2014/2015 FILOZOFIA NOWOŻYTNA Miłowit Kuniński Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów

EMPIRYZM BRYTYJSKI LOCKE, BERKELEY, HUME

John Locke ( )

Główne dzieła: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego [RdRL], 1690 Dwa traktaty o rządzie, 1690

Umysł, zanim nastąpi pobudzenie zmysłów przez rzeczy zewnętrzne wobec umysłu, jest pusty, jak kartka białego papieru bez żadnych znaków, bez żadnych idei, jak pusta izba, jak niezapisana tablica (tabula rasa). Wszelką wiedzę umysł uzyskuje przez zmysły.

Pojęcia ogólne powstają w wyniku procesu abstrakcji, któremu poddawane są dane zmysłowe.

Stanowisko Locke’a to aposterioryzm, (empiryzm) genetyczny, nawiązuje do empiryzmu genetycznego scholastyków i do Arystotelesa: niczego nie ma w umyśle, czego nie byłoby przedtem w zmyśle (nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu)

Nie ma wiedzy wrodzonej: pojęć i zasad obecnych w umyśle przed doświadczeniem. Stąd między innymi koncepcja wychowania jako efektu przekazywania wiedzy i zasad moralnych.

Idea to „/…/ wszelka rzecz, która jest przedmiotem myśli /…/ obraz fantazji, pojęcie, gatunek, i wszystko to, czym umysł może się zajmować gdy myśli (RdRL I, 1, 8).” „Cokolwiek umysł postrzega w sobie, czyli co stanowi bezpośredni przedmiot postrzegania, myślenia lub rozumowania, nazywam ideą (RdRL II, 8, 8).”

a)Idee albo postrzeżenia (percepcje, doznania) występują w naszych duszach/umysłach. b)Modyfikacje materii w ciałach wywołują w nas owe idee/postrzeżenia/doznania (RdRL II, 8, 7). Obecnie „przedmiot myśli” określamy mianem treści mentalnych. Idee/postrzeżenia zmysłowe to zmysłowe treści mentalne.

Idee proste (wrażenia, doznania zmysłowe, zmysłowe treści mentalne) narzucają się naszemu umysłowi, jeśli nasze zmysły reagują prawidłowo. Pochodzą od jednego zmysłu, od więcej niż jednego zmysłu, z refleksji, z doznań zmysłowych i refleksji (RdRL II, 3, 1). Idee złożone są rezultatem działalności umysłu: łączenia.

Substancja to pojęcie, które ma charakter nieempiryczny, bo oznacza rozumowo przyjmowane podłoże (substrat) cech, Substancja jednostkowa (rzecz) to zespół idei prostych, które występują stale razem i nazywane są tą samą nazwą, co sprawia, iż sądzimy, że idea substancji jest prosta.

Idee jakości pierwotnych w naszym umyśle odpowiadają jakościom (cechom) rzeczy, a więc nasze poznanie empiryczne jest w części adekwatne. Cechy te takie, jak masywność, rozciągłość, kształt, zdolność ruchu nie dają się oddzielić od ciał bez względu na ich stan i wywołują w nas idee proste.

Idee jakości wtórnych, to reakcje naszych zmysłów na pewne cechy pierwotne przysługujące rzeczom, które mają zdolność wywoływania w nas różnych wrażeń: zapachów, barw, dźwięków, smaków.

Idee jakości (cech) relacyjnych są wywołane przez cechy mające charakter zdolności potencjalnych, które ujawniają się przy oddziaływaniu rzeczy na inne rzeczy, np. ognia na glinę, wskutek czego ona twardnieje i zmienia barwę, lub na nas, wskutek czego odczuwamy wrażenie gorąca.

Reprezentacjonizm Locke’a „Jest oczywiste, że umysł nie poznaje rzeczy bezpośrednio, lecz tylko za pośrednictwem idei jakie ma o nich. Nasza wiedza jest więc o tyle tylko realna, o ile pomiędzy naszymi ideami a realnością rzeczy panuje zgodność (RdRL IV, 4, 3).”

