Powstanie Chmielnickiego 1648 - 1655

hetman kozacki Bohdan Zenobiusz Chmielnicki Ur. 27 grudnia 1595 najprawdopodobniej w Czehryniu koło Kijowa, zm. 6 sierpnia 1658 w Czehryniu, pochowany w Subotowie) – hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648 - 1654 bohater narodowy Ukrainy.

hetman kozacki Bohdan Zenobiusz Chmielnicki cd. Jako syn Michała, podstarościnego Czehrynia, przeżył swą młodość w dostatku wszelkiego rodzaju. Odznaczał się herbem Abdank, lecz kwestia jego szlachectwa była dyskusyjna, bowiem jego dziad był banitą pozbawionym szlachectwa. Cała jego rodzina była prawosławna.

Wojewoda ruski Jeremi „Jarema” Wiśniowiecki Ur. 17 sierpnia 1612r. zm. 20 sierpnia 1651r. Książe na Wiśniowcu, Łubniach i Chorolu; wojewoda ruski od 1646r. starosta przemyski, przysnyski, nowotarski, hadziacki, kaniowski. Ojciec króla polskiego Michała Korybuta Wiśniowieckiego, syn Michała Wiśniowieckiego, starosty owuckiego i córki hospodara mołdawskiego Jeremiasza – Rainy Mohylanki. Na początku wyznawca prawosławia, przeszedł na katolicyzm i był jego gorliwym wyznawcą.

Tuhaj - Bej Data jego urodzenia jest nieznana, lecz wiadomo, że zmarł w czerwcu 1651r. 30 stycznia 1644 wziął udział przegranej dla Tatarów bitwie po Ochmatowem, gdzie w starciu z wojskami koronnymi stracił ok. 4 tysiący ludzi. W 1648 wziął udział w powstaniu Chmielnickiego po stronie powstańców, prowadząc armię ocenianą na od 6 do 20 tysięcy żołnierzy. Według Pamiętnika Mikołaja Jemiołowskiego (żołnierza lekkiej chorągwi, ziemianina województwa bełskiego), który obejmował dzieje Polski od roku 1648 do 1679, Tuhaj-bej padł w potyczce pod Zamościem. Jednak badacze podają, że tatarski wódz zginął pod Beresteczkiem

Polityka Ukrainy Powstanie Chmielnickiego nie było jedynym powstaniem kozackim w dawnej Rzeczypospolitej. Poprzedzały je liczne wystąpienia m.in. Kosińskiego, Nalewajki, czy Pawluka. Po stłumieniu (1638) tego ostatniego sejm przyjął, z inicjatywy zwycięskiego hetmana Stanisława Koniecpolskiego konstytucję Ordynacja wojska zaporoskiego rejestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego. Miała ona charakter represyjny, stanowiła, iż: Wszelkie tedy ich (tzn. Kozaków) dawne prawa starszeństwa, prerogatywy, dochody i inne godności przez wierne posługi ich przodków nabyte, a teraz przez tę rebelię stracone, na wieczne czasy im odejmujemy, chcąc mieć tych, których los wojny pozostawił wśród żywych, za w chłopy obrócone pospólstwo. Ponadto postanowiono odbudować twierdzę Kudak na Dnieprze, która miała powstrzymać podobne rebelie w przyszłości. Działania te w oczywisty sposób jeszcze bardziej pogłębiły wzajemną nienawiść i chęć odwetu.

Przegląd sił walczących tuż przed powstaniem - Polacy Potocki 1.część – zaciężne oddziały kwarciane ok. 4000 w tym kilka regimentów weteranów niemieckich wojny trzydziestoletniej 2.część – milicja magnatów kresowych 3.część – Kozacy rejestrowi ŁĄCZNIE: 12 – 15 tys. żołnieży Wiśniowiecki na Zadnieprzu – 4000 żołnierzy

Przegląd sił walczących tuż przed powstaniem - Kozacy Chmielnicki – 4 tys. - 6 tys. pieszych kozaków walczących zza tabunów Tuhaj Bej – 6 tys. znakomitej lekkiej jazdy tatarskiej Ewentualne chańskie posiłki – 20 tys. w przeciągu nie mniej niż miesiąca ŁĄCZNIE: 10-12 tys. + posiłki chańskie

Przewagi Polacy mieli o wiele lepiej wyszkolone i opancerzone jednostki (+) Kozakom bardzo sprzyjała pogoda, bowiem czoło armii polskiej stanowiła ciężka jazda pancerna, która podczas wiosennych roztopów w 1649r. ugrzęzywała. (+) Kozacy mieli jednego z najlepszych hetmanów w historii. (+) Polskiej armii przewodniczył hetman Mikołaj Potocki – człek zarozumiały, mający przesadne mniemanie o swoich zdolnościach i lekceważący wroga, a przy tym nałogowy alkoholik. (-)

Królowie polscy tego okresu:

Władysław IV Waza Pierwszym królem, który panował podczas buntu największego hetmana kozackiego po Sahajdacznym był Władysław IV Waza (1632 – 1648). Był on synem Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki. Zmarł on w odstępie około pół roku po rozpoczęciu powstania, aczkolwiek przedsięwziął wielkie przygotowania do walki, z czego korzystali jego następcy, nie tylko w walce przeciw kozakom, lecz także razem z Ukraińczykami, np. przeciw Szwedom.

Jan II Kazimierz Waza Po drugim już z kolei królu z dynastii szwedzkiej szlachta elektowała Jana Kazimierza Wazę, który był trzecim i ostatnim władcą z dynastii Wazów w Rzeczypospolitej. Był on synem Zygmunta III Wazy i Konstancji Habsburżanki, jego drugiej żony. Był także przyrodnim bratem swojego poprzednika – Władysława Wazy. Według Sienkiewicza on właśnie dał posiłki dla broniącego się Zbaraża, który był punktem zwrotnym całej wojny domowej.

Główne Bitwy:

Bitwa pod Żółtymi Wodami: najważniejsze zagadnienia Stoczona 29 kwietnia do 16 maja 1648 Polska strona: Mikołaj Potocki (wysłał swojego syna – Stefana oraz Stefana Czarnieckiego) Ukraińska Strona: het. Chmielnicki i Chanat Krymski

Bitwa pod Żółtymi Wodami: siły Polska: 3 000 i trochę artylerii (1 500 piechurów okazało się być zdrajcami) Kozacy: 8 000 – Kozacy Chmielnickiego 15 000 – Tatarzy stosukowo sporo armat zdrajcy polscy (Kozacy rejestrowi, których wysłał Potocki)

Przegląd bitwy

Bitwa pod Żółtymi Wodami: wynik Bitwa ta zakończyła się bezdyskusyjnym zwycięstwem Kozaków, lecz wojska koronne zadały dotkliwe straty: zginęło ok. 1 500 Kozaków i ok. 500 Tatarów. Zakończyła się ona traktatem, który pozwalał na wycofanie się Polaków za cenę pozostawionych armat, które to znowu nie miały wpaść w ręce Tatarów. Kozacy złamali umowę i cały tabór uchodźców został rozgromiony. Z 600 wycofanych Polaków zostało ok. 100. Zarówno Potocki, jak i Czarniecki dostali się do niewoli.

Bitwa pod Korsuniem: najważniejsze zagadnienia Stoczona 26 maja 1648r. Polska strona: het. wlk. kor. Mikołaj Potocki i het. polny Marcin Kalinowski Kozacka strona: het. koz. Bohdan Zanobiusz Chmielnicki, Tuhaj – Bej i płk. kozacki Maksym Krzywonos

Bitwa pod Korsuniem: siły Polska: ok. 6 000 Wojska sprzymierzone: ok. 18 000 Warowny obóz polski pod Korsuniem zaatakowanym przez Kozaków.

Przegląd bitwy

Bitwa pod Korsuniem: wynik Bezdyskusyjne zwycięstwo Kozaków. Straty Potockiego: 5 000 zabitych i pojmanych Straty Chmielnickiego: nieznane Do niewoli dostali się wszyscy niezabici oficerowie prócz płk. Koryckiego, który zbiegł wraz z pozostałym tysiącem lekkiej jazdy.

Bitwa pod Korsuniem: zasadzka Maksyma Krzywonosa W nocy z 25 na 26 maja silny oddział kozacki pod dowództwem Maksyma Krzywonosa przygotował zasadzkę w wąwozie, przez który biegła droga odwrotu oddziałów polskich. W wykopane głębokie rowy wpadły polskie działa i wozy taborowe, a na złamanych tą sytuacją żołnierzy natarli z boków, ukryci do tej pory, Kozacy.

Maksym Krzywonos Pułkownik kozacki, jeden z głównych przywódców powstania Chmielnickiego. Pochodzenie nieznane, według jednej wersji pochodził z Mohylewa lub Ostroga, według innej - ówczesnego niemieckiego źródła - był Szkotem (przydomek miałby wówczas być dosłownym tłumaczeniem szkockiego nazwiska Cameron). Brał udział m.in. w bitwach pod Korsuniem, Konstantynowem i Piławcami. Zdobył m.in. Bar, Krzemieniec i Połonne. Brał udział w oblężeniu Lwowa w 1648 roku, gdzie zdobył Wysoki Zamek. Walki o Lwów przypłacił życiem, zmarł w kilka dni po otrzymaniu rany postrzałowej.

Bitwa pod Piławcami: najważniejsze zagadnienia Rozegrana na pograniczu Podola i Wołynia Stoczona 23 do 25 września 1648 r. Strona polska: Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski Mikołaj Ostroróg Aleksander Koniecpolski Strona kozacka: Bohdan Chmielnicki Krym Gerej

Bitwa pod Piławcami: siły Polska: ok. 30 000 Sprzymierzeni (Kozacy Chmielnickiego i wojska tatarskie): ok. 25 000 Piławce leżały na terytorium I Rzeczypospolitej

Przegląd bitwy ze strony polskiej

Przegląd bitwy ze strony ukraińskiej

Bitwa pod Piławcami: przedednie Przybyło ok. 30 tys. wojsk zaciężnych i pocztów prywatnych. Wbrew opiniom m.in. H. Sienkiewicza nie było pod Piławcami pospolitego ruszenia. Przemieszane ze sobą wojska prywatne i chorągwie koronne, przerażona i czekająca tylko na sygnał do ucieczki szlachta, brak jednoosobowego dowództwa, oraz skłóceni dowódcy z góry przesądzały wynik bitwy.

Bitwa pod Piławcami: wynik Polacy: straty głównie moralne, ponieważ przy pierwszym (planowanym) uderzeniu szlachta się rozpierzchła, wojsko koronne i reszta uciekała w popłochu. Husaria raz ruszyła, po czym zaraz zawróciła i także uciekła. Kozacy: kilku lub kilkunastu zabitych przy pierwszym uderzenie i przy szarży husarii.

Po tym zwycięstwie Kozacy poczuli się niezwyciężeni i przypuszczali coraz śmielsze szturmy i ataki. Od obrabowywania małych farm po atak na kupców i transporty państwowe. Pewnego pięknego dla Polaków dnia Chmielnicki posunął się za daleko…

Oblężenie Zbaraża: najważniejsze informacje Zbaraż był siedzibą Wiśniowieckich Dowódcą obrony był „okrutny” książe Jeremi Wiśniowiecki Oblężenie trwało od 10 lipca do 20 sierpnia 1649r. Zakończyło się porozumieniem Król przyszedł z odsieczą

Oblężenie Zbaraża: siły Polska: potężne mury i okopy 15 000 piechoty 2 000 husarii artyleria zamkowa ~ 100 Sprzymierzeni: 200 000 Kozaków 100 000 Tatarów ok. 2 000 armat

Zamek zbaraski

Oblężenie Zbaraża: przebieg cz. 1 W garnizonie byli wcześniej wspomniani hetmani, m. in. Mikołaj Ostroróg czy Aleksander Konicpolski oraz np. Michał Sobieski Chmielnicki chciał marszem zdobyć zamek, czyli przechodzić przez kolejne warstwy ochrony i zdobyć zamek, niszcząc mury dzięki swej artylerii. Gdy przy tym poważnym błędzie stracił łącznie ok. 6 000 żołnierzy, zrozumiał, iż łatwe zwycięstwa się skończyły.

Oblężenie Zbaraża: przebieg cz.2 17 lipca dotarł do Jana Kazimierza poseł – towarzysz husarii Mikołaj Skrzetuski. Król nie oczekując na zebranie szlachty na pospolite ruszenie ruszył ze swoim 25-cio tys. wojskiem z Lublina. Pospolite ruszenie zebrało się w połowie 1500 r., bo kanclerz wielki koronny, Jerzy Ossoliński, za późno rozesłał vici.

Oblężenie Zbaraża: przebieg cz.3 Gdy król dotarł pod Zbaraż, sprzymierzeni zostawili do utrzymania oblężenia tylko 40 tys. żołnierzy, a resztą otoczyli armię królewską. Król, zgodnie z planem, rozpoczął negocjacje. Zakończyło się niekorzystnym dla Rzeczypospolitej traktatem zborowskim. Król nie mógł negocjować z Chmielnickim, ponieważ wcześniej ogłosił go zdrajcą i wyznaczył nagrodę za jego głowę. Za olbrzymim haraczem chan zgodził się negocjować.

Warunki ugody zborowskiej: Bohdan Chmielnicki pozostał Hetmanem Wojsk Zaporoskich Zwiększono rejestr Kozaków z 6 do 40 tys. Na Ukrainie pozostały pod kontrolą Kozaków 3 województwa: Kijowskie, Bracławskie, Czernihowskie. Wszelkie urzędy na tych terenach otrzymywać miała szlachta prawosławna. Wojskom koronnym, Żydom i jezuitom wstęp na ten obszar był zabroniony. Członkiem senatu Rzeczypospolitej miał zostać metropolita kijowski (podczas sejmu jesiennego biskupi katoliccy nie wpuścili do senatu metropolity kijowskiego Sylwestra Kossowa) Z chanem zawarto przymierze zaczepno-odporne, obiecano spłacić zaległe upominki i co roku nie zwlekać z ich płaceniem. Rzeczpospolita odstąpiła chanowi prawo do wypasu trzód w Dzikich Polach nad Dnieprem, Dniestrem i Bohem. Powracający na Krym Tatarzy otrzymali prawo do brania napotkanej ludności w jasyr.

Islam III Girej Islam III Girej (III İslâm Geray) (1604–1654) – chan krymski w latach 1644-1654, syn chana Selameta I Gireja. W 1644 sułtan turecki Ibrahim Osmanli wyznaczył go chanem krymskim w miejsce jego młodszego brata Mehmeda IV. W 1648 zawiązał sojusz skierowany przeciwko Rzeczypospolitej z hetmanem kozackim Bohdanem Chmielnickim. Wojska tatarskie pod jego wodzą wspierały powstanie kozackie, biorąc udział w oblężeniu Zbaraża, bitwie pod Zborowem (1649), bitwie pod Beresteczkiem(1651). W 1654 po zawarciu kozacko-rosyjskiej ugody w Perejasławiu przeszedł na stronę Polski. Skrytobójczo zamordowany przez swoją ukraińską nałożnicę. Islam III Girej został pochowany na Cmentarzu Chanów w Bakczysaraju. Jego grób nie zachował się.

Chmielnicki nie chciał ustąpić Polakom i nie mógł uwierzyć, że chan tatarski, z którym wcześniej tak się „bratał” tak mógł z nim postąpić. Było wiele różnych innych bitew, lecz naprawdę nieliczne zakończyły się zwycięstwami Kozaków. Większością dowodził już sam król. Później opuściło go szczęście.

Siły Chmielnickiego: podsumowanie Przed powstaniem: 12 000 + 20 000 posiłków i maksymalnie 100 armat Szczyt: 300 000 i 2 000 armat U schyłku powstania: ok. 3 500 i parę jednostek artylerii Po powstaniu: 40 000 Kozaków i 3 województwa

Siły polskie: podsumowanie Przed powstaniem: ok. 20 000 na Ukrainie i ok. 500 armat Szczyt: 100 000 szlachty z gwardiami przybocznymi (od 100 aż po parę tysięcy) + ok. 300 000 wojsk koronnych i 5 000 jednostek artylerii (wszystko w Warszawie) i ok. 50 000 na Ukrainie U schyłku powstania: 25 000 szlachty z gwardiami przybocznymi i 100 000 wojsk koronnych w Warszawie oraz ok. 75 000 szlachty z gwardiami przybocznymi i 100 000 wojsk koronnych na Ukrainie. Po powstaniu: Prawie cała wystawiona szlachta, ok. 175 000 wojsk koronnych

Chronologiczna lista bitew: 1648 – bitwa pod Żółtymi Wodami 1648 – bitwa pod Korsuniem 1648 – bitwa pod Konstantynowem 1648 – bitwa pod Piławcami 1648 – bitwa pod Pohostem 1649 – bitwa pod Murażnowicami 1649 – bitwa pod Zahalem 1649 – bitwa pod Łojowem 1649 – obrona Zbaraża 1649 – bitwa pod Zborowem 1651 – bitwa pod Krasnem 1651 – bitwa pod Kopyczyńcami 1651 – bitwa pod Beresteczkiem 1651 – bitwa pod Łojowem 1651 – bitwa pod Białą Cerkwią 1652 – bitwa pod Batohem 1652 - oblężenie Kamieńca Podolskiego 1653 - bitwa o Monasterzyska 1653 - oblężenie Suczawy 1653 - bitwa pod Żwańcem 1654 – ugoda w Perejasławiu 1655 - bitwa pod Jezierną

Herb Kozaków podczas powstania:

Herb I Rzeczypospolitej

Herb Tatarów:

Wykonane przez: Aleksander Mierzejewski http://historia-home.jimdo.com