Konstytucja 3 maja 1791 r.

Wybór w 1764 r. na króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, 32-letniego stolnika litewskiego Został władcą przy poparciu Obozu Familii Czartoryskich oraz rosyjskiej carycy Katarzyny II, dlatego nie miał silnej pozycji w państwie i nie mógł prowadzić samodzielnej polityki. Stracił poparcie rodziny Czartoryskich, kiedy ci zorientowali się, że nie zamierza prowadzić polityki zgodnej z ich życzeniami.

Stanisław August Poniatowski od początku swojego panowania starał się przeforsować wiele pożytecznych dla kraju reform. Już na sejmie koronacyjnym utworzono namiastkę rządu, powołano komisje dobrego porządku dla miast królewskich, oraz komisję menniczą, której zadaniem było uporządkowanie spraw monetarnych.

Dzięki sprawnemu funkcjonowaniu komisji skarbowej, wzrosły dochody w skarbie królewskim.

Szkoła Rycerska

Szkoła Rycerska miała przygotowywać młodych szlachciców do służby wojskowej (poprzez ćwiczenia w polu, musztrę, ćwiczenia z bronią) i jednocześnie dbała o ich wykształcenie ogólne. W programie ogólnokształcącym znajdowały się m.in.: język polski, języki obce (francuski, niemiecki, angielski, łaciński), historia Polski i powszechna, arytmetyka, rysunek, geografia, prawo cywilne i architektura cywilna, fizyka, historia naturalna, nauka o moralności i inne. Program wojskowy zakładał ćwiczenia musztry i bojowe (z ćwiczeń praktycznych), a także inżynierię wojskową z rysunkiem, sztukę fortyfikacji i taktykę. Program został zawarty w Katechizmie Kadeckim. Jego zasady można streścić w słowach “Bóg–Honor–Ojczyzna”.Na potrzeby Szkoły król zakupił posiadłość niedaleko Zamku Królewskiego – pałac zwany Kazimierzowskim. Wśród absolwentów nich byli m.in.: Tadeusz Kościuszko.

Terytoria opanowane przez konfederatów barskich, m. in Terytoria opanowane przez konfederatów barskich, m.in. Częstochowa (kolor pomarańczowy)

Kazimierz Pułaski pod Częstochową, obraz Józefa Chełmońskiego (u góry) Krzyż konfederatów barskich na Jasnej Górze (po prawej) Chorągiew konfederatów barskich (po lewej)

Mapa Rzeczypospolitej przed rozbiorami

Mapa przedstawiająca straty terytorialne podczas kolejnych rozbiorów

Sejm wielki 1788-1792, zwany Sejmem Czteroletnim Pomimo zatwierdzenia I rozbioru Polski król Stanisław Poniatowski nie ustawał w staraniach, aby kontynuować dzieło reform Jesienią 1788 roku zwołał sejm zwany wielkim, będący próbą naprawienia i uzdrowienia  Rzeczypospolitej.  Marszałkiem sejmu został mianowany Stanisław Małachowski.

Reformy wojskowe Sejmu Wielkiego Powołano do życia Komisję Wojskową Obojga Narodów (zamiast Departamentu wojskowego) oraz Komisariat Wojskowy, któremu powierzono zadania logistyczne i kwatermistrzowskie. Likwidacja Departamentu wojskowego była naruszeniem rosyjskich gwarancji. Posłowie uchwalili zwiększenie podatków na utrzymanie 100 tysięcznej armii. Ostatecznie z braku pieniędzy udało się powołać pod broń 65 tys. ludzi. Położono nacisk na rozbudowę artylerii, a sejm osobną konstytucją powołał do życia Główną Szkołę Artylerii i Główną Szkołę Inżynierów. Utworzono też formacje tzw. strzelców . Sejm chcąc utrzymać armię, na początku odwołał się do ofiarności społecznej. Po pół roku uznał to za błąd i obarczył szlachtę i duchowieństwo podatek, przeznaczony później na realizację reformy wojskowej. Nazwano go „ofiarą wieczystą” lub „ofiarą dziesiątego grosza”. Szlachta miała płacić10% swoich dochodów, a duchowieństwo 20%. Uzyskane środki nie wystarczyły jednak na utrzymanie 100-tysięcznej armii. Zredukowano więc ją do 65 tys.

