I Krajowa Konferencja Psychologii Klinicznej Oblicza traumy i ich diagnoza Stanisława Steuden Instytut Psychologii KUL I Krajowa Konferencja Psychologii Klinicznej Poznań 28-29 listopada 2014

1. Definiowanie traumy 2. Konsekwencje przeżycia traumatycznego wydarzenia 3. Diagnoza traumy (trudności) 4. Czynniki wpływające na subiektywną percepcję wydarzenia jako traumy 5. Pozytywne konsekwencje traumy 6. Skutki niedoszacowania traumy jako czynniki ryzyka 7. Przeszacowanie traumy – czynniki ryzyka 8. Implikacje dla praktyki klinicznej

1. Definiowanie traumy - Czym jest trauma? Wąskie rozumienie traumy Ciężki rodzaj stresora Narażenie na utratę życia lub poważne zranienie ciała lub bycie świadkiem takiego wydarzenia Ma charakter nagły, niekontrolowany Może dotyczyć wielu osób równocześnie (Folkman, 2011) „stan psychiczny wywołany działaniem zagrażających zdrowiu i życiu czynników zewnętrznych, prowadzący do głębokich zmian w funkcjonowaniu człowieka” (Zawadzki, Strelau, 2008).

Stres traumatyczny – doświadczenie związane z poważnym zranieniem, śmiercią lub zagrożeniem integralności cielesnej własnej lub innych osób, na które człowiek był bezpośrednio narażony i przeżywał uczucie silnego strachu, bezradności lub przerażenia (DSM-IV-TR)

Pojęcia trauma, stres traumatyczny, stresor traumatyczny, są często używane zamiennie na określenie zagrażającej życiu sytuacji i natychmiastowej reakcji na nią uczestniczenie w wypadku komunikacyjnym bycie ofiarą napadu bycie ofiarą gwałtu, przemocy fizycznej, udział w działaniach militarnych bycie świadkiem czyjejś nagłej śmierci W wąskim rozumieniu traumy wydarzenie traumatyczne jest czynnikiem ryzyka rozwoju lub nasilenia się zaburzeń zdrowia psychicznego i somatycznego

Według DSM-5 (2013) Trauma - narażenie na śmierć lub zagrożenie śmiercią, poważne zranienie lub przemoc seksualną w następujących okolicznościach (kryteria obiektywne): Bezpośrednie doświadczenie wydarzenia urazowego Bycie świadkiem wydarzenia urazowego Otrzymanie wiadomości o wydarzeniu urazowym (nagłym, niekontrolowanym), dotyczące bliskiego członka rodziny lub przyjaciela (kryteria kontrowersyjne) Wielokrotne doświadczanie wydarzeń (szczegółów) traumatycznych (np. służby mundurowe) – nie dotyczy biernych obserwatorów przekazu medialnego

narażenie w ciągu życia na traumę w krajach zachodnich: Epidemiologia traumy narażenie w ciągu życia na traumę w krajach zachodnich: 25-92% dla mężczyzn 18-87% dla kobiet (Breslau i in., 1998, Perkoningg i in., 2000) w USA 61% dla mężczyzn 51% dla kobiet (Kessler i in. 1995) Narażenie na wydarzenie traumatyczne jest wpisane w niektóre zawody (ratownicy medyczni, służby mundurowe) W wąskim rozumieniu traumy wydarzenie traumatyczne jest czynnikiem ryzyka rozwoju lub nasilenia się zaburzeń zdrowia psychicznego i somatycznego

Szerokie ujęcie psychologiczne wszelkie urazy (kryzysy, konflikty, stresy, frustracje, przewlekłe, zagrażające życiu choroby somatyczne, choroby psychiczne, stygmatyzujące, zakaźne), które łączą się z ryzykiem wystąpienia zaburzeń w funkcjonowaniu emocjonalnym, poznawczym, relacyjnym osoby na różnych etapach życia rozumienie zbliżone do rozumienia stresu (nie spełnia kryteriów wąskiego rozumienia traumy)

W rozumieniu potocznym trauma ma charakter indywidualny, uwarunkowany społecznie i kulturowo niektóre doświadczenia zaliczane do traumy będą nie tylko osadzone na wzorcach panujących w danej kulturze czy społeczności, ale także będą uzależnione od indywidualnego sposobu oceny danego wydarzenia, zależnie od: wieku stanu zdrowia dotychczasowych wydarzeń życiowych cech osobowości wyuczonych wzorców reagowania wsparcia społecznego

2. Konsekwencje przeżycia wydarzenia traumatycznego Doświadczenie traumy współwystępuje z wysokim ryzykiem zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania Problem przyczynowości / współwystępowania Czy zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania mają charakter pierwotny w stosunku do traumy i stanowią swoiste podłoże podatne na doświadczenia traumatyczne? Czy też zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania są następstwem doświadczanej traumy? Reakcje normatywne / nienormatywne w pierwszym okresie po traumatycznym zdarzeniu lęk, niepokój, nadmierne pobudzenie, unikanie kontaktów. Wymaga specjalistycznych interwencji wówczas gdy nie mijają wraz z upływem czasu

