Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Migracje ludności wiejskiej w kontekście rozdrobnienia agrarnego Polski południowo - wschodniej Dr inż. Piotr Cymanow Zakład Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Uniwersytet Rolniczy w Krakowie „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.” Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Plan prezentacji: 1. Wprowadzenie do zagadnienia migracji 2. Skala współczesnych migracji z Polski 3. Determinanty zjawiska w teorii pull - push 4. Struktura agrarna Małopolski i Podkarpacia w kontekście zjawiska dezagraryzacji 5. Czynnik ziemi jako element determinujący migrację – w świetle badań własnych 6. Wnioski

1. Wprowadzenie do zagadnienia migracji Migracje – zjawisko towarzyszące ludzkości od zarania dziejów. Wiek XX – szczególne nasilenie omawianych procesów: konsekwencja dwóch wojen światowych, rozpad państw wielonarodowych, brutalne konflikty etniczne, migracja polityczna i zarobkowa do krajów Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. 1. Wprowadzenie do zagadnienia migracji

Rodzaje migracji: Migracje dzielimy ze względu na: ZASIĘG – migracje wewnętrzne (w granicach danej jednostki administracyjnej lub politycznej) – migracje zewnętrzne (pomiędzy jednostkami) CZAS TRWANIA – czasowe (w tym sezonowe i wahadłowe) – trwałe CEL – turystyczny – medyczny – religijny – zarobkowy FORMĘ – emigracja, imigracja, reemigracja, uchodźctwo, ewakuacja, repatriacja, przesiedlenie, deportacja.

Pojęcie migracji: Cechą wspólną tego terminu jest mobilność powodująca zmianę warunków bytowania. Migracja zatem „jest to proces przemieszczeń przestrzennych ludzi, zmiany miejsca zamieszkania (pobytu) osób, które przenoszą się z miejsca pochodzenia (miejsca wyjazdu) do miejsca przeznaczenia (miejsca przyjazdu)” [Manstead A.S.R, M.Hewstone M. 2001].

Potraktowanie tego procesu w sposób całościowy – np Potraktowanie tego procesu w sposób całościowy – np. w ramach analizy wejść i wyjść – bilansujących zjawisko migracji w odniesieniu do danego terenu bądź grupy społecznej definiuje ją jako „całokształt przesunięć przestrzennych ludności, prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu” [Zamojski J.E. 2007]. „Każde przekroczenie granicy państwa w celach turystycznych, rodzinnych, zawodowych, religijnych, podjęcia pracy, osiedlenia się z przyczyn politycznych czy ekonomicznych stanowi element migracji międzynarodowych” [Michałowska red. 1996].

Migracja może też być definiowana ze sformalizowanego (prawnego bądź statystycznego) punktu widzenia, jako „zmiana miejsca zamieszkania (pobytu stałego lub czasowego) w obrębie kraju, polegające na przekroczeniu granicy administracyjnej gminy, w tym - w przypadku gmin miejsko-wiejskich - zmiany miejsca zamieszkania w obrębie gminy , z terenów wiejskich na miejskie lub odwrotnie.” [Rocznik Demograficzny GUS 2007].

  Migrację zarobkową definiuje się z kolei jako „przestrzenne przemieszczenie ludności zawodowo czynnej podejmowane w celu poprawy sytuacji życiowej własnej i członków rodziny” [Nakonieczna 2007]. Migracja zarobkowa – czasowe lub stałe przemieszczenie się poza obszar macierzystej gminy, wpływające w sposób znaczący na zmianę struktury dochodów rodziny przy jednoczesnym przeobrażeniu dotychczasowego kształtu gospodarstwa domowego/i rolnego [Cymanow 2013]. [PC, 2012]

Ze względu na wspomnianą wcześniej dynamikę zjawisk sama skala migracji zarobkowej jest trudna do dokładnego określenia, masowość tego zjawiska oraz przeszkody formalne (związane choćby z liberalizacją przepływu ludności w strefie Schengen) pozwalają jedynie na szacowanie rzeczywistych rozmiarów migracji.

2. Skala współczesnych migracji z Polski Tab. 1. Emigracja z Polski na pobyt czasowy w latach 2004-2010 Kraj przebywania Liczba emigrantów w tys. 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ogółem 786 1 000 1 450 1 950 2 270 2210 1 870 1990 Europa 461 770 1 200 1 610 1 925 1887 1 635 1690 w tym: Unia Europejska (27 krajów) 451 750 1 170 1 550 1 860 1820 1 570 1615 Austria 11 15 25 34 39 40 38 32 Belgia 14 13 21 28 31 33 45 Cypr . 4 3 Dania 17 19 20 Finlandia 0,3 0,4 0,7 Francja 30 44 49 55 56 47 Grecja 10 16 Hiszpania 26 37 80 83 84 50 Irlandia 2 76 120 200 180 140 125 Niderlandy 23 43 98 108 Niemcy 294 385 430 450 490 415 455 Portugalia 0,5 0,6 1 Republika Czeska 8 9 7 Szwecja 6 27 29 Wielka Brytania 24 150 340 580 690 650 555 560 Włochy 59 70 85 87 88 92 Kraje spoza UE 60 65 67 75 Norwegia 36 46 Źródło: GUS, www.stat.gov.pl.

