ZABURZENIA OSOBOWOŚCI A PSYCHOPATIA  

Koncepcje i badania nad zaburzeniami osobowości 1) konstytucjonalne teorie typologiczne, zakładające biologiczne – dziedziczne i (lub) wrodzone – uwarunkowania osobowości 2) teorie dynamiczne, wyodrębniające różne mechanizmy osobowości o charakterze sił psychodynamicznych (popędy, potrzeby itp.) i podkreślające zasadnicze znaczenie procesu socjalizacji w formowaniu się osobowości 3) teorie cech osobowości, przypisujące w różnym stopniu wielu czynnikom (biologicznym, psychologicznym i społeczno-kulturowym) ważną rolę w osobowym rozwoju jednostki 4)  teorie systemowe, obejmujące poznawcze koncepcje osobowości

Zaburzenia osobowości "Zaburzenia osobowości są głęboko zakorzenionymi i utrwalonymi wzorcami zachowań przejawiającymi się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne. Zachowania te charakteryzują się tendencją do skrajnych reakcji i wyrażają się znaczną odmiennością w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia, odczuwania i odnoszenia się do innych. Takie wzorce zachowania mają tendencję do trwałości i do obejmowania wielu zakresów funkcjonowania psychologicznego."

Psychopatia: podejścia teoretyczne 1.koncepcja H. Cleckleya, której podstawowe twierdzenia stanowią punkt wyjścia dla wielu współczesnych ujęć osobowości psychopatycznej. 2.poglądy H. Eysencka stanowiące pierwszą próbę ścisłego powiązania konkretnej teorii osobowości z fenomenem psychopatii. 3.operacyjne podejście do psychopatii w ujęciu Roberta D. Hare`a. 4. koncepcja Andrzeja Jakubika "stanowiąca teoretyczny kanon metodologiczny wyznaczający zasady i reguły, którymi winien się kierować badacz zajmujący się nieprawidłowo funkcjonującą osobowością, w tym także psychopatyczną" (Gierowski).  

Hervey Cleckley (1985) definiuje psychopatię przez pryzmat zespołu swoistych dla niej cech: - wśród 16 wskazanych przez niego kryteriów cechę rdzenną stanowi wyraźny, głęboko zakorzeniony deficyt osób psychopatycznych w sferze ich reaktywności emocjonalnej i wiążące się z tym deficytem trudności w nawiązywaniu bliższych relacji emocjonalnych, spłycenie afektu oraz brak empatii (Patrick i Zempolich, 1998).

Operacyjne podejście do psychopatii Roberta D.Hare koncepcja dwuczynnikowa: na psychopatię składają się dwa skorelowane czynniki –  czynnik I to izolacja emocjonalna –  czynnik II to zachowania antyspołeczne

Teoria Andrzeja Jakubika (1999,2002) ujęcie systemowe zaburzeń osobowości (w tym także psychopatii) - łączy w jedną całość przypuszczalne etiopatogenetyczne znaczenie czynników biologicznych, psychologicznych i społeczno-kulturowych - podejście to uwzględnia mechanizmy dynamiczne funkcjonowania osobowości - zakłada, że podstawowym regulatorem zachowania się człowieka jest swoista motywacja wzbudzana w strukturach systemu, głównie na poziomie struktur informacyjnych (poznawczych).

Jakubik c.d. Relacja pomiędzy zaburzeniami struktury a zaburzeniami cech osobowości zaburzenia struktury powodują zakłócenia integracji poszczególnych funkcji osobowości. zaburzenia cech należy rozpatrywać w aspekcie cech dominujących i podporządkowanych.

Koncepcja H.J.Eysencka „temperament osoby jest predyspozycją, która, aby doprowadzić do rozwoju psychopatii, musi napotkać specyficzne czynniki psychospołeczne” Szeroki przegląd koncepcji dot. psychopatii: J.K.Gierowski, L.K.Paprzycki: „Niepoczytalność i psychiatryczne środki zabezpieczające”, wyd. C.H.Beck 2013

Pomiar psychopatii kwestionariusz autorstwa R. Hare`a PCL-R (Hare 1992) - narzędzie oparte na kanwie dwuczynnikowej koncepcji psychopatii - opiera się o ustrukturowany wywiad oraz przegląd akt badanego.   PCL-R:SV specjalna wersja narzędzia do badania poziomu psychopatii w populacjach nie-przestępczych. (PCL-YV) - specjalna wersja PCL przeznaczona dla adolescentów -wchodzi w skład kwestionariusza SAVRY diagnozującego czynniki ryzyka u nieletnich  

Podstawa diagnoz psychiatrycznych DSM IV R > DSM-V ! ICD-10

Osobowość i zaburzenia osobowości Osobowość: konstrukt teoretyczny, pod którym kryją się liczne właściwości kluczowe dla funkcjonowania psychospołecznego jednostki. > istnieje rozdźwięk pomiędzy tym jak osobowość i jej zaburzenia rozumiane są na gruncie psychologii i psychiatrii (wiele z funkcjonujących na gruncie psychologii konceptualizacji osobowości nie sposób przenieść na poziom efektywnego opisu behawioralnego, który mógłby znaleźć zastosowanie w praktyce diagnostycznej)

>> atrakcyjną propozycją wydają się tzw >> atrakcyjną propozycją wydają się tzw. teorie cech osobowości pozwalające na integrację podejścia psychologicznego i psychiatrycznego PROBLEM > rozbieżności pomiędzy medycznym i psychologicznym modelem osobowości i jej zaburzeń dotyczą problemu: kategorialność vs. wymiarowość zaburzeń!!!

psychologiczne teorie osobowości od pewnego czasu koncentrują się i podkreślają jej dymensjonalny (wymiarowy – w znaczeniu stanowiący kontinuum) charakter, podczas, gdy klasyfikacje medyczne korzystają ze stanowiska kategorialnego (które przypisuje zaburzeniu wartość jednostki diagnostycznej, ergo prowadzi do rozmycia określenia nasilenia dysfunkcji)

[> w ostatnich latach na uwagę zasługuje skonstruowany przez Costę i McCrea model Wielkiej Piątki, w ramach którego wypracowano narzędzia diagnostyczne (Inwentarz NEO-PI-R), znajdujące szerokie zastosowanie w pomiarze cech osobowości ]  [problem adaptacji narzędzi do warunków polskich oraz ich dostępności]

Zaburzenia osobowości o rysie antyspołecznym : współcześnie chodzi tu przede wszystkim o: - antyspołeczne zaburzenie osobowości (według DSM-IV), - osobowość dyssocjalną (według ICD-10) - psychopatię

Psychopatia Psychopatia (odrębna forma zaburzenia) stanowi pojęcie o szerszym kontekście m.in. z uwagi na fakt: - równoczesnego akcentowania zarówno emocjonalnej/interpersonalnej warstwy funkcjonowania osobowości oraz - antyspołecznych/behawioralnych przejawów zaburzenia (podkreśla się emocjonalny rdzeń tego zaburzenia poszukując w nieprawidłowym funkcjonowaniu emocjonalnym psychopatów najbardziej pierwotnych i zarazem kluczowych dla tej diagnozy cech)

Zespoły psychopatologiczne: „dyssocjalne zaburzenie osobowości” (w klasyfikacji ICD-10) oraz „antyspołeczne zaburzenie osobowości” (w DSM- IV-TR/ DSM 5) traktować można jako analogiczne formy tego samego zaburzenia osobowości

„Osobę dyssocjalną/antyspołeczną charakteryzuje głęboko utrwalony i długotrwały wzorzec zachowania polegający na całkowitej (lub co najmniej znacznie ograniczonej) niezdolności do dbania o uczucia innych ludzi. Dyssocjalność związana jest z brakiem poszanowania dla obowiązujących norm prawnych, moralnych czy obyczajowych, a zachowania podporządkowane realizacji celów jednostki – niejednokrotnie realizacji godzącej w dobra społeczne czy osobiste innych. Podkreśla się ponadto niską tolerancję na frustrację, którą obserwuje się w natychmiastowym dążeniu do uzyskania pożądanych efektów oraz impulsywność, nieprzyjmowanie odpowiedzialności za swoje postępowanie czy tendencje do agresji i reagowania złością”.

Psychopatia – cechy zaburzenia specyficzny rodzaj zaburzenia osobowości charakteryzującym się: - aroganckim i kłamliwym stylem funkcjonowania interpersonalnego, - swoistymi deficytami w przeżywaniu, rozumieniu i ekspresji emocji oraz - wysoce impulsywnym zachowaniem

Hervey Cleckley: The Mask of Sanity (1941)- opis prototypowego psychopaty [Robert D.Hare: Psychopaci są wsród nas] Różnicowanie psychopatii i osobowości antyspołecznej: problem diagnostyczny!!!

Na poziomie intrapsychicznym (obszar „ja”): - tożsamość – egocentryzm, samoocena budowana w oparciu o uzyskiwane instrumentalne zyski, potrzeba władzy, koncentracja na przyjemnościach - samosterowność – wyznaczanie celów na podstawie osobistej gratyfikacji, brak prospołecznych wzorców zachowania, zachowania niezgodne z prawem lub normami kulturowymi lub etycznymi

Na poziomie interpersonalnym: - empatia – brak troski o uczucia, potrzeby czy cierpienie innych, brak wyrzutów sumienia, gotowość do ranienia lub znęcania się nad innymi - intymność – niezdolność do nawiązywania bliskich relacji, eksploatacja jest podstawowym sposobem odnoszenia się do innych, preferowanie oszustwa i przymusu w relacjach z innymi, wykorzystywanie dominacji i zastraszenia do kontrolowania innych.

[Osobowość antysocjalna] Osoby o osobowości antysocjalnej (antyspołecznej) wykazywać będą duże nasilenie w obrębie domen antagonizmu i rozhamowania, w tym:

[Antagonizm] Antagonizm: - Skłonność do manipulowania: częste używanie podstępu wpływać na innych lub uzyskać nad nimi kontrolę, uwodzenie, powierzchowny urok osobisty, łatwość wypowiadania się, nasilone eksponowanie własnych osiągnięć - Kłamliwość: Nieuczciwość i notoryczne używanie kłamstwa, dwulicowość, manipulowanie swoim wizerunkiem - Znieczulica (chłód emocjonalny): Brak troski o uczucia i problemy innych, brak poczucia winy lub wyrzutów sumienia w związku z negatywnymi lub szkodliwymi skutkami swoich działań, agresja, sadyzm - Wrogość: Stałe lub częste gniewne uczucia, gniew i rozdrażnienie w odpowiedzi na drobne oznaki lekceważenia przez innych, mściwość

[Rozhamowanie] Rozhamowanie: - Nieodpowiedzialność: Lekceważenie i braku poczucia finansowych i innych zobowiązań brak szacunku dla innych, nierealizowanie umów i obietnic - Impulsywność: Działanie pod wpływem chwili, w odpowiedzi na bezpośrednie bodźce, działanie bez planu, nieuwzględnianie skutków zachowań, brak planowania - Podejmowanie ryzyka: Podejmowanie zachowań niebezpiecznych, ryzykownych i potencjalnie szkodliwych bez względu na konsekwencje, silna potrzeba nowych doznań, bezmyślne inicjowanie działań w celu przeciwdziałania znudzeniu, brak troski o swoje ograniczenia, zaprzeczanie zagrożeniom

Diagnoza psychopatii Robert D. Hare (z zespołem) >twórca tzw. operacyjnej koncepcji psychopatii oraz najpopularniejszego obecnie narzędzia do jej pomiaru: Psychopathy Checklist-Revised (PCL-R ) David J. Cook (z zespołem): The Comprehensive Assessment of Psychopathic Personality – CAPP

Robert D.Hare psychopatia jako zespół interpersonalno – afektywnych charakterystyk funkcjonowania jednostki w połączeniu z jej antyspołecznym stylem życia; koncepcja zakłada istnienie dwóch podstawowych czynników składających się na obraz psychopatii: I. interpersonalno – afektywnego oraz II. antyspołecznego (socialy deviant life style)

Koncepcja psychopatii R.Hare „Czynnik pierwszy dotyczy egoistycznego, wrogiego i pozbawionego wyrzutów sumienia wykorzystywania innych, drugi z kolei wiąże się z chronicznie niestabilnym, antyspołecznym i nieakceptowanym stylem życia”  

David J. Cook (z zespołem): The Comprehensive Assessment of Psychopathic Personality – CAPP - pomysł wywodzącym się z pracy klinicznej, [ W ramach konceptualizacji tej wyróżniono 6 podstawowych obszarów funkcjonowania człowieka (domains) obejmujących: przywiązanie (attachment domain), obszar behawioralny (bahavioral domain), obszar poznawczy (cognitive domain), dominację (dominance domain), emocjonalność (emotional domain) oraz właściwości „ja” (self domain), które następnie podzielone zostały na 33 symptomy, z których każdy definiowany jest za pomocą kolejnych cech opisowych]  

Podsumowanie (1) Psychopatia: obszar intensywnie eksplorowany badawczo!!! - narzędzia takie jak NEO-PI-R znaleźć się mogą w centrum zainteresowania psychologów diagnozujących antyspołeczne zaburzenia osobowości z zachowaniem jednoczesnej spójności z klasyfikacją medyczną >> dialog pomiędzy psychiatrią a psychologią w zakresie zaburzeń osobowości (problem orzeczniczy!) [korzystanie ze wspólnej siatki pojęciowej i modelu teoretycznego (teoria cech) sprzyjać będzie z pewnością ujednolicaniu standardów diagnostycznych pomiędzy ICD 10 a DSM 5 ]

Podsumowanie (2) Diagnoza i terapia zaburzeń osobowości stanowi przedmiot wielu kontrowersji w praktyce psychologicznej W diagnozie sądowo-psychologicznej problem sprowadza się do konieczności postawienia prawidłowej diagnozy aby móc zaproponować zindywidualizowane oddziaływania korekcyjne. Korekcja zaburzeń osobowości jest zadaniem trudnym i długoterminowym (także w warunkach wolnościowych, sytuacja izolacji może sprzyjać skoncentrowaniu się na terapii) Szczególne miejsce wśród zaburzeń osobowości zajmuje problematyka osobowości nieprawidłowej (psychopatii), nie wyczerpuje ona jednak całości problematyki zaburzeń osobowości.