Między Chyszówkami a Jabłońcem 100 rocznica operacji łapanowsko – limanowskiej. 28 czerwca 1914r. w wyniku zamachu w Sarajewie na następcę tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Ferdynanda Habsburga, rozpoczął się jeden z największych konfliktów zbrojnych w dziejach ludzkości. Historycy nazwali go wówczas Wielką Wojną. Konflikty narodowościowe na Bałkanach, rywalizacja kolonialna oraz wyścig zbrojeń ostatecznie doprowadziły do wybuchu wojny, która trwała 4 lata.

Europa w 1914r. Do zmagań wojennych po jednej stronie przystąpiły państwa centralne (położone w centrum Europy) – Cesarstwo Niemieckie oraz Austro-Węgry i Włochy. Po drugiej stronie znalazły się państwa ententy (Wielka Brytania, Francja i Rosja).

Dla Polaków istotnym był fakt, że rozpoczyna się konflikt między państwami zaborczymi co w przyszłości dawało nadzieję na odzyskanie upragnionej niepodległości. W tym celu polskie partie polityczne tworzyły organizacje paramilitarne, jak założony we Lwowie przez Józefa Piłsudskiego „Związek Walki Czynnej”, Związek Strzelecki oraz Towarzystwo „Strzelec”. Organizacje miały stanowić kadry przyszłej armii polskiej walczącej u boku jednego z państw zaborczych. Jesienią 1914r. władze monarchii austro-węgierskiej powołały Brygadę Legionów Polskich na czele z Józefem Piłsudskim. Legiony Polskie swój chrzest bojowy przeszły w czasie walk na obszarze Beskidów między Mszaną Dolną, Limanową i Nowym Sączem – pod koniec 1914r.

Polacy na galicyjskim froncie Wielkiej Wojny Brygadier Józef Piłsudski – 1914r.

Przełęcz między Chyszówkami a Słopnicami Królewskimi – XIX w.

Przełęcz Chyszówki, noc z 23/24 listopada 1914r Przełęcz Chyszówki, noc z 23/24 listopada 1914r. Na przełomie jesieni i zimy 1914r., gdy przygotowywano skierowane przeciw Rosjanom uderzenie na Limanową i Nowy Sącz, Legiony miały za zadanie oczyścić przedpole z wroga w rejonie Dobrej i Jurkowa. Do Dobrej legioniści przybyli 23 listopada, szukając noclegu przy 20 stopniowym mrozie. Brygadier Józef Piłsudski zadecydował, że wojska zostaną rozlokowane na obszarze Jurkowa. Wówczas dotarła do niego wieść, że w miejscowości Chyszówki, położonej na przełęczy między masywami Łopienia i Mogielicy zatrzymał się na noc oddział rosyjskiej kawalerii. Żołnierze drugiego i trzeciego batalionu pod dowództwem mjr Edwarda Rydza-Śmigłego przystąpili do działań. Nocą z 23 na 24 listopada oddziały polskie podeszły pod kwatery nieprzyjaciela. Zaskoczeni Rosjanie zostali wzięci do niewoli. Na Chyszówkach znajdowali się rosyjscy ułani z 14 dywizji jazdy generała Dragomirowa. Szwadron kozacki został rozbity. Polacy wzięli do niewoli 5 oficerów i 86 szeregowych. Zdobyli też 70 koni i przejęli miejsca na nocleg. Potyczka na przełęczy stała się preludium do grudniowych zmagań Legionów oraz wojsk austro-węgierskich z Rosjanami w ramach operacji łapanowsko-limanowskiej. Józef Piłsudski korzystał z gościny mieszkańców Słopnic, przebywając na kwaterach w osiedlu Zagrody oraz na plebanii. Tak opisywał swoją wizytę we wspomnieniach: „Moje pierwsze boje”: Ja ze swymi batalionami miałem jako bazę Jurków i drogę marszową idącą doliną Chyżówek, ale doprawdy z pięć razy w tym czasie byłem u proboszcza w Stopnicy Królewskiej, po tamtej stronie przełęczy w Chyżowkach, w pobliżu Limanowej. Biedny proboszcz musiał, zdaje się, co parę dni zmieniać swych gości — to my, to Moskale. Wreszcie przełamało się. Pewnej nocy, dowiedziawszy się, że Rosjan w Stopnicy mało, przeszedłem Chyżówki, wyrzuciłem trochę kozaków ze wsi i posłałem na tyły Tymbarku, zajętego jeszcze przez Rosjan, jeden batalion z karabinami maszynowymi. I nazajutrz byliśmy już w Limanowej. Było to 4 grudnia.

Legiony Polskie na ziemi limanowskiej, Przełęcz Chyszówki 23-24 listopada 1914r.

Legiony Polskie na beskidzkiej wsi, jesień 1914r.