Zaburzenia związane z traumą Ostre zaburzenia stresowe (acute stress disorder - ASD) pojawia się niemal natychmiast od narażenia na działanie stresora - jej nasilenie zmniejsza się w ciągu kilku tygodni objawy typowe dla lęku, pobudzenie układu wegetatywnego, omdlenia, poczucie nierealności, obawa utraty kontroli, poczucie drętwienia, objawy napięcia, dezorganizacja procesów psychicznych, także zaburzenia pamięci Zaburzenie stresowe pourazowe (posttraumatic stress disorder – PTSD) – dotyczy od ok. 10% (klęski żywiołowe) do 50-60% osób (gwałt, udział w wojnie) Trwałe zmiany osobowości po przeżyciach traumatycznych

Syndrom Drugiego /Trzeciego pokolenia Złożony zespół PTSD - wiąże się z przedłużoną lub powtarzającą się traumą Poczucie winy Stygmatyzacja Zaburzenia poczucia tożsamości (J.Herman, 1992, 1998) Zaburzenia tożsamości osobistej (ciągłości Ja – trudność w integrowaniu przeszłości i teraźniejszości) i tożsamości społecznej (Harre, 1983, Kestenberg, 1982) Załamanie linii życiowej, utrata poczucia sensu życia (Janoff- Bulman, 1998) Syndrom ocalałego (poczucie winy ocalałych) –(Lifton, 1967; Niederland 1981) Syndrom Drugiego /Trzeciego pokolenia

Przyczynowość / współwystępowanie Zaburzenia adaptacyjne (F43.2) Zaburzenia lękowe (F40) (np. fobie, zab. lękowe z napadami paniki, zab. lękowe uogólnione) Zaburzenia nastroju (F32; F33) (epizod depresyjny, dystymia, zab. depresyjne nawracające) Zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane (F41.2) Zaburzenia dysocjacyjne (F44) (np. amnezja dysocjacyjna, fuga dysocjacyjna, dysocjacyjne zaburzenia ruchu i czucia) Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (F45) (np. zab. somatyzacyjne, hipochondryczne)

5. Pozytywne konsekwencje traumy -potraumatyczny wzrost PTG (Tedeschi, Calhoun) Kontrowersje wokół zjawiska

3. Diagnoza traumy (trudności) Subiektywny vs. obiektywny charakter traumy Nieostre kryteria rozumienia traumy Traumy oceniane retrospektywnie (z okresu dzieciństwa i adolescencji) Nakładanie się traumy na istniejące uprzednio zaburzenia Możliwość „zasugerowania” traumy (np. terapia, media, czynniki kulturowe)

4. Czynniki wpływające na subiektywną percepcję wydarzenia jako traumy Indywidualna percepcja sytuacji trudnych (cechy predysponujące i chroniące przed oceną wydarzenia jako traumy; kontekst sytuacyjny i społeczny i inne) Aspekty prawne (penalizacja czynów, uruchamianie motywacji roszczeniowej) Czynniki kulturowe Model funkcjonowania rodziny (wzorce zachowań rodzicielskich) Społeczna percepcja sytuacji trudnych (przekaz medialny)

6. Skutki niedoszacowania traumy jako czynniki ryzyka rozwoju PTSD rozwoju i utrzymywania się innych zaburzeń zdrowia psychicznego i somatycznego poczucia krzywdy zachowań autodestrukcyjnych poczucia osamotnienia i izolacji społecznej utrwalania się zgeneralizowanych negatywnych schematów poznawczych i przekonań nawiązywania więzi poza-bezpiecznych Syndromu niewybaczenia sobie i innym

7. Przeszacowanie traumy – czynniki ryzyka identyfikacji z statusem ofiary stygmatyzacji (np. DDA, DDRR) populacyjnej generalizacji traumy (np. narodowościowej, wspólnotowej, zawodowej) generalizacji traumy związanej z terrorem i prześladowaniem międzypokoleniowej generalizacji traumy utraty poczucia własnej godności i wartości manipulacji „statusem bycia ofiarą” traumą i czerpania wtórnych korzyści włączanie mechanizmu nadkompensacji (np. pogarda dla osób gorzej funkcjonujących)

8. Implikacje dla praktyki klinicznej Koncentracja na traumie vs. na radzeniu sobie z jej konsekwencjami Przepracowanie statusu „bycia ofiarą” na status „bycia ocalałym” Praca nad integracją doświadczenia traumy - „Ja zranionego” z „Ja aktualnym” i „Ja przeszłym” Praca nad zachowaniem spójności, tożsamości niezależnie od doświadczonej traumy Poszukiwanie znaczenia traumy dla aktualnego życia

Poszukiwanie korzyści w doświadczeniach trudnych dotyczących ja, filozofii życia, relacji interpersonalnych Zamiana poczucia utraty na możliwe korzyści Poszukiwanie równowagi między doświadczeniem traumy a wszystkimi innymi doświadczeniami życiowymi Poszukiwanie sensu życia w zdarzeniach wykraczających poza traumę

Dziękuję za uwagę!