Skarby naszego języka projekt edukacyjny zespół zadaniowy: Martyna Czerwińska/ Sylwia Cielas/ Marta Szczepańska/ Paula Małolepsza/ Klaudia Kołodziej Opiekun Aleksandra Teodorczyk

GWARA PODHALAŃSKA Skarby naszego języka 2011 Gwara podhalańska jest jedną z gwar dialektu małopolskiego, występująca na terenie Podhala. Spośród wszystkich gwar małopolskich najbardziej znana i najlepiej zachowana po dzień dzisiejszy. Posiada cechy jezyka niemieckiego, węgierskiego, słowackiego i rumuńskiego. Najbardziej do niej są zbliżone sąsiednie gwary spiska i orawska. Słownictwo tej gwary jest rodzime. Jej cechą charakterystyczną jest obecność wielu wyrazów rodzimych, typowo podhalańskich. Są to nazwy zazwyczaj rzeczy, które nie istnieją poza górami, np. Siklawa (wodospad górski), Spotyka się też wyrazy o tym samym brzmieniu, lecz innym znaczeniu niż w polszczyźnie ogólnej, np. obora – podwórko. W tej gwarze wymowa ”sz” jako ”s”, ”cz” jako ”c” i ”ż” jako ”z”. Spółgłoska ”rz” zachowuje swoje brzmienie lub niekiedy przechodzi w ”r”. Wśród młodzieży posługującej się gwara podhalańską często używa się No to na raziy – No to narazie. 3

Słownik gwary góralskiej, ciekawe słówka i zwroty górali z Podhala. 2011 Skarby naszego języka Słownik gwary góralskiej, ciekawe słówka i zwroty górali z Podhala. Będąc w Zakopanem, czy też na Podhalu często spotykamy się z gwarą góralską. Czy zdarza się wam, że zastanawiacie się o co tak w ogóle chodzi tym góralom? Jeżeli tak zapoznajcie się z naszym słowniczkiem gwary góralskiej. Przedstawiamy tu najczęściej używane przez górali wyrazy. L leber - leń luba - miła Ł ło bez - ach tak łobytom - ciągle łobzdobała - rozbolała łokropecnie - okropnie łokulory - okulary łowce - owce łobejdzies - obejdziesz M malućko - malutko mitrożyć - nic nie robić młaka - bagno moskol - placek owsiany pieczony na piecu mrawić - trwonić Ś śklanka - szklanka śpasy - żarty śpiwać - śpiewać śtramcyć się - stroić się śtuder -spryciarz, czfowiek pomysłowy śtuderować - kombinować świarny - fajny, szykowny, ładny T tela - tyle tustela -stamtąd, stąd U ucenstujemy - poczęstujemy upłaz -równina między Skałami upierdliwy - dokuczający, narzucający się A a dyć - a przecież B baca - pasterz baciarka - zabawa boskać - całować bedom - będę bukty - kluski ziemniaczane C ceper - przyjezdny chałpa - dom chawok - tutaj chłop - mąż 4

2011 Skarby naszego języka urodny -urodziwy urok - choroba spowodowana czarami uwarzyć - ugotować W wanta - głaz, skała wartko - szybko warzyć -gotować worce - jest warta Z zabacyć - zapomnieć zarembek - polana w lesie zatom - za tym zatyroł kasik - zapodział gdzieś zawiedą - zaprowadzą zeźlić - zezłościć się, zdenerwować zioro - patrzy zwada (zwora)- kłótnia zyngra - iskra Ż żętyca - serwatka z mleka owczego ciupaga - siekierka na długim drzewcu copka - czapka cuska - płaszcz D dranice - deski drzewiej - dawniej duchac - dmuchać durknąć - strzelić dyć - ale dzisiok - dzisiaj F fasiąg - wóz góralski felować - brakować filcoki - gumowe buty flasecka - flaszka frajerka - kochanka G gacie - kalesony, spodnie gazda - gospodarz gęśle - skrzypce gibki - szybki godać - mówić goje - drzewa N na podołku - na kolanach na mój dusiu - na moją duszę nablizać - przybliżać napytać - zaprosić naryktować - przygotować nie peć - nie żaruj O omasta - przyprawa oscypek - ser owczy ostomiły - najmilszy P parobek - kawaler parzenica - haftowane zdobienie męskich spodni pelenka - wódka piknie - pięknie płojdze - choć płony - lichy potocek - mała rzeczka poć tu - chodź tu pojeden – niejeden polana - łąka posiady - spotkania towarzyskie pościel - łóżko 5

2011 Skarby naszego języka gornecek - filiżanka, kubek gwara - opowiadanie H haj - tam hala - łąka górsla harnaś - przywódca hej - tak hipkać - skakać hojco - cokolwiek, byle co I ino - tylko izba - pokój J jaze - aż juhas - pasterz owiec K ka (kaj)- gdzie kida - pada kiek - kiedy kiela – ile kłabuk - kapelusz góralski z muszelkami i piórkiem kufa – pysk kostki - szlifowane muszelki R raić - radzić roki - lata rondel - duży garnek rozkidać się - rozwalić się rozwozać - zastanawiać się rubać - rąbać rusył się - ruszył się S scyry - szczery sędej - wszędzie siedzom - siedzę siumny -wspaniały, dorodny sjeni - zdjęli skieltować - kupować skokać - skakać skole -skały, kamienie snalyź się - znaleźć się skorusa - jarzębina stroić - szykować stropiła - zmartwiła się strybać się - wdrapać się suje się - sypie się sukać - szukać syćka - wszystko 6

GWARA ŚLĄSKA 2011 Skarby naszego języka Jak większość języków regionalnych, dialekt śląski przez wiele wieków funkcjonował w formie mówionej.Znajdziemy w nim elementy łaciny, czeskiego, niemieckiego. Gdy przyjrzymy się słownictwu gwary  to odnajdujemy różne określenia dla jednego słowa np.  jedni będą zbierać w ogródku pozimki,  inni podziomki albo jagody. Warto dodać, że spoiwem łączącym mowę śląską z polszczyzną była też wiara (w Prusach – katolicka a w Cieszyńskiem – ewangelicka), ponieważ Ślązacy również po polsku modlili się i śpiewali pieśni, korzystając z książek religijnych drukowanych w Krakowie, a później także na Śląsku. Język niemiecki wpłynął na gwarę ślaska w XIX w. wieku w związku z silnym uprzemysłowieniem. Wtedy też Ślązacy zaczęli używać wyrazów niemieckich na określenie przedmiotów wcześniej im nieznanych, związanych bądź z przemysłem, bądź ogólniej z życiem w miastach np. fedrować wydobywać. Germanizmy są stosowane mimo zupełnego nieraz braku znajomości języka niemieckiego. Warto tu przytoczyć znamienny dowcip o Ślązaku, który pojechał do Berlina i żali się swemu koledze kupiół bych sie tyn ancug, yno nie wiym jak sie to po niymiecku nazywo. 7

GWARA WARMIŃSKA Skarby naszego języka 2011 Gwara warmińska jest częścią dialektu . Powstała w wyniku wymieszania się różnych gwar polskich (głównie wielkopolskie gwary chełmińsko-dobrzyńskiej i sąsiednie gwary Mazowsza). W wyniku germanizacji przyswojeno liczne germanizmów. Charakterystyczne są też zapożyczenia z języka pruskiego. Warmia w wersji warmińskiej to Warńija, a warmiński warńijski. Tekst w tej gwarze: Pozawczoram z rena po frysztyku kobziyty sobzie co do roboty nolazły, a mym wsiedli w ołto i pojechalim do Łolstyna. Pozietrze buło sprowdy psiankne, tedy łostazilim ołto na łustrzyżónam parkplacu, coby noma żodan szpiglów nie łuder abo i ziankszy szkody nie łuczyniuł i poślim psiechtó na Stare Mniasto na wspomninki ło kedajszam Łolstynie. Gdzie sia człozieku nie łobglóndniesz wszandzie jenaczy tero wyglóndo. Jek am ślypsie zawer, zaro mi sia stary Łolstyn przymarzu. Tekst przetłumaczony: Przedwczoraj z rana po śniadaniu kobiety znalazły sobie jakieś zajęcie, a my wsiedliśmy do samochodu i pojechaliśmy do Olsztyna. Pogoda była naprawdę piękna, więc zostawiliśmy auto na strzeżonym parkingu, żeby nam ktoś lusterek nie powyrywał albo i większych szkód nie narobił, i poszliśmy pieszo na Stare Miasto powspominać o niegdysiejszym Olsztynie. Gdzie się nie obejrzysz, wszystko teraz inaczej wygląda. Ledwie przymknąłem oczy, zaraz mi się stary Olsztyn przypominał. Przykłady regionalnych przysłów; Bądź pracowitym jak pszczółka, a wszędzie wkoło ciebie pełno miodu będzie, Kto winien, łoddać powinien, - Jedzie jek ksiądz (na gospodarza, który ma dobre konie i powóz). 8

