KOSZTY POSTĘPOWANIA

Art. 98. § 1 Strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu).

Przez koszty procesu należy rozumieć: 1) koszty sądowe, a więc opłaty sądowe (opłata i opłata kancelaryjna) oraz podlegające zwrotowi wydatki sądowe (por. art. 2 u.k.s.c.); 2) koszty strony występującej osobiście lub przez pełnomocnika niebędącego adwokatem, radcą prawnym, prawnikiem zagranicznym, rzecznikiem patentowym albo doradcą restrukturyzacyjnym; 3) koszty zastępstwa procesowego strony przez adwokata, radcę prawnego, prawnika zagranicznego, rzecznika patentowego albo doradcę restrukturyzacyjnego.

Przy ustalaniu przez sąd wysokości kosztów procesu wiążące znaczenie mają przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Ustawa ta normuje także wysokość opłat sądowych.

Kosztów procesu nie stanowią koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Obowiązek pokrycia tych kosztów, spoczywający na Skarbie Państwa, nie jest obowiązkiem pokrycia kosztów procesu w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Koszty, jeżeli nie zostały poniesione przez stronę, przez którą rozumie się – zgodnie z art. 7 u.k.s.c. – każdego uczestnika postępowania sądowego, nie są objęte pojęciem kosztów procesu zawartym w art. 98. Ponosi je tymczasowo Skarb Państwa i nie stanowią one bezpośredniego elementu stosunku prawnego między stronami, lecz między podmiotami procesu a Skarbem Państwa. Stanowią przedmiot odrębnego rozstrzygnięcia sądu w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie na podstawie art. 113 u.k.s.c., zachowując charakter niezaspokojonej należności przysługującej Skarbowi Państwa

Artykuł 98 ustanawia dwie podstawowe zasady rozstrzygania o kosztach procesu: zasadę odpowiedzialności za wynik procesu zasadę kosztów niezbędnych i celowych. Zasada odpowiedzialności za wynik procesu oznacza, że strona, która sprawę przegrała, zobowiązana jest zwrócić przeciwnikowi poniesione przez niego koszty procesu. Z kolei z zasady kosztów niezbędnych i celowych wynika, że strona przegrywająca zobowiązana jest zwrócić przeciwnikowi tylko te poniesione koszty procesu, które były niezbędne do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony.

Oprócz tego w kodeksie postępowania cywilnego funkcjonują – w zakresie kosztów – następujące zasady uzupełniające: zawinienia (art. 101, 103, 110 i art. 842 § 1) słuszności (art. 102) kompensaty (art. 100 i 104)

Przegrywającym jest powód, którego żądanie nie zostało uwzględnione, lub pozwany, którego obrona okazała się nieskuteczna. Dla oceny, czy strona przegrała sprawę, obojętne jest, czy ponosi ona winę prowadzenia procesu oraz czy uległa co do istoty, czy tylko formalnie, np. przez odrzucenie pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej albo przez przekazanie sprawy innemu organowi na podstawie art. 464 § 1.

Pozwanemu wygrywającemu sprawę należy się zwrot kosztów procesu, mimo że w chwili wytoczenia powództwa roszczenie powoda było uzasadnione, a dopiero w toku sporu stało się bezzasadne (postanowienie SN z dnia 10 września 1963 r., I CZ 97/63, OSNCP 1964, nr 4, poz. 85).

Za stronę przegrywającą sprawę należy także uważać pozwanego, który w toku procesu spełnił dochodzone od niego świadczenie, czym zaspokoił roszczenie powoda wymagalne w chwili wytoczenia powództwa (orzeczenie SN z dnia 21 lipca 1951 r., C 593/51, OSN 1952, nr 2, poz. 49 oraz postanowienie SN z dnia 6 listopada 1984 r., IV CZ 196/84, LEX nr 8642).

Umorzenie postępowania oznacza przegranie sprawy przez powoda, jeżeli cofnął pozew, zrzekając się roszczenia, albo jeżeli cofnięcie pozwu nastąpiło wskutek – niewywołanego przez strony – upadku podstawy faktycznej, który spowodował bezprzedmiotowość żądania.