„/…/ idee proste są naturalnymi i stałymi wytworami (productions) rzeczy, które nas otaczają i faktycznie na nas działają i z którymi, wobec tego, wiąże się cała ta zgodność (conformity), jakiej szukamy lub jakiej wymaga nasze położenie (RdRL IV, 4, 4).”

Relacja reprezentacji: aspekt przyczynowy (realizm epistemologiczny) aspekt odpowiedniości/podobieństwa Reprezentacjonizm zakłada, iż między podmiotem poznającym a rzeczywistością pozaumysłową istnieje zasłona zjawisk (veil of appearance): podmiot ma bezpośrednią świadomość prywatnego doświadczenia – elementów zmysłowych (idei) elementy zmysłowe znajdują się pomiędzy nami a światem zewnętrznym.

Dane zmysłowe (idee) są prywatne. Przedmioty doświadczenia są publiczne. (J. L. Mackie, Problems from Locke, Oxford 1976, r.2, s ) Stanowisko reprezentacjonistyczne, jeśli nie jest wsparte dobrze uzasadnionym realizmem epistemologicznym, prowadzi do sceptycyzmu poznawczego i grozi nawet idealizmem epistemologicznym.

Locke przedstawia argumenty przeciw sceptycyzmowi: od Boga wystarczająca pewność w sprawie istnienia rzeczy poza mną i zetknięcie z nimi rodzi przyjemność lub przykrość (RdRL IV, 11, 3); przyczyny zewnętrzne wywołują w nas postrzeżenia zmysłowe; brak organu zmysłu – brak odpowiednich idei (RdRL IV, 11, 4); nasza wola nie panuje nad ideami, które nam się narzucają; istnieje różnica między ideami zmysłowymi aktualnymi a ideami zmysłowymi w pamięci (RdRL IV, 11, 5);

przyjemność i przykrość towarzysząca aktualnym ideom jest bardziej intensywna niż powiązana z ideami przypominanymi sobie (RdRL IV, 11, 6); wzajemne potwierdzanie prawdziwości wiedzy przez różne zmysły (RdRL IV, 11, 7); zdolności poznawcze zmysłowe dają pewność istnienia rzeczy zewnętrznych i są przystosowane do potrzeb życia (RdRL IV, 11, 8); gdy idea dochodzi do umysłu nie możemy nie być przeświadczeni, że w danej chwili rzeczywiście istnieje poza nami coś, co daje bodziec zmysłom (RdRL IV, 11, 9);

nie należy oczekiwać dowodu i pewności tam, gdzie natura rzeczy na to nie pozwala – w sprawach codziennych (RdRL IV, 11, 10); nasza wiedza jest wynikiem istnienia rzeczy; zdania egzystencjalne dotyczące czegoś, co odpowiedna pewnej określonej idei – rzeczy poszczególnych (RdRL IV, 11, 10);

Wiedza ma swe źródło w doświadczeniu zmysłowym i wewnętrznym (samoobserwacja). Doświadczenie pełni też funkcję uzasadniania wiedzy, choć nie wszelkiej, Locke twierdzi, że np. istnienie Boga uznajemy na podstawie rozumowej, dzięki refleksji nad światem i sobą. Również prawo naturalne nie jest uzasadniane empirycznie, lecz rozumowo jako przekazane ludziom przez Boga.

Filozofia polityczna – Drugi traktat o rządzie Stan natury Thomas Hobbes ( ), autor Lewiatana (1651) opisując stan natury charakteryzuje go jako przedpolityczny i przedspołeczny.

W tym stanie wojny wszystkich ze wszystkimi, jak go określa, „nie ma /.../ ani własności, ani władzy, ani różnicy między moim i twoim; do każdego człowieka należy tylko to, co może sam zdobyć i na tak długo, jak długo może to utrzymać w swej mocy.”