GWARA KASZUBSKA Skarby naszego języka 2011 Zalicza się do dialektów pomorskich. Gwara kaszubska wykazuje wiele cech wspólnych z językiem polskim, jednak jest uważana za najbardziej odrębną. Właściwości: - obecność licznych germanizmów, np. halac – przynieść, - obecność cech pochodzących z języka staropruskiego, - częstsze niż w polszczyźnie występowanie orzeczenia po dopełnieniu, przez co zdania często kończą się czasownikiem. Pismo. Do zapisów tekstów w mowie kaszubskiej początkowo używano alfabetu ogólnopolskiego, ale ostatecznie zastapiono go regionalnym: Aa Ąą Ãã Bb Cc Dd Ee Éé Ëë Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Łł Mm Nn Ńń Oo Òò Óó Ôô Pp Rr Ss Tt Uu Ùù Ww Yy Zz Żż   Występują również dwuznaki ch, cz, dz, dż, rz i sz, odpowiadające podobnym głoskom, jak w języku polskim. Zemia Rodnô(Wielu uznaje te piosenke za hymn kaszub) - fragment Zemia rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju od Gduńska tu jaż do Roztoczi brom! Të snôżô jes jak kwiat rozkwitłi w maju ce ojczëzna jô lubotną tu móm. 9

GWARA WIELUŃSKA Skarby naszego języka 2011 Gwara ziemi wieluńskiej, wcześniej używana bardzo często, dzisiaj zanika. Słychać cechy gwary małopolskiej, wielkopolskiej i śląskiej. Jest zaliczana przez językoznawców do gwar sieradzkich. Z analizy zebranego materiału wynika, że obszar ziemi wieluńskiej na wschód od Prosny dzieli się na 2 części, z których jedna wiąże się z gwarami śląskimi i wielkopolskimi, a druga część ma cechy wspólne z gwarami śląskimi i małopolskimi. Akcent w gwarze ziemi wieluńskiej jest zgodny z normą ogólnopolską. Nieliczne odstępstwa wiążą się z zabarwieniem uczuciowym wypowiedzi, rzadziej z innymi czynnikami. Powszechne na ziemi wieluńskiej jest przysłowie " I us po Mateuśe, a ty iesce f kapeluśe." Okazuje się, że najstarsi mieszkańcy (czasem też średnie pokolenie) mają wymowę typu łafka, śpywoł, zbyroł. Takie zębowe ł w licznych formach było wyśmiewane. Wymowa taka była przez sąsiadów z okolicy uważana za gorszą. Pogardliwie nazywano ich Mlokami. Ludzie starsi przekazują dawne opowiadania, jakoby królowa Bona sprowadziła i osiedliła w tych wsiach przybyszów skądś ze wschodu. Sami siebie nazywają Kurpańi, a nieco dalej, we wschodniej części ziemi wieluńskiej kurpe oznacza stare, zniszczone buty o drewnianym spodzie. Faktem jest, że do czasów ostatniej wojny ludzie ci żyli w odosobnieniu, wyróżniali się szczegółami strojów, cechowało ich wyjątkowe zamiłowanie do koni, a młodym mężczyznom nie wolno było wyprowadzić się do innej wsi. Nie przyjmowali też obcych mężczyzn do swojej społeczności, byli ambitni, bogaci, zarozumiali i nieżyczliwi dla obcych, w przeciwieństwie do sąsiadów z bliższej i dalszej okolicy. Dostępne prace i źródła historyczno - osadnicze nic na temat Mloków nie mówią. Piosenka w gwarze wieluńskiej: Kapusta, buroki, bijum się chłopoki, o jakum przycyne, o ładnom dziewcyne.   Nie bijta się chłopcy, lo Boga Świntcgo, nie pójde za wszystkich, tylko za jednygo. Tu grojta, tu trombta, na tym nowym placu, Dwa dni wesołości, a do śmierci płacu.   Co chłopoka zdobi, corny kapelusik, Buzia rózowiutko, wykręcony wąsik. 10

