; - poza powszechnym systemem ubezpieczeniowym pozostają także inne grupy zawodowe, np. funkcjonariusze służb mundurowych (poza funkcjonariuszami Służby Celnej), sędziowie, prokuratorzy.

Ubezpieczeniom społecznym podlega się obowiązkowo lub dobrowolnie - obowiązkowo od chwili powstania stosunku prawnego (tytułu ubezpieczenia), z którym ustawa łączy przymus ubezpieczenia – art. 13 ustawy systemowej- z mocy prawa (ex lege) - dobrowolnie – art. 14 ustawy systemowej

Zasady podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu Art. 6 ust. 1 ustawy systemowej zasada terytorialności - powiązanie stosunku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z zatrudnieniem na terytorium RP.

Wyłączenia z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego dokonane przez ustawodawcę w sposób wyraźny: sędziowie art. 91 § 9 i art. 100 § 2 i 5 PrUSP; prokuratorzy art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej; rolnicy i niektórzy obywateli państw art. 5 ustawy systemowej; studenci- na zasadach przewidzianych w art. 6 ust. 4 ustawy systemowej; albo przez niewymienienie określonych grup osób na zamkniętej liście ubezpieczonych, np.: osoby świadczące usługi bez wynagrodzenia (w tym jako wolontariusze); utrzymujące się z wykonywania umowy o dzieło; członkowie zarządu spółek handlowych, pozostający wyłącznie w stosunku organizacyjnym, a niebędący wspólnikami tych spółek.

Pracownik tytuł ubezpieczenia – stosunek pracy; w Kodeksie pracy (art. 2) osoba fizyczna, która świadczy pracę na podstawie umowy o pracę, wyboru, mianowania, powołania, spółdzielczej umowy o pracę; powstanie stosunku pracy powoduje jednoczesne powstanie stosunku ubezpieczenia społecznego (zasada automatyzmu), pracownik podlega ochronie ubezpieczeniowej niezależnie od zgłoszenia go do ubezpieczenia czy zapłacenia składki.

art. 8 ust. 2 a ustawy systemowej : fikcja prawna: na gruncie ustawy pracownikiem jest także: osoba wykonująca pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której w myśl KC stosuje się przepisy o zleceniu, umowie o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy;

Zbieg tytułów ubezpieczenia emerytalnego i rentowego to sytuacja, w której jedna osoba wykonuje równocześnie kilka rodzajów działalności- łączy kilka tytułów obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego.

Reguły zbiegu na gruncie art. 9 ustawy systemowej: jeżeli zbiegają się ze sobą tytuły bezwzględne (z prymatem) - obowiązek ubezpieczenia powstaje z każdego z nich; -tytuł bezwzględny (z prymatem) wyłącza- co do zasady- obowiązek ubezpieczenia z tytułu względnego (nieobjętego prymatem) -w razie zbiegu tytułów względnych (ogólnych) - obowiązuje zasada pierwszeństwa w czasie.

Trzy szczegółowe reguły zbiegu ubezpieczeń dotyczące osób prowadzących pozarolniczą działalność:

W przypadku prowadzenia kilku rodzajów pozarolniczej działalności osoba je prowadząca jest obejmowana obowiązkowo ubezpieczeniem emerytalnym i rentowymi z jednego tytułu, ale nie tego, który powstał najwcześniej, tylko z wybranego przez siebie (tzw. zasada wyboru); w tym przypadku nie przewidziano możliwości przystąpienia do dobrowolnego ubezpieczenia z pozostałych tytułów.

art. 9 ust. 2a - ograniczenie zasady pierwszeństwa w czasie w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność i wykonujących jednocześnie umowy cywilnoprawne lub współpracujących przy ich wykonaniu. Regulacja ta dotyczy tylko osób, które prowadzą pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych, gdyż w art. 9 ust. 2a jest wyraźne odwołanie tylko do art. 8 ust. 6 pkt 1. Jeżeli podstawa wymiaru składek w przypadku umów cywilnoprawnych byłaby niższa od obowiązującej tę osobę najniższej podstawy wymiaru składek dla osób prowadzących pozarolniczą działalność, to obowiązek ubezpieczenia powstaje z tytułu działalności pozarolniczej.

Osoby prowadzące działalność gospodarczą i równolegle zawierające umowy o pracę nakładczą - takie same reguły ubezpieczeniowe, jak w przypadku zbiegu prowadzenia działalności gospodarczej i wykonujących jednocześnie umowy cywilnoprawne (art. 9 ust. 2b)

Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego osoby mającej ustalone prawo do emerytury lub renty Przepisy art. 9 ust. 4-6 ustawy systemowej, dotyczą osób, które mają ustalone prawo do emerytury lub renty, ale jeszcze ich nie pobierają oraz osób pobierających świadczenia emerytalne lub rentowe.

art. 9 ust. 4 i 4b ustawy systemowej, zasada obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego osób mających ustalone prawo do emerytury, które równolegle są pracownikami, członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych lub funkcjonariuszami Służby Celnej

osoby posiadające ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, które wykonują cywilnoprawne umowy o świadczenie usług, jeśli równocześnie nie pozostają w stosunku pracy, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu z tych tytułów.