Dopiero powołanie suwerena (władzy politycznej), która ma monopol użycia siły, umożliwia egzekwowanie prawa naturalnego i stanowionego, a przez to wprowadzenie i utrzymanie pokoju społecznego, dzięki czemu może istnieć społeczeństwo i państwo. Suweren stoi ponad prawem, bo jest jego egzekutorem. Zasada: princeps legibus solutus est (Ulpian, ok. 170 – 223, rzymski prawnik)

„Ludzie będąc stworzeni przez jednego wszechmogącego i nieskończenie mądrego Stwórcę, są wszyscy sługami jednego, suwerennego Pana, zostali przysłani na świat z Jego rozkazu i na jego polecenie, są Jego własnością, Jego dziełem, zostali stworzeni, by istnieć tak długo, jak Jemu, a nie komukolwiek innemu, będzie się podobać. Wszyscy oni zostali wyposażeni w takie same zdolności i wszyscy należą do wspólnoty natury (J. Locke, Traktat drugi, §6).”

Ludzie są własnością Boga i są między sobą równi. Samoposiadanie: ludzie są jedynie własnością Boga, dlatego mogą decydować o sobie, gdyż władają sobą. Nikt nie ma prawa władać kimś drugim, chyba że za jego zgodą w ramach prawa, na podstawie umowy społecznej.

Wolność Wolność naturalna polega na niepodleganiu żadnej władzy nadrzędnej na ziemi i woli lub władzy ustawodawczej żadnego człowieka tylko prawu natury (Traktat drugi, §22). W społeczeństwie zorganizowanym jako wspólnota polityczna wolność ludzi pod władzą rządu to podleganie stałym prawom, powszechnym i uchwalanym przez powołaną przez nich władzę ustawodawczą

„Jest to wolność do kierowania się moją własną wolą we wszystkich sprawach, w których prawa tego nie zakazują, oraz niepodlegania zmiennej, niepewnej, nieznanej, arbitralnej woli innego człowieka (Traktat drugi, §22).”

Samoposiadanie w teorii Locke’a jest podstawą ludzkiej wolności, wolności dysponowania sobą. W stanie natury pojawiają się jednak konflikty (podobne, choć nie tak gwałtowne jak w stanie natury w teorii Hobbesa) związane z roszczeniami do własności, a to skłania ludzi do powoływania arbitrów, i w końcu

- władzy prawodawczej (legislatywy), - wykonawczej (egzekutywy - rządu) - władzy federatywnej (polityka zagraniczna). Suwerenem jest lud, naród (w sensie politycznym), który w okresie między odwołaniem (lub upływem kadencji) a powołaniem nowych władz, sprawuje władzę suwerenną.

George Berkeley ( ) Filozof, teolog, biskup anglikański związany z Irlandią

Główne dzieła: Próba nowej teorii widzenia, 1709 Traktat o zasadach poznania ludzkiego, 1710 Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem, 1713

Istnieją tylko idee (wrażenia lub ich zespoły), które są postrzegane przez nasz i inne umysły.

Stąd teza: ich istnienie, to bycie postrzeganym: esse=percipi lub szerzej, jeśli uwzględnimy istnienie innych umysłów wraz z umysłem Boga: istnienie to bycie postrzeganym i postrzeganie: esse=percipi et percipere.

Rzeczy istnieją jako wiązki idei (wrażeń), to znaczy, że istnienie rzeczy jest stwierdzalne za pomocą zmysłów, i o innym ich istnieniu nie ma sensu mówić. Rzeczy istnieją jako przedmioty postrzegane zmysłowo przez umysły ludzi i niezmysłowo przez umysł Boga. Materia nie istnieje.