2011 Skarby naszego języka sceka, scynka - szczęka, iagnyska - biedronka Iagna, Iaguśa, Agnes - Agnieszka Iadam - Adam Iantoś - Antoś Kuńzu – Konrad uoberek – oberek sapki, cuapki - łapki na myszy sebuć, zezuć - zdjąć buty (cecha śląska) zaro, zarou, zarouski - zaraz tero- teraz śfyncunka - święconka piołun – piorun iuntsko- pestka od wiśni lza, uza - łza blyskavica, byskavica - błyskawica pomału – powoli okeć - łokieć zuxrać, zuzlać - czynność wykonywania nieustannych ruchów żuchwą spryca - strzykawka lyska – gąsienica naturat - denaturat kamzela - długi, wełniany, chłopski płaszcz samodziałowy niteres - interes daśki - zuchwały kacma - karczma iś - iść ieś - jeść kraś - kraść kuaś - kłaść Moksko - Mokrsko Vyzglas - Wierzchlas Żysxovice - Dzietrzkowice Pińek, pynek - pieniek, kloc do rąbania drewna koli - linia kolejowa  eli - jeśli kćux, ćux - kciuk śńok - siniak, nazwa grzyba ćmok - określenie nazywające człowieka ciemnego i tępego. śysk - sierść kce- chce krekce, gregoce - żaba rechocze tus, ckus - tchórz myś - myśl leibrunt – wielbłąd tsa - trzeba potsa - potrzeba alfabeta, alfabet - analfabeta limyntos - elementarz kaduka - adwokat 11

GWARA WIĘZIENNA Skarby naszego języka 2011 Gwara więzienna jest jedną z najbogatszych pod względem słownictwa gwar polszczyzny; nie jest możliwe stworzenie pełnego jej słownika, gdyż ewoluuje ona nieprzerwanie w wielu miejscach niezależnie. Często te same słowa mają różne znaczenia, bądź różne słowa mają te same znaczenia (w zależności od miejsca stosowania). W zasobie słów stosowanych w gwarze więziennej dłużej utrzymują się i bardziej rozprzestrzeniają te, które cechuje łatwość odmiany gramatycznej. Gwarę więzienną należy podzielić na tzw. kminę (język grypsujących, nazywanych ludźmi) oraz język zwykły - tzw. frajerów. Podstawę gramatyczną grypsery stanowi język polski, jednak wyraźne są w niej wpływy jidysz, rosyjskiego, niemieckiego, ukraińskiego i rozmaitych gwar miejskich. W olbrzymim stopniu wpłynęła na ukształtowanie się współczesnych gwar młodzieżowych. Powstała najprawdopodobniej w XIX wieku na terenie zaboru rosyjskiego. Początkowo pełniła funkcję głównie języka tajnego, gwary środowiskowej przestępców odsiadujących długoletnie wyroki. Od końca XIX wieku używana także na wolności. 12

