LITERATURA OBOWIĄZKOWA Literatura uzupełniająca A. Majchrowska (red.), Wybrane elementy socjologii. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu akademii medycznych, Wyd. Czelej, Lublin 2003 I. Taranowicz, A. Majchrowska, Z. Kawczyńska-Butrym, Elementy socjologii dla pielęgniarek, Wyd. Czelej, Lublin 2000 Literatura uzupełniająca A. Ostrowska (red.), Socjologia medycyny. Podejmowane problemy, kategorie, analizy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2009 B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie socjologii medycyny, Wyd. UJ, Kraków 2002. M. Sokołowska, Socjologia medycyny, PZWL, Warszawa 1986. W. Piątkowski, W. A. Brodniak (red.), Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, WSSG, Tyczyn 2005; w tej książce: E. Korzeniowska, Grupy odniesienia jako subiektywne determinanty działań w sferze zdrowia; B. Jacennik, Stymulowanie zmiany zachowań a polityka prozdrowotna administracji publicznej M. Florek (red.), Edukacja, praca, zdrowie. Szkice dedykowane Stanisławowi Kosińskiemu na 70-lecie urodzin i 45-lecie pracy naukowo-dydaktycznej, WSPiA, Lublin 2007; w tej książce: Z. Kostrzanowska, I. Wrońska, Zdrowie jako prioryt. wartość w XXI w.

Socjologia jako nauka: historia, definicja, przedmiot, funkcje, nurty teoretyczne, subdyscypliny. Socjologia medycyny

Narodziny Narodziła się w XIX wieku, ale właściwy jej rozwój przypada na przełom XIX i XX w. Ojcowie: Francuzi: Auguste Comte i Emil Durkheim, Brytyjczyk Herbert Spencer Niemcy Max Weber, Ferdynand Toennies, Georg Simmel, także Karol Marks, Z badaczy polskich m.in.: Ludwik Gumplowicz (teoria konfliktu ras), Stefan Czarnowski (socjologia kultury), Florian Znaniecki (socjologia humanistyczna)

Narodziny – czynniki zewnętrzne Narodziny społeczeństwa przemysłowego (kapitalistyczne), które cechuje: Rozwój fabrycznej produkcji maszynowej i techniki Zmniejszająca się liczba ludności utrzymującej się z rolnictwa (rosnące zatrudnienie w przemyśle) Urbanizacja Upowszechnianie oświaty Wzrost znaczenia wiedzy naukowej Poprzednie społeczeństwo, przedprzemysłowe (feudalne): Przewaga rolnictwa Prymitywna technika Niski poziom wykształcenia

Narodziny – czynniki zewnętrzne Narodziny demokracji sprzyjającej wolności słowa, a zatem publikacji i konfrontacji myśli; Narodziny państw narodowych Narodziny kultury masowej Narodziny właściwej gospodarki wolnorynkowej, konkurencyjnej, zmuszającej do fachowego rozpoznawania potrzeb i zachowań konsumentów

Narodziny – czynniki wewnętrzne Rzeczowe: przedmiot, aparatura pojęciowa, sposoby postępowania, metody badań Instytucjonalne: katedry, instytuty, towarzystwa, kongresy, kierunki studiów, branżowe pisma, wydawnictwa itp. Mieczysław Szerer: Esprit de corps wśród socjologów

Narodziny – czynniki wewnętrzne Twierdzenie/hipoteza: Studenci zdrowia publicznego prowadzą zdrowszy tryb życia niż studenci dziennikarstwa Jak je rozumieć? Czy sformułowano je poprawnie? Co trzeba uzgodnić, zdefiniować, rozszyfrować? Jakich miar użyć do sprawdzenia prawdziwości lub stwierdzenia fałszywości tych twierdzeń? Jakie metody badawcze zastosować (ile osób trzeba przebadać, kto musi wziąć udział w badaniach po stronie realizatorów)?