Rys. 1. Skala migracji czasowej Polaków w 2010 r. (w %). Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS.

3. Determinanty zjawiska w teorii pull - push Jedną z istotnych koncepcji wyjaśniających zjawisko migracji jest tzw. pull-push theory, sformowana przez Everette’a Lee. Zdaniem Lee podjęcie decyzji o migracji następuje w wyniku „porównania cech miejsca pochodzenia i lokalizacji docelowej.” Odbiór tych czynników uzależniony jest od indywidualnych cech osobowych danego człowieka – stąd migracja staje się w dużej mierze rezultatem percepcji takich czynników. Jeżeli czynniki wypychające i przyciągające pojawiają się jednocześnie w dwóch krajach, dochodzi do powstania tzw. potencjału migracyjnego.

Tab.2. Czynniki „push” i „pull” w zależności od determinantów migracji Motywy migracji czynniki wypychające („push”) Czynniki przyciągające („pull”) Ekonomiczne i demograficzne • ubóstwo • bezrobocie • niskie płace • wysoki przyrost naturalny • brak podstawowej opieki medycznej • braki w systemie edukacji • perspektywa wyższych zarobków • perspektywy poprawy standardu życia • rozwój osobisty lub zawodowy Polityczne • konflikty • niebezpieczeństwo • przemoc • korupcja • łamanie praw człowieka • poczucie bezpieczeństwa • wolność polityczna Społeczne i kulturowe • dyskryminacja wynikająca ze względów etnicznych, religijnych • łączenie rodzin • migracja do kraju przodków • brak zjawiska dyskryminacji Źródło: Dębowska O., (2007): Migracje - wyniki aktualnych badań i analiz. Małopolskie Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji, Kraków.

Struktura agrarna Polski południowo – wschodniej w kontekście dezagraryzacji Tab. 3. Struktura użytkowania gruntów w gospodarstwach rolnych według grup obszarowej użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010 Wyszczególnienie Pow. UR na gospodarstwo ( ha) Udział gospodarstw wg grup obszarowych (%) 2003 2010 do 5 ha 5-20 ha 20-50 ha > 50 ha UE - 27 11,5 13,8 8,7 7,6 6,2 5,9 23,4 22,1 61,7 64,4 UE - 15 20,2 23,0 4,8 4,0 10,4 17,4 16,0 66,3 69,6 Niemcy 41,2 55,8 1,4 0,3 9,3 7,8 18,3 15,2 71,0 76,7 Francja 45,3 53,9 1,2 0,9 3,8 14,8 10,8 79,2 84,5 Hiszpania 24,0 5,0 4,4 12,0 13,9 14,2 69,1 70,6 Wielka Brytania 54,7 70,8 0,4 3,9 4,1 9,5 85,9 86,0 Polska 6,6 9,6 41,9 37,3 17,8 19,2 24,3 29,6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.

Tab. 4. Średnia wielkość gospodarstwa z podziałem na województwa Jednostka podziału administracyjnego kraju Średnia wielkość powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w 2010 roku (w ha) województwo dolnośląskie 16,05 województwo kujawsko-pomorskie 15,04 województwo lubelskie 7,45 województwo lubuskie 20,78 województwo łódzkie 7,52 województwo małopolskie 3,88 województwo mazowieckie 8,50 województwo opolskie 17,99 województwo podkarpackie 4,56 województwo podlaskie 12,20 województwo pomorskie 18,94 województwo śląskie 7,14 województwo świętokrzyskie 5,49 województwo warmińsko-mazurskie 22,88 województwo wielkopolskie 13,41 województwo zachodniopomorskie 30,67 Źródło: ARiMR, 2013, za: Farmer.pl/PAP, na podstawie Spisu Rolnego 2010.

Odchodzenie od prowadzenia działalności rolniczej na obszarach Małopolski czy Podkarpacia powoduje nasilanie się procesów dezagraryzacji. Następuje stopniowa zmiana nie tyle struktury, co sposobu użytkowania ziemi (spadek udziału gruntów o dobrej kulturze rolnej na rzecz obszarów wykorzystywanych ekstensywnie lub też ulegających odłogowaniu i zalesianiu).

Następstwa dezagraryzacji w wymiarze ekonomicznym [Szymańska 2008]: zmniejszenie udziału rolnictwa w tworzeniu PKB, zmniejszenie pozycji ekonomicznej rolnictwa w agrobiznesie, zmniejszenie udziału dochodów z rolnictwa w budżetach rodzin rolniczych i wiejskich, dysparytet dochodowy ludności rolniczej, zmniejszenie nakładów na produkcję rolną, zmniejszenie nakładów inwestycyjnych, zmniejszenie absolutnego i względnego zatrudnienia w rolnictwie, silne uzależnienie sytuacji ekonomicznej gospodarstw od dotacji, zmniejszenie udziału rolnictwa w krajowym finansowaniu budżetowym.

Dezagraryzacja – czynnik wypychający – wymusza zmiany w strukturze dochodów i źródeł utrzymania ludności i gospodarstw domowych w obszarze rolnictwa, (oznacza recesywny charakter działalności produkcyjnej prowadzący do całkowitego zaniku przepływów gotówkowych z tego tytułu) [Musiał 2007]. Alternatywne źródła dochodów: świadczenia socjalne, praca najemna lub na własny rachunek, migracje sezonowe i trwałe

Czynnik ziemi jako element determinujący migrację – w świetle badań własnych Tab. 5. Skala migracji w poszczególnych kategoriach środowiskowych (w %) Liczba osób Deklarujący wyjazd w danej kategorii Ogół badanych Grupa I – najbliższa rodzina 1-2 64,1 30,9 3-4 17,0 8,2 5 & < 18,9 9,1 Grupa II – dalsza rodzina 39,3 20,0 35,7 18,2 25,0 12,7 Grupa III – znajomi, sąsiedzi 22,7 29,6 23,6 47,7 38,2 Źródło: badania własne.

Z przeprowadzonych badań wynika, iż 48% respondentów zetknęło się z migracja osób z najbliższej rodziny (grupa I), ponad połowa (50,9%) doświadczyła tego w odniesieniu do dalszych krewnych (grupa II), zaś 80% ogółu badanych zna taki przypadek wśród przyjaciół, znajomych czy sąsiadów (grupa III).

Rys. 2. Ocena wpływu niekorzystnej struktury rolniczej przestrzeni produkcyjnej na decyzje migracyjne w opinii respondentów Źródło: badania własne.

Czynniki poprawiające wykorzystanie ziemi rolniczej Polski płd Czynniki poprawiające wykorzystanie ziemi rolniczej Polski płd. – warianty W1. Wzrost opłacalności produkcji rolnej (wzrost cen żywności), W2. Przeprowadzenie skutecznych procesów scaleniowych zmieniających konfigurację działek, W3. Przeznaczenie znaczących kwot na utworzenie wysoko wydajnych gospodarstw specjalistycznych (np. sadowniczych), W4. Spadek cen ziemi w obrocie rynkowym ułatwiający powiększanie istniejących gospodarstw, W5. Pojawienie się procedur prawnych umożliwiających długoletnią dzierżawę, W6. Zanik barier mentalnych związanych z niechęcia do pozbywania się ziemi gospodarstw będących w stanie likwidacji.

Rys. 3. Czynniki poprawiające wykorzystanie ziemi rolniczej Polski płd Rys. 3. Czynniki poprawiające wykorzystanie ziemi rolniczej Polski płd. (% wskazań) Źródło: badania własne.

Wnioski: Przeludnienie agrarne Małopolski i Podkarpacia oraz słabe uprzemysłowienie większości obszarów peryferyjnych wywołuje szereg niekorzystnych zjawisk, takich jak: niski poziom życia, niesatysfakcjonujące zarobki, bezrobocie, a w konsekwencji staje się czynnikiem wypychającym – zwłaszcza w odniesieniu do młodszych i lepiej wykształconych mieszkańców tych terenów. Polska na tle innych państw europejskich dotknięta jest zjawiskiem znaczącego rozdrobnienia agrarnego, które w największej mierze dotyka regionów południowo-wschodnich. W konsekwencji prowadzi to do malejącego udziału znaczenia tej dziedziny gospodarki w strukturze dochodowej mieszkańców tych terenów.

Z przeprowadzonych badań wynika, iż migracja w ciągu ostatnich 10 lat stała się w badanym obszarze zjawiskiem masowym. Co drugie gospodarstwo doświadczyło wyjazdu min. 1 osoby blisko spokrewnionej, w przypadku dalszych krewnych czy sąsiadów sytuację taką sygnalizowały niemal wszystkie badane podmioty. Spośród badanych osób 85% wskazało na znaczenie czynnika niekorzystnej struktury agrarnej w podjęciu decyzji o migracji, przy czym dla ¼ badanych element ten był bardzo istotny. Jako antidotum na zaistniałą sytuacją wskazywano tworzenie wysoko dochodowych gospodarstw specjalistycznych, przeprowadzenie procesów scaleniowych, a także wzrost opłacalności produkcji rolniczej, głównie za sprawą wzrostu cen żywności.

Dziękuję za uwagę.