GWARA UCZNIOWSKA Skarby naszego języka 2011 "Gwara uczniowska bardzo żywo reaguje na to, co dzieje się w życiu społecznym i politycznym. I właśnie dlatego na szkołę mówi się teraz „Dom Wielkiego Brata”, a na jej dyrektora – „Bin Laden"-mówi prof. Halina Zgółkowa, redaktor naczelna "Nowego słownika gwary uczniowskiej". W jednym z warszawskich liceów wiedzie do niej wymalowana markerem na ścianie strzałka z napisem "do palarni im. Stefana Jaracza". W innej szkole średniej w stolicy uczniowie chodzą za potrzebą "tam, gdzie diabeł mówi dobranoc". Profesor Halina Zgółkowa zwraca jednak uwagę, że to właśnie ocena niedostateczna jako jedyna doczekała się określeń, które przetrwały w szkolnym slangu całe pokolenia: To oczywiście nieśmiertelne „pała” albo „lufa”. Od lat wśród uczniów funkcjonuje też powiedzenie: „Życie nie kończy się na szkole, tylko na cmentarzu" - śmieje się. ------------------------------------------------- Słowniczek: bagaż umysłowy - tornister Bin Laden, Wielki Brat, Harry Potter - dyrektor centrum seksu i hazardu, Belweder - pokój nauczycielski Dom Wielkiego Brata - szkoła dyplomatołek - głupi uczeń kaczorek, kwaczka, witamina D -ocena niedostateczna klęczący beduin - dwója lepper - osoba głupia, ograniczona marzenie ściętej głowy - szóstka Samotny Biały Żagiel, Pałka Sterczałka - jedynka minister - uczeń starszej klasy na Irak - na pewno replay - powtarzanie klasy strażnik Teksasu - ochroniarz szkolny wibrator - telefon komórkowy udziałowiec - uczeń aktywny, działający np. w samorządzie Batman, żałobnik, krzyżak - katecheta Tokszoł, rzeź niewiniatek - odpytywanie Jaskinia lwa, komora gazowa - gabinet dyrektora 13

TABELA Skarby naszego języka 2011 14 Ogólnopolskie tłumaczenie Gwara uczniowska Gwara więzienna Gwara góralska Gwara śląska Gwara warmińska stary człowiek dziadek mróz grózek osoba gruba baleron hruby basok wódka gołda flasecka gorzoła szuags Dom chata chawira chałpa broń/karabin givera gyvera pieniądze hajs dudki okulary pingle / matriksy łokulory przywódca harnaś jedzenie szamka jodło czapka konioła copka Łóżko koja pościel Rodzić wapniek umrzeć wykorkować całować boskać brzydka cliwa tak ja jół 14

OPRACOWANIE ANKIETY Skarby naszego języka 2011 15 Lp. Pytanie 1 Pytanie 2 Pytanie 3 1 Tak Tak wózyk (wózek) 2 Tak kipa (koszyk) 3 Nie 4 5 6 7 8 Tak chłopoki (chłopcy) 9 10 11 12 13 Tak śniok (podgrzybek) 14 15 16 17 18 19 Tak kofce (owce) 20 Tak 35% Tak 25% Tak 40% Nie 65% Nie 75% Nie 60% 15

2011 Skarby naszego języka WZÓR ANKIETY   Czy wie pani/pan o istnieniu gwary wieluńskiej? TAK NIE 2. Czy umiał/aby pan/pani podać przykłady z tej gwary? TAK (jakie?) NIE 3. Czy gdzieś jeszcze używa się tej gwary? TAK NIE Według przeprowadzonej ankiety mieszkańcy Wielunia i okolic nie wiedzą o istnieniu gwary wieluńskiej. Jeśli ktoś już słyszał to są to najczęściej osoby starsze (powyżej 50 roku życia) bądź takie które zajmują się tym np. pracownicy muzeum bądź biblioteki miejskiej w Wieluniu. Z czasem ta gwara zaczęła zanikać a w tych czasach pamiętają ją tylko osoby starsze. Najmłodsze pokolenie stworzyło swoją gwarę, która nosi nazwę uczniowska. 16

BIBLIOGRAFIA Skarby naszego języka 2011 www.wikipedia.org   www.wikipedia.org www.domwarminski.pl www.ezakopane.pl www.interklasa.pl/portal/dokumenty/r023/slownik%20gwary www.fazi.strefa.pl/SLOWNIKSLASKI „Fonetyka w gwarach dawnej ziemi wieluńskiej” – Honorata Skoczylas-Stawska 17