Definicja socjologii: Nauka o społeczeństwie (najkrócej) Nauka, czyli – w odróżnieniu od wiedzy zdroworozsądkowej, często powierzchownej, ograniczonej jednostkowym doświadczeniem, a więc fragmentarycznej – wiedza oparta na faktach stwierdzonych empirycznie, zgodnie z regułami metodologicznymi. Wiedza o zjawiskach społecznych w ich uwikłaniu z innymi zjawiskami.

Opozycje w socjologii Socjologia historyczna (zmierzała do wykrycia prawideł rządzących rozwojem społeczeństw, odkrycia etapów tego rozwoju – jak w organizmie) Socjologia analityczna (nastawiona na badanie aspektów, elementarnych zjawisk społecznych, ustalanie prawideł rządzących ich pojawianiem się, trwaniem, zmianą)

Socjologia analityczna - terminy Struktura społeczna Mikrostruktura (np. rodzina, grupa koleżeńska, sąsiedzka, pracownicy oddziału szpitalnego, przychodni rodzinnej) Makrostruktura (naród, klasa, warstwa, kategorie społeczno-zawodowe – np. lekarze, pielęgniarki) Mezostruktura (obszar interakcji między spotkaniem twarzą w twarz a szerszą strukturą społeczną; zob. społeczeństwo lokalne) Kultura (wg Antoniny Kłoskowskiej) bytu, tj. materialna, socjetalna, tj. społeczna sensu stricto, symboliczna, tj. duchowa

Opozycje w socjologii Ujęcie globalne (dążenie do sformułowania ogólnych twierdzeń o zachowaniu ludzi) Ujęcie partykularne (sensownie można opisać i objaśnić jedynie konkretne społeczeństwo w konkretnym momencie dziejowym) Socjologia spekulatywna (syntezy oparte na danych wtórnych) Socjologia empiryczna (eksploatująca autorskie badania zjawisk społecznych, ich dynamiki, związków)

Opozycje w socjologii Ujęcie statyczne (jak coś jest) Ujęcie dynamiczne (jak się zmienia) Procesy społeczne Proces społeczny to ciąg następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu społecznego

Opozycje w socjologii Stanowisko indywidualistyczne (społeczeństwo zbiorem jednostek; cechy jednostek decydują o cechach zbiorowości) Stanowisko holistyczne (gr. holos - całość: społeczeństwo stanowi pewną całość nieredukowalną do zbioru jednostek) Naturalizm (A. Comte, H. Spencer; świat człowieka częścią świata przyrody; socjologia nauką przyrodniczą) Humanizm (M. Weber, F. Znaniecki; świat kultury jest odmienny od świata przyrody; socjologia nie jest nauką przyrodniczą)

Funkcje socjologii Diagnostyczna (przez analogię do terminu wykorzystywanego w medycynie – socjologia diagnozuje, bada i stwierdza stan „organizmu”, jakim jest społeczeństwo) Prognostyczna (socjologia nie tylko diagnozuje, ale też skupia uwagę na procesach odpowiedzialnych za dynamikę społeczeństwa; zob. staruszkowie, opieka, przyszłość) Socjotechniczna (socjologia dostarcza argumentów, jak niektóre zachowania, postawy moderować: zmieniać, podtrzymywać) Demaskatorska (socjologia sprawdza i weryfikuje przekonania zdroworozsądkowe

Orientacje we współczesnej socjologii 1. Funkcjonalizm socjologiczny (Talcott Parsons, Robert K. Merton): społeczeństwo to system utrzymywany w stanie równowagi przez wewnętrzne mechanizmy samoregulujące; zjawiska społeczne są postrzegane przez pryzmat funkcji, jakie pełnią na rzecz systemu (jego przetrwania; zob. szpital jako system, zob. rocznik studentów…)

Orientacje we współczesnej socjologii 2. Teoria konfliktu (źródłem m.in. XIX-wieczny marksizm; w XX w. Ralph Dahrendorf, Lewis Coser): konflikt jest cechą każdego systemu, w którym nieustannie narastają antagonizmy prowadzące do wybuchu konfliktu, wytrącającego system ze stanu równowagi i powodującego jego rekonstrukcję (zob. relacje dyrekcji szpitali z personelem, zob. sytuacja w rodzinach studentów)

Orientacje we współczesnej socjologii 3. Teoria wymiany społecznej (George C. Homans, Peter M. Blau): zachowania ludzi i funkcjonowanie systemów społecznych to nieustanna wymiana nagród i kar między jednostkami (zob. relacje lekarz – pacjent, pielęgniarka – pacjent, dyrekcja – personel, nauczyciel – uczeń/student)

Orientacje we współczesnej socjologii 4. Interakcjonizm symboliczny (George H. Mead, Herbert Blumer): rzeczywistość społeczna jest tworzona i odtwarzana (rekonstruowana) w procesie interakcji międzyludzkich, czyli „wzajemnego wysyłania sygnałów – symboli (język mówiony i język ciała, gest, ubiór, intonacja głosu), odczytywania ich i w odpowiedzi wysyłania następnych” (zob. chory a lekarz)

Socjologia i jej subdyscypliny Socjologia ogólna dostarcza aparatury pojęciowej, metod badawczych i zasad ich stosowania; Jako dyscyplina nadrzędna zajmuje się: strukturami społecznymi teorią zmiany zachowaniami zbiorowości wpływem zbiorowości na zachowania jednostek

Socjologia i jej subdyscypliny Subdyscypliny zajmują się wycinkami rzeczywistości społecznej, mamy więc: socjologię gospodarki, kultury, miasta, pracy, prawa, rodziny, wsi, mamy też… socjologię medycyny, zdrowia i medycyny, zdrowia i choroby

Socjologia medycyny Nazwa dyscypliny wskazuje na związek nauki społecznej (socjologii) i medycyny Co to takiego socjologia medycyny? Co jest jej przedmiotem? A zwłaszcza - czym jest medycyna???

Medycyna Medycyna to dziedzina nauk przyrodniczych zajmuje się: badaniem budowy i czynności ustroju ludzkiego w stanie zdrowia i choroby rozpoznawaniem chorób i rokowaniem jej ostatecznym celem jest leczenie chorych i zapobieganie chorobom

Medycyna Składa się na nią: zespół dyscyplin podstawowych (teoretycznych, np. anatomia, histologia itp.) zespół dyscyplin klinicznych (praktycznych, np. pediatria, chirurgia, interna itd.)

Medycyna Występują gałęzie medycyny uwzględniające specyfikę środowisk społecznych (np. medycyna szkolna, medycyna pracy itd.) Powiązanie z innymi dziedzinami wiedzy daje efekt w postaci działów/dziedzin medycyny, jak: medycyna sądowa, lotnicza, nuklearna itp.

Medycyna /Encyklopedia medycyny/ Zapobieganiem chorobom zajmuje się medycyna zapobiegawcza Swoje cele stara się osiągać przez: propagowanie zasad higieny osobistej i otoczenia przez powszechne stosowanie szczepień /Encyklopedia medycyny/ Czy z medycyną należy kojarzyć wyłącznie takie treści?

Socjologia medycyny Medycyna to także instytucja społeczna, czyli: wyodrębniony i zorganizowany typ działalności (tu: diagnozowanie chorób i ich leczenie; jej przedmiotem - ludzie, zwierzęta) ujęty w odpowiednie formy organizacyjne (przychodnie, szpitale itd.) realizowany przez zespół ludzi (lekarze, pielęgniarki, czyli biały personel, ale nie tylko) wykorzystujących zestaw urządzeń materialnych i środków (budynki, aparatura, leki, odczynniki itp. itd.) /Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny/

Socjologia medycyny Co w tak rozumianej medycynie może być interesujące dla socjologii?

Socjologia medycyny Wróćmy do zapobiegania chorobom i ich społecznego kontekstu: Anatom, patolog Rudolf Virchow (zm. w 1902 r.) uważał medycynę za naukę społeczną, tj. praktyczną, rozwiązującą problemy; Alfred Grotjahn rozwijał teorię higieny i patologii społecznej mając nadzieję, że odegra rolę w wykazywaniu znaczenia warunków życia na zdrowie członków zbiorowości; pocz. XX w.)

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, W-wa 1900, r. Mrzonki „Medycyna dzisiejsza – ciągnął Judym – jako fakt bierze powód choroby i leczy ją samą, bynajmniej nie usiłując zwalczać przyczyn.” „Można zobaczyć całe rodziny sypiające pod pułapami sklepików, gdzie już nie ma ani światła, ani powietrza. W tym samym gnieździe kilku rodzin leżą stosy wiktuałów, załatwiają się rzeczy handlowe, przemysłowe, familijne, miłosne i łotrowskie, praży się jadło na śmierdzących tłuszczach, kaszlą i plują suchotnicy, rodzą się dzieci i jęczą przeróżni nieuleczalni wlokący kajdany żywota”.

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, W-wa 1900, r. Mrzonki „Mówię o tym, że gdy człowiek pracujący w fabryce, gdzie po całych dniach płukał sztaby żelaza w kwasie siarczanym, w wodzie i wapnie gaszonym, dostaje zgorzeli płuc i uda się do szpitala, zostanie wykurowany jako tako, to ów człowiek wraca do tegoż miejsca. Jeżeli pracownik zajęty w cukrowni przy wyrobie superfosfatu przez oblewanie węgla kostnego kwasem siarczanym, gdzie całe wnętrze szopy napełnia się parą kwasu siarkowego i gdzie gazy po spaleniu pikrynianu potasu wdychane wywołują zgorzel płuc – ulegnie tej chorobie, to po wypisaniu go ze szpitala wraca do swojej szopy.”

Socjologia medycyny Model zdrowia i choroby widzianych z tej perspektywy (medycznej) to tzw. model „bio-medyczny” W latach 50. europejscy lekarze zwrócili uwagę na to, że medycyna nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom społecznym związanym ze zwalczaniem chorób, profilaktyką zdrowia

Socjologia medycyny Amerykanin Robert Straus (Bernard Stern), rok 1957, i podział na: „socjologię medycyny” (miała się zajmować medycyną jako instytucją społeczną wraz z jej aktorami) oraz… „socjologię w medycynie”, tj. „na usługach” medycyny, jako pomoc w rozstrzyganiu problemów zdrowia i choroby (miała się zajmować społecznymi warunkami powstawania chorób);

Socjologia medycyny? Od tamtego czasu, czyli lat 50. XX w., postrzeganie medycyny, zdrowia i choroby oraz roli socjologii w rozstrzyganiu problemów z nimi związanych uległo dalszym modyfikacjom Nie chodzi już tylko o biologiczne i społeczne źródła chorób; chodzi o zdrowie i jego uwarunkowania przede wszystkim Można więc mówić o socjologii zdrowia i choroby, zdrowia i medycyny

Socjologia/zdrowie/medycyna Potrzeby społeczne – postrzeganie różnych zjawisk w kategoriach zdrowia i choroby Przemiany w medycynie jako nauce –teoria wieloprzyczynowości chorób i choroby funkcjonalnej (pozamedyczne aspekty etiologii chorób) Przemiany demograficzne i w obrazie chorób (ludzie żyją coraz dłużej – także dzięki medycynie, ale coraz więcej chorób ma charakter przewlekły; zmienia się kontekst społeczny medycyny)

Socjologia medycyny Powstanie uspołecznionego systemu opieki medycznej (demokratyzacja dostępu, ale i uprzedmiotowienie relacji pacjent – personel, zbiurokratyzowanie usług medycznych) Rozwój profilaktyki zdrowia (zwrot ku środowiskowym uwarunkowaniom zdrowia i chorób)

Paradygmaty socjologii [zdrowia i] medycyny Poprzedni (stary) paradygmat (zespół założeń) socjologii medycyny: medycyna i jej zaplecze instytucjonalne odpowiedzialne za zdrowie społeczeństwa i poszczególnych obywateli. Od lat 70. XX w. obowiązuje „społeczno-ekologiczny model zdrowia”. Ujmuje on „człowieka jako dynamiczny system wzajemnie ze sobą powiązanych elementów biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość fizyczną, społeczną i kulturową”. Rzeczywistość ta oddziałuje na człowieka, człowiek na rzeczywistość