Regularność doznań zmysłowych jest rezultatem ingerencji Boga. Doznania zmysłowe wraz z regularnościami ich pojawiania się w umysłach ludzi to język Boga, za pomocą którego Bóg wskazuje nam możliwe sposoby postępowania.

Radykalny empiryzm Berkeleya odrzuca ogólne pojęcia abstrakcyjne (nominalizm w miejsce (umiarkowanego) realizmu pojęciowego i konceptualizmu) i prowadzi do immaterializmu.

Celem Berkeleya było wykazanie, że zdrowy rozsądek, który uznaje za istniejące to, co postrzegane zmysłowo, prowadzi do odrzucenia materializmu, a nawet istnienia materii, a zatem do ateizmu i wolnomyślicielstwa.

Monsignore Ronald Knox Limeryk o filozofii Berkeleya Był raz pewien młodzieniec z Lizbony, Co rzekł: „Bóg będzie chyba zdziwiony, Że stojąca tu skała Nieprzerwanie istniała, Choć nie patrzył na nią nikt z żadnej strony”.

ODPOWIEDŹ „Jestem Pańską uwagą zdumiony; Wszak to ja patrzę wciąż z każdej strony, I dlatego ta skała Nadal będzie istniała, Dzięki Bogu. Załączam ukłony”

David Hume ( )

Główne dzieła: Traktat o naturze ludzkiej, Eseje, 1742 Badania dotyczące rozumu ludzkiego, 1748 Badania dotyczące zasad moralności, 1752

Empiryczne podstawy wiedzy impresje (wrażenia) Percepcje: idee (kopie impresji)

Widły Hume’a: Są tylko dwa rodzaje sądów (zdań): o stosunkach między ideami, przyjmowane rozumowo  zdania analityczne o faktach, oparte na doświadczeniu  zdania syntetyczne

Prawo Hume’a (Gilotyna Hume’a): Nie można logicznie wywieść ze zdań opisowych (egzystencjalnych) zdań powinnościowych. Inaczej mówiąc, nie ma przejścia logicznego od is do ought, czyli od bytu do powinności. Hume uważałby takie przejście za błąd logiczny i za błąd, który potem George E. Moore (1903) nazwał błędem naturalistycznym.

Związek przyczynowo-skutkowy nie ma charakteru koniecznego, czyli nie jest bezwyjątkowy. Jest on stałym następstwem zdarzeń (zjawisk) w czasie. Wskutek częstego następstwa w czasie zdarzeń dwóch rodzajów np. A  B, wytwarza się w umyśle przyzwyczajenie, nawyk, który każe oczekiwać, iż ilekroć zachodzi zdarzenie rodzaju A, to nastąpi po nim zdarzenie rodzaju B.

Jednak zdania oparte na wnioskowaniu indukcyjnym są tylko uogólnieniami empirycznymi, a więc związek między zdarzeniami rodzaju A i rodzaju B nie jest stały, a pojawienie się zdarzenia przeciwnego zdarzeniu rodzaju B (~B) nie jest wykluczone.

Według Hume’a przyjmujemy w sposób samorzutny (by nature) istnienie świata materialnego, ale nie możemy wykazać jego istnienia, gdyż nasza wiedza albo jest empiryczna (a doświadczamy wrażeń, a nie rzeczy), albo rozumowa (formalna).

Zapowiedź głównych tez pozytywizmu: -doświadczenie nie pozwala uzasadnić żadnej tezy metafizycznej (istnieje materia, bądź istnieje duch)  metafizyka nie jest wiedza uzasadnioną, a nawet można ją uznać za pozbawianą sensu;

-tylko zdania empiryczne są sensowne i uzasadnione  teorie są uzasadnione empirycznie, jeśli zdania teoretyczne prowadzą do wniosków będących zdaniami empirycznymi, podlegającymi weryfikacji  weryfikacjonizm; -zdania analityczne (w naukach formalnych: logika, matematyka) są sensowne i prawdziwe, jeśli są niesprzeczne wewnętrznie.