Potyczka wojsk austro-węgierskich z kozakami. Limanowa 1914r. Mjr Edward Rydz „Śmigły” – 1914r.

Jeńcy rosyjscy pojmani przez legionistów w czasie walk w Beskidach Jeńcy rosyjscy pojmani przez legionistów w czasie walk w Beskidach. Jesień-zima 1914r.

W 10 rocznicę odzyskania Niepodległości, 11 listopada 1928 roku Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej z Dobrej postawiło na przełęczy krzyż jako hołd dla wszystkich poległych w walkach o niepodległą ojczyznę. Napis na tablicy powieszonej na krzyżu głosi: "Tu, w Chyszówkach w listopadzie 1914 roku walczyli legioniści polscy pod wodzą Józefa Piłsudskiego i wzięli do niewoli oddział kawalerii rosyjskiej.” W 1938 roku powstał w tym miejscu również pomnik na pamiątkę walk Legionów Polskich w 1914 roku, przełęcz nazwano imieniem ówczesnego Marszałka Polski – Edwarda Rydza Śmigłego.

Przełęcz Chyszówki – 11 listopada 1928r.

Krzyż na przełęczy Chyszówki – 1931r.

Chyszówki 1934r.

Po drugiej wojnie światowej w czasach PRL-u pomnik jak i tablica pamiątkowa ulegały stopniowemu zniszczeniu oraz zapomnieniu. Władze komunistyczne przywróciły nazwę „Przełęcz Chyszówki” ze względu na zacieranie historii związanej z II Rzeczpospolitą, Marszałkiem Edwardem Rydzem-Śmigłym oraz działalnością Legionów Polskich. Po 1989 roku przełęcz stała się na nowo miejscem obchodzenia uroczystości patriotycznych. Odnowiono pomnik i krzyż. W 1998 roku, w 80. rocznicę odzyskania niepodległości, to miejsce pamięci dopełnił obelisk poświęcony żołnierzom AK i "wszystkim walczącym z okupantami niemieckim i sowieckim w latach 1939-1956 o wolną i niezawisłą Ojczyznę". Co roku 11 listopada na Przełęczy Rydza-Śmigłego odbywają się rocznicowe uroczystości związane z Narodowym Świętem Niepodległości.

Chyszówki – 11 listopada 2014r., Narodowe Święto Niepodległości.

Limanowa – Jabłoniec, 2-12 grudnia 1914r Limanowa – Jabłoniec, 2-12 grudnia 1914r. Jednym z teatrów zmagań wojennych na początku Wielkiej Wojny była Galicja, położona w północno-wschodniej części Austro –Węgier. Rdzenne polskie tereny położone miedzy Krakowem a Karpatami stały się miejscem przebiegania linii frontu na przełomie 1914-1915r. Operacja łapanowsko – limanowska, W drugiej połowie 1914r. Armia Austro-Węgierska broniła dostępu do stolicy państwa – Wiednia, opierając się na linii obrony – Twierdza Kraków – łańcuch Karpat. Na szerokim odcinku wojska austriackie zatrzymały pochód armii rosyjskiej na zachód i południe. Największe zagrożenie przełamania frontu przez Rosjan, pojawiło się jesienią 1914r. na odcinku pod Limanową. Operacja wojskowa, którą przeprowadzały siły austro-węgierskie polegała na zatrzymaniu rosyjskiej ofensywy na najbardziej zagrożonym przełamaniem odcinku frontu oraz kontrofensywę, umożliwiającą dalsze działania na obszarze Galicji. Bitwa na Jabłońcu. W wypadku przełamania rubieży obronnych dla wojsk rosyjskich droga w kierunku Śląska, Czech i Wiednia stała otworem. Wojska austro-węgierskie zostały wówczas przegrupowane i wzmocnione silnym korpusem dowodzonym przez gen. Józefa Rotha, w skład którego wchodziły również oddziały niemieckie.

Operacja łapanowsko – limanowska, grudzień 1914r. Gen. Jozef Roth

Operacja rozpoczęła się 2 grudnia 1914 Operacja rozpoczęła się 2 grudnia 1914. i rozgorzała na długiej linii (ok. 100 km) - od Wisły, aż po główny grzbiet Beskidów. Kasina Wielka, Góra Św. Jana, Łąkta, rejon Sobolowa, Leszczyna, Rajbrot, góra Kobyła, Laskowa, Korab, Jabłoniec, Golców.

Linia okopów Jabłoniec – Golców 1914r.

Szczególnym miejscem zmagań wojennych w Beskidzie Wyspowym było ufortyfikowane przez Rosjan wzgórze Jabłoniec - to miejsca najcięższych bojów tej operacji. Przełamanie frontu nastąpiło 11 grudnia 1914r., wówczas do szturmu na wzgórze przystąpił oddział spieszonych huzarów węgierskich. Bliskość przeciwnika oraz szybki atak doprowadził do walk wręcz na kolby karabinów.

11 grudnia 1914r. Bitwa na Jabłońcu, śmierć płk. Othmara Muhra 11 grudnia 1914r. Bitwa na Jabłońcu, śmierć płk. Othmara Muhra. Pułkownik z rewolwerem w ręku, prowadzący huzarów do szturmu, otrzymuje śmiertelny postrzał.

Bitwa na Jabłońcu – starcie węgierskich huzarów z Rosjanami.

Cesarz Franciszek Józef I Płk. Othmar Muhr von Limanowa

Bitwa pod Limanową była pierwszym istotnym zwycięstwem wojsk austro-węgierskich przy nieznacznym wsparciu niemieckich sił. Nic więc dziwnego, iż była wtedy wydarzeniem bardzo sławnym - m.in. w Budapeszcie jeden z placów otrzymał nazwę „Limanowa". O wielkości operacji świadczy fakt, że brało w niej udział ok. 120 tyś. żołnierzy wojsk rosyjskich oraz ok. 90 tyś. wojsk austro-węgierskich. Jabłonieckie zwycięstwo przeniosło linie frontu ok. 60 km w kierunku wschodnim, przełamaną dopiero w maju 1915 r. w bitwie pod Gorlicami.

Jabłoniec. Kolumna upamiętniająca śmierć rotmistrza huzarów w czasie bitwy. W tle masywy Mogielicy i Łopienia.

Pamiątką walk w ramach operacji łapanowsko-limanowskiej jest ok Pamiątką walk w ramach operacji łapanowsko-limanowskiej jest ok. 100 cmentarzy wojennych, na których leży ponad 11 tyś. żołnierzy. Na ziemi limanowskiej znalazły się mogiły żołnierzy polskich, austriackich, węgierskich, niemieckich oraz rosyjskich w miejscowościach: Kamionka Mała – cmentarz na Jastrząbce, Laskowa, Jaworzna – Korab, Słupia, Krasne-Lasocice, Szczyrzyc, Mszana Dolna, Kasina Wielka, Tymbark, Mordarka, Limanowa – Jabłoniec, Stara Wieś – Golców. Największy z nich cmentarz nr 368 znajduje się na wzgórzu Jabłoniec, gdzie obok kaplicy-mauzoleum płk Othmara Muhra znajdują się mogiły poległych żołnierzy. Pamięć o działaniach wojennych w Beskidzie Wyspowym pozostaje pielęgnowana przez kolejne pokolenia m.in poprzez udział w rajdach historycznych oraz uroczystościach patriotycznych na Chyszówkach i Jabłońcu z okazji 11 listopada – Narodowego Święta Niepodległości.

Cmentarz wojenny nr 357 na Jastrząbce w Kamionce Małej

Cmentarz wojenny nr 358 w Laskowej

Cmentarz wojenny nr 359 - Jaworzna - Korab

Cmentarz wojenny nr 360 w Słupi

Cmentarz wojenny nr 361 w Krasnem-Lasocicach

Cmentarz wojenny nr 362 w Szczyrzycu

Cmentarz wojenny nr 363 w Mszanie Dolnej

Cmentarz wojenny nr 365 w Tymbarku Cmentarz wojenny nr 364 w Kasinie Wielkiej Cmentarz wojenny nr 365 w Tymbarku

Cmentarz wojenny nr 368 na Jabłońcu.

Cmentarz wojenny nr 369 – Golców – Stara Wieś

Jabłoniec, lata trzydzieste XX wieku. Mauzoleum Othmara Muhra.

Wydarzenia z listopada i grudnia 1914r Wydarzenia z listopada i grudnia 1914r. stały się początkiem, trudnej, krętej lecz zwycięskiej drogi Józefa Piłsudskiego oraz Legionów Polskich do odzyskania niepodległości. Świadomość i pamięć o Chyszówkach i Jabłońcu przetrwała sto lat. Pielęgnując i utrwalając historię wsłuchujmy się w słowa marszałka: Naród, który traci pamięć przestaje być Narodem – staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium.

1914 - 2014r. Dziękujemy za uwagę. Mateusz Wikar kl. III a Natalia Piaskowy kl. III e 1914 - 2014r.

Źródła: Mapy: Wojskowy Instytut Geograficzny – mapa: Bochnia, Wiśnicz, Limanowa, 1855r. Artykuły: - „Limanowa XII 1914r. Bitwa trzech cesarzy.” „Chyszówki – historia, której nie potrafili zniszczyć”. Publikacje: Dąbrowski Jan, „Wielka Wojna 1914–1918”. Polakiewicz Wacław, „Podhalański adwent 1914r. Szkice z czasów Wielkiej Wojny”. Wykorzystano fotografie: - Archiwalne fotografie z albumu „Okruchy pamięci – Limanowa na starej fotografii” Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, http://www.beskidy.gminadobra.pl,