Mundury wojskowe

Inne reformy sejmu czteroletniego Uchwalano reformy pozwalające ograniczyć wpływ Rosji na wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej, dlatego zlikwidowana została przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Rady nieustającej. Rząd zaczął odtąd rządzić samodzielnie. Zażądano wycofania wszelkich obcych wojsk z Rzeczypospolitej. Sejm domagał się wycofania wojsk rosyjskich z Ukrainy, a austriackich z Podola. Sejm wyłonił Deputację do Ułożenia Formy Rządu, która miała przygotować projekt generalnych zmian ustrojowych – proponowała wprowadzenie zasady wybieralności wszystkich urzędów i wzmocnienie roli senatu Zaczęto doceniać rolę mieszczaństwa. Nastąpił zjazd przedstawicieli 141 miast, który przyjął opracowany przez Hugona Kołłątaja memoriał do stanów i króla w sprawie przyznania praw wolnościowych mieszczaństwu. Miała miejsce tzw. „czarna procesja”. Był to uroczysty pochód ubranych na czarno mieszczan z prezydentem Janem Dekertem na czele. Złożyli oni memoriał z postulatami nowej regulacji prawnej położenia mieszczan koleino królowi, marszałkowi sejmu i innym dostojnikom Rzeczypospolitej. Zażądano m. in. praw politycznych. Powołano specjalną komisję, która miała rozpatrzyć żądania mieszczan. Nowa uchwała sejmowa zobowiązała wszystkie parafie do nadsyłania corocznie wojskowo-cywilnym komisjom porządkowym odpisów metryk ślubów, urodzin i zgonów. Uchwalenie przez Sejm Czteroletni prawa o sejmikach. Ustalono w nim zasady organizacji oraz kompetencji sejmików, a także wykluczenie z nich szlachty – nieposesjonatów. Uznano, że głos będą mieli tylko ci, których roczny dochód przekracza 1000 złp.

Prawo o miastach kwiecień 1791 Mieszczanie z miast królewskich otrzymali: gwarancję nietykalności osobistej, prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do urzędów, stopni wojskowych i godności duchownych. Uniezależniono od szlachty samorząd miejski, a reprezentantom miast pozwolono na udział w sejmach z prawem głosu doradczego w kwestiach miejskich. Pojawiły się również zarządy miast – magistraty – jako władze samorządowe. Ustawa o miastach powierzała magistratom zarząd miast mniejszych. Miastami większymi zarządzał natomiast magistrat złożony z prezydenta i radnych. Magistraty reprezentowały miasta, zarządzały majątkiem i kasą miejską, posiadały uprawnienia porządkowo-policyjne i w ograniczonym zakresie sprawowały sądownictwo.

O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja „...Od razu w dzień 3 maja napełniła izbę sejmowych obrad ciekawa publiczność. Na odgłos, iż konstytucya dnia tego podaną ma być sejmowi, biegł każdy dowiedzieć się, jaki jego i ojczyzny los będzie. [...] większa część jednak publiczności zabrane już miejsca w izbie znalazłszy, napełniła zamkowe sienie, schody i przysionki...”

Tekst Konstytucji 3 maja 1791 r.

c.d. postanowień Ograniczono artykuły henrykowskie i wprowadzono dziedziczność tronu saskiej dynastii Wettinów. Zmniejszono znaczenie sejmików . Ograniczono również prawa tzw. gołoty szlacheckiej (nie posiadającej ziemi). Konstytucja znosiła również liberum veto i wolną elekcję. Zlikwidowany został podział na Koronę i Litwę. Polska stała się odtąd jednolitym państwem, monarchią konstytucyjną. Jednym z postanowień było również złamanie zasady nieingerencji państwa w sprawy chłopów. Zostali oni wzięci pod opiekę, lecz tylko w zakresie, że wszelkie układy zawierane między nimi i dziedzicami nie mogły być samowolnie zmieniane. Zagwarantowano też wolność osobistą przybywającym do kraju osadnikom. W całym kraju jako język urzędowy wprowadzono język polski. W ustawie religia katolicka została określona jako panująca, przy jednoczesnym zapewnieniu równości i opieki prawnej innym wyznaniom.

Oryginał ustaw z 1791 r.

Treść konstytucji 3 maja (fragm.) „Stanisław August [...] Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucyi narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawione rządy naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencją polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas umiejętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą Konstytucyję uchwalamy...”

3 maja 1791 – obraz Jana Matejki

Julian Ursyn Niemcewicz tak opisywał te wydarzenia: „Co za wspaniały rozrzewniający widok: król stojący z wyciągniętą ręką na Ewangelii, przed nim szanowany kapłan, wokoło taczający jak ojca swego naród, tysiące i tysiące rąk podniesione do góry, drżenie radości w okrzykach, rzewne łzy na wszystkich twarzach...”

Konstytucja 3 maja miała stać się podstawą do przeprowadzenia fundamentalnych reform. spotkała się z bardzo żywym oddźwiękiem w całym świecie. Reakcje po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja w sąsiednich państwach były różne. Prusy oficjalnie pochwaliły ją, natomiast w tajemnicy uznały, że jest ona zagrożeniem dla ich imperialistycznych planów. W Rosji uznano, że należy ją obalić i powrócić do stanu sprzed 1788 roku. Najbardziej niezadowoleni z dzieła Sejmu Czteroletniego byli magnaci polscy (Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki). Konstytucja została wkrótce obalona przez konfederację targowicką (zainspirowaną przez Katarzynę II) podpisaną w kwietniu 1792 r. Rozpoczęła się wojna o obronę Konstytucji. Polska odniosła kilka zwycięskich bitew np. pod Zieleńcami czy Dubienką. Wojna jednak nie zakończyła się tryumfem Rzeczpospolitej. Król, chcąc ratować swój tron, przystąpił do Targowicy i nakazał zakończenie działań wojennych.