Zasoby i struktura rolnictwa polskiego – potencjał, ograniczenia oraz możliwości rozwoju Prof. dr hab. Walenty Poczta Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Warszawa, 25 kwietnia 2019 r.

Plan wykładu Uwagi wstępne Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle rolnictwa UE Zasoby czynników produkcji Struktura gospodarstw Relacje między czynnikami produkcji Produkcja i produktywność Struktura gospodarstw a kierunki rozwoju

Potencjał produkcyjny i potencjał rozwojowy Uwagi wstępne: Potencjał -zasób możliwy do wykorzystania w określonym celu- opisuje stan; Rozwój zawiera w sobie wzrost (przyrost) i zmiany strukturalne – opisuje potencjał zmian

Potencjał produkcyjny rolnictwa- zasoby czynników produkcji Praca (praca człowieka) Kapitał (środki trwałe i środki obrotowe) Ziemia (użytki rolne) (znaczenie jakości zasobów!!!) Potencjał może być rozpatrywany na poziomie: mikroekonomicznym mezoekonomicznym makroekonomicznym megaekonomicznym

Potencjał produkcyjny rolnictwa-relacje między czynnikami produkcji Kombinacja Wyposażenie jednostki pracy W ziemię W kapitał I duże małe II III IV Determinanty relacji: Poziom rozwoju gospodarczego kraju, Kierunki produkcji rolniczej, Relacje cen między czynnikami, Intensywność gospodarowania, Faktyczna dostępność czynników.

Potencjał produkcyjny rolnictwa-proces produkcji Czynniki produkcji Nakłady Proces produkcji Efekt procesu produkcji Praca Nakłady Proces technologiczny Ziemia Dochód Proces ekonomiczny Kapitał Wartość produkcji

Potencjał produkcyjny rolnictwa-zależności: skala produkcji - relacje cenowe - dochód B A Dochód z jednej jednostki produktu Cena jednej jednostki produktu Koszt jednej jednostki nakładu C D F E Skala produkcji AB – poziom cen uzyskiwanych przez producentów CD – poziom jednostkowy kosztu produkcji EF – poziom dochodu z jednej jednostki produktu

Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle rolnictwa UE

Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle krajów UE Zasoby czynników produkcji

Nakłady pracy w 2016 r. (tys. AWU) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Nakłady pracy w 2016 roku (udział w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Powierzchnia UR w 2016 roku (tys. ha) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Powierzchnia UR w 2016 roku (udział w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Nakłady kapitałowe (zużycie pośrednie + amortyzacja) w 2017 roku (mld euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Nakłady kapitałowe w 2017 roku (udział w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Liczba gospodarstw rolnych w 2016 roku (tys. szt.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Liczba gospodarstw rolnych w 2016 roku (udział w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Miejsce rolnictwa polskiego w UE w zakresie potencjału produkcyjnego (zasoby czynników produkcji i gospodarstwa rolne) Czynnik produkcji Miejsce w UE 28 Udział w UE 28 (%) Praca 1 18,1 Ziemia 5 8,3 Kapitał 7 5,2 Gospodarstwa rolne Gospodarstwa ogółem 2 13,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego na tle krajów UE Struktura gospodarstw

Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (liczba gospodarstw) Wyszczególnienie Gospodarstwa rolne 2002 2016 różnica (2016-2002) (tys.) struktura (%) (%) Powyżej 1ha w tym (ha): 1-2 2-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 pow. 100 1 956 517 630 427 183 84 64 32 12 7 100,0 26,4 32,2 21,8 9,3 4,3 3,3 1,6 0,6 0,4 1 388 271 466 310 137 67 62 41 22 19,5 33,5 22,3 9,9 4,8 4,5 3,0 0,9 -568 -246 -164 -117 -46 -17 -2 +9 +10 +5 -29,0 -47,6 -26,0 -27,4 -25,1 -20,2 -3,1 +28,1 +83,3 +71,4 5,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r., GUS Warszawa 2017 r.

Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (użytki rolne) Wyszczególnienie Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach 2002 2016 różnica (2016-2002) tys. ha struktura (%) (%) Powyżej 1ha w tym (ha): 1-2 2-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 pow. 100 16 503 725 2 039 3 032 2 216 1 440 1 541 1 181 830 3 498 100,0 4,4 12,4 18,4 13,3 8,7 9,3 7,2 5,0 21,2 14 525 396 1508 2 184 1 659 1 148 1 486 1 539 1 531 3 074 2,7 10,4 15,0 11,5 7,9 10,2 10,6 10,1 -1 978 -329 -531 -848 -557 -292 -55 +358 +701 -424 -12,0 -45,4 -26,0 -28,0 -25,1 -20,3 -3,6 +30,3 +84,5 -12,1 ~42% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r., GUS Warszawa 2017 r.

Udział UR gospodarstw powyżej 30 ha w powierzchni UR ogółem w 2016 roku (%) Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS 2018

Progi wielkości obszarowej wyznaczające przyrost liczby gospodarstw w krajach UE (w ha)a Państwo Próg (ha) Węgry 10 - 19,9 Włochy 50 - 99,9 Irlandia Szwecja 100 i więcej Rumunia 20 - 29,9 Portugalia Słowenia 20 – 29,9 Francja Polska 30 - 49,9 Niemcy Łotwa Hiszpania Litwa Belgia Holandia Finlandia Austria Wielka Brytania Estonia Dania a – Pominięto Czechy, Słowację i Bułgarię, bowiem w tych krajach około 90% UR znajduje się w gospodarstwach 100 i więcej ha. W Grecji i na Cyprze wyznaczenie progu nie było możliwe, bo nastąpił spadek liczby gospodarstw we wszystkich grupach. Z analizy wyłączono Luksemburg i Maltę oraz Chorwację.  Źródło: Rowiński J., obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu

Udział użytków rolnych w gospodarstwach poniżej 20 ha w powierzchni użytków rolnych ogółem (%)  Źródło: Rowiński J. obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu

Udział użytków rolnych w gospodarstwach od 20 do 100 ha w powierzchni użytków rolnych ogółem (%)  Źródło: Rowiński J. obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu

Udział użytków rolnych w gospodarstwach powyżej 100 ha w powierzchni użytków rolnych ogółem (%)  Źródło: Rowiński J. obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu

Podział gospodarstw według powierzchni UR (Komisja Europejska) Źródło: Plewa J.: Przyszłość rolnictwa i produkcji żywności, Komunikat DG ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Komisja Europejska, Warszawa 2.12.2017 r.

Gospodarstwa powyżej 100 ha UR w Polsce Grupy obszarowe Liczba Udział (%) UR tys. ha 100 - 200 7 661 0,5 1034,0 7,1 200 - 300 2 169 0,2 530,0 3,6 300 - 500 1 258 0,1 483,6 3,3 500 - 1000 758 517,3 1000 ha i więcej 270 0,0 509,7 3,5 Razem 12 116 0,9 3074,6 21,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r., GUS Warszawa 2017 r.

Gospodarstwa i użytki rolne w grupie powyżej 50 ha 60-90% UR 20-40% gospodarstw Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne.

Struktura zasobów ziemi w gospodarstwach wg klas wielkości ekonomicznej w krajach UE (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych www.eurostat.eu

Struktura zasobów ziemi w gospodarstwach wg klas wielkości ekonomicznej w województwach Polski (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych www.eurostat.eu

Progi wielkości ekonomicznej wyznaczające przyrost liczby gospodarstw w krajach UE (w euro SO)a   Państwo Próg /euro/ 1. Bułgaria 8 000 - 14 999 12. Portugalia 50 000 – 99 999 2. Rumunia 13. Włochy 50 000 - 99 999 3. Litwa 15 000 - 24 999 14. Szwecja 100 000 – 249 999 4. Węgry 15 000 -24 999 15. Finlandia 5. Słowenia 16. Francja 6. Estonia 25 000 - 49 999 17. Hiszpania 7. Polska 18. Niemcy 250 000 – 499 999 8. Grecja 19. Belgia 9. Łotwa 20. Wlk. Brytania 250 000 - 499 999 10. Irlandia 21. Holandia 11. Austria 22. Dania 500 000 i więcej a – Pominięto Czechy i Słowację, bowiem w tych krajach dominują b. duże gospodarstwa. Z analizy wyłączono Luksemburg, Luksemburg i Maltę oraz Chorwację.  Źródło: Rowiński J., obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu

Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego Relacje między czynnikami produkcji

Nakłady kapitałowe na 1 ha UR w 2017 roku (tys. euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Nakłady kapitałowe na 1 AWU w 2017 roku (tys. euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Wyposażenie pracujących w rolnictwie w zasoby ziemi (ha UR/1 AWU) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Relacja w stosunku do średniej UE 28 (=100) Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego – relacje czynników produkcji i struktury gospodarstw Relacja Relacja w stosunku do średniej UE 28 (=100) Kapitał/1ha 65 Kapitał/1 AWU 29 UR/1 AWU 45 UR/gospodarstwo 61 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego i relacje czynników produkcji Duży potencjał produkcyjny!!! Mało korzystne relacje między czynnikami produkcji!

Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego – jego wykorzystanie Produkcja i produktywność czynników produkcji-rolnictwo polskie vs rolnictwo innych krajów UE

Produkcja rolnicza w 2017 roku (mld euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Produkcja rolnicza w 2017 roku (udział w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Standardowa produkcja w gospodarstwie w 2016 roku (tys. euro) Produkcja standardowa (SO) wynosi w Polsce około 50% średniej w UE 40-300 tys. euro Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Produkcja rolnicza na 1 ha UR w 2017 roku (tys. euro) Produktywność ziemi w Polsce stanowi około 70 % średniej produktywności w UE 2000-6000 euro Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Produkcja rolnicza na 1 AWU w 2017 roku (tys. euro) Produktywność pracy w Polsce stanowi około 33 % średniej produktywności w UE 40-200 tys. euro Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Produkcja i produktywność (2017 r.) Kategoria Miejsce w UE 28 Udział w UE 28 (%) Produkcja 7 5,9 Relacja (UE 28=100) Produkcja standardowa na gospodarstwo 19 52 Produktywność ziemi 20 73 Produktywność pracy 25 33 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

Potencjał rolnictwa polskiego i jego wykorzystanie Znaczące w UE rozmiary produkcji w ujęciu sektorowym Przeciętnie niska produkcja w średnim gospodarstwie rolnym Relatywnie niska produktywność ziemi Bardzo niska produktywność pracy

Rolnictwo polskie pośród rolnictwa UE udział (%) i pożądane kierunki zmian Użytki rolne 8,3 Liczba gospodarstw rolnych 13,5 Nakłady pracy (AWU) 18,1 Nakłady kapitałowe (zużycie pośrednie + amortyzacja) 5,2 Produkcja rolna 5,9 Źródło:Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne.

Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego – jego wykorzystanie Produktywność czynników produkcji- rolnictwo polskie (ujęcie regionalne) – kierunki rozwoju

Produktywność pracy w Polsce (tys. zł/ 1 AWU) (2016 r.) Źródło: obliczenia własne na podstawie Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2017

Produktywność ziemi w Polsce (zł/1ha UR) (2016 r.) Źródło: obliczenia własne na podstawie Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2017

Regionalne zróżnicowanie przeciętnej wartości produkcji w Polsce (tys Regionalne zróżnicowanie przeciętnej wartości produkcji w Polsce (tys. zł/gospodarstwo) (2017 r.) Źródło: obliczenia własne na podstawie Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2017

Gospodarstwa w zależności od głównego źródła dochodów Wyszczegól-nienie Ogółem Gospodarstwa domowe, w których ponad 50% dochodów ogółem stanowiły dochody z: Gospodar-stwa pozostałe działalności rolniczej działalności rolniczej i pracy najemnej pracy najemnej pracy najemnej i działalności rolniczej działalności pozarolni-czej emerytury i renty niezarob-kowych źródeł utrzymania Polska (tys.) 1406,6 481,0 14,7 447,0 45,3 105,6 191,3 35,0 86,6 % 100,0 34,2 1,0 31,8 3,2 7,5 13,6 2,5 6,2 Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS 2018.

Dochód na osobę pełnozatrudnioną Gospodarstwa w Polsce w zależności od wielkości ekonomicznej (2016 r.) (FADN) Wyszczególnienie SO Razem Bardzo małe Małe Średnio-małe Średnio-duże Duże Bardzo duże 2 ≤ € < 8 8 ≤ € < 25 25 ≤ € < 50 50 ≤ € < 100 100 ≤ € < 500 € ≥ 500 Liczba gospodarstw 730 762 273 994 307 446 95 337 35 714 16 073 2 197 Powierzchnia użytków rolnych (ha) 19,5 8,0 15,1 26,8 44,8 99,4 742,5 Produkcja (tys. zł) 125,6 28,6 71,3 170,4 335,3 1147,1 6986,0 Dotacje 26,0 10,4 22,3 39,8 66,2 109,4 731,5 Dochód 34,9 8,6 25,7 64,9 116,6 278,7 190,0 Dochód na osobę pełnozatrudnioną rodziny (tys. zł/FWU) 23,8 7,2 16,8 36,4 61,4 149,8 451,1 Źródło: FADN, 2017 r., IERiGŻ 2018.

Gospodarstwa w zależności od wielkości ekonomicznej Liczba gospodarstw Klasy wielkości ekonomicznej w tys. euro 25 ≤ € < 50 50 ≤ € < 100 100 ≤ € < 500 500 ≤ € 1000 € ≥ 1000 Razem Wg FADN 95 337 35 714 16 073 2 197 117 178 Wg GUS 109 161 58 938 30 279 2 273 1 182 201 833 Można szacować, że tylko około 90 – 130 tys. gospodarstw uzyskuje w pełni satysfakcjonujący poziom dochodów z produkcji rolniczej, zapewniający realizację celu konsumpcyjnego i rozwojowego Źródło: FADN, 2017 r., IERiGŻ 2018., Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS 2018.

Struktura gospodarstw a kierunki rozwoju

Zróżnicowanie struktur a kierunki rozwoju Dualność struktur Dualność popytu (klepsydra) Dualność rozwoju Dualność struktury podaży W odpowiedzi na dualność popytu (klepsydra)

Zmiany struktury popytu w zależności od poziomu dochodów – teoria „trójkąta, gruszki i klepsydry” („perspektywa europejska”) popyt Produkty wysokiej jakości (najdroższe) Produkty średniej jakości (średnie ceny) Produkty masowe (najtańsze) Poziom dochodu (standard życiowy)

Techniki wytwarzania- kierunki rozwoju Kombinacja Wyposażenie jednostki pracy w ziemię w kapitał I duże małe II III IV duże (b. duże)

Co potrzebne dla rozwoju rolnictwa? Dwie strategie rozwoju - wzrost skali wytwarzania w gospodarstwach rolnych prowadzący do wzrostu wydajności pracy (wartości dodanej na 1 pracującego): Gospodarstwa duże – „mogą” się rozwijać w oparciu o duże zasoby ziemi i kapitału na 1 pracującego (duża wartość dodana na jednostkę pracy), Gospodarstwa mniejsze – „muszą” się rozwijać w oparciu o duże zasoby pracy i/lub kapitału (finansowego i intelektualnego) na 1 pracującego i na 1 ha UR (duża wartość dodana na jednostkę ziemi, pracy i produktu!) Skutek rozwoju – parytetowa produktywność pracy!

Co potrzebne dla rozwoju rolnictwa? Poprawa efektywności wytwarzania, innowacyjność, postęp biologiczny, techniki cyfrowe, rolnictwo precyzyjne, dobre doradztwo; Działania zespołowe rolników, obniżka kosztów produkcji i większy udział rolników w wartości dodanej; Zachowanie i rozwój instrumentarium wsparcia publicznego (w tym głównie WPR); Dalszy rozwój handlu zagranicznego, oparty w coraz większym stopniu o przewagi jakościowe (powstanie „polskich” marek produktów spożywczych); Rozwój popytu krajowego (zmiana struktury produkcji rolnictwa i przemysłu spożywczego)

Co potrzebne dla rozwoju rolnictwa, ale też rozwoju wsi? Uzyskiwanie dochodów poza działalnością rolniczą (w gospodarstwie i poza gospodarstwem); Rozwój pozarolniczych miejsc pracy na wsi; Akceptacja i wsparcie migracji ze wsi (także wahadłowej) (likwidacja luki w PKB wynikającej z regionalnie i okresowo niepełnego wykorzystania zasobów pracy).

Dziękuję za uwagę!