Ocena, czy i w jakim stopniu strona wygrała lub przegrała sprawę, powinna być dokonana przez porównanie roszczeń dochodzonych z ostatecznie uwzględnionymi, a nie przez porównanie wyników postępowania w poszczególnych instancjach. Decydujące zatem znaczenie ma wynik procesu, a nie jego poszczególnych etapów.

Wygrywającemu sprawę należy się także zwrot kosztów postępowania incydentalnego, chociażby w tym postępowaniu uległ on przeciwnikowi. W takiej sytuacji bowiem decyduje ostateczny wynik sprawy.

Za stronę przegrywającą – w rozumieniu art Za stronę przegrywającą – w rozumieniu art. 98 § 1 – należy uznać powoda i zasądzić od niego na żądanie pozwanego koszty procesu za obie instancje, również wtedy, gdy powództwo było w chwili wnoszenia pozwu oraz w czasie rozpoznawania sprawy przez sąd I instancji usprawiedliwione, lecz w II instancji zostało oddalone na skutek zmiany prawa, do której doszło po wydaniu wyroku przez sąd I instancji.

Osoba wezwana przez sąd do wzięcia udziału w sprawie na podstawie art Osoba wezwana przez sąd do wzięcia udziału w sprawie na podstawie art. 194 na wniosek pozwanego – a bez wniosku powoda – może domagać się zwrotu kosztów wyłącznie od pozwanego, jeżeli wniosek okazał się bezzasadny – art. 194 § 1 zdanie drugie.

KOSZTY NIEZBĘDNE I CELOWE

Niezbędność oraz celowość kosztów procesu podlega ocenie sądu i jest uzależniona od konkretnych okoliczności sprawy oraz od jej charakteru (art. 109 § 2). Sąd powinien w szczególności rozważyć, czy czynność, która spowodowała koszty, była – w ujęciu obiektywnym – potrzebna do realizacji praw strony, a także, czy i do jakiego poziomu poniesione koszty stanowiły – również z obiektywnego punktu widzenia – wydatek konieczny.

Gdy strona działa osobiście lub przez pełnomocnika niebędącego adwokatem ani radcą prawnym, niezbędne – w rozumieniu art. 98 § 1 – są z mocy ustawy koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu strony i jej pełnomocnika, równowartość zarobku utraconego przez stronę (lub przez jej pełnomocnika) wskutek obecności w sądzie, chociażby nie była wzywana do osobistego stawiennictwa. Gdy stronę reprezentuje adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy, niezbędne są z mocy ustawy koszty sądowe, koszty przejazdu strony do sądu, równowartość utraconego przez nią zarobku oraz wynagrodzenie i wydatki jednego adwokata

Wyjątkowo za niezbędne mogą być uznane koszty wyłożone przed wytoczeniem procesu, a nawet po jego zakończeniu, np.: koszty bezskutecznego postępowania pojednawczego (art. 186), mediacji (art. 981) czynności zmierzających do zabezpieczenia dowodów upomnienia dłużnika, opinii biegłego wykorzystanej przez sąd w czasie postępowania zbierania przez pełnomocnika informacji czy materiałów niezbędnych do prawidłowej realizacji praw mocodawcy w procesie itp. albo też koszty podróży powrotnej stron, pełnomocników, biegłych i świadków.

W sprawach, w których stosunki prawne mogą być ukształtowane jedynie za pośrednictwem wyroku, sąd może również nałożyć obowiązek zwrotu kosztów na uczestnika procesu, po którego stronie leży wyłączna przyczyna danego ukształtowania (np. sprawa o orzeczenie rozwodu).

Nie jest dopuszczalne rozstrzyganie o zwrocie kosztów między podmiotami występującymi w charakterze współuczestników po tej samej stronie procesowej. Zasada ta ma zastosowanie również w wypadku wytoczenia powództwa przez prokuratora, niedziałającego na rzecz oznaczonej osoby, przeciwko wszystkim osobom będącym stronami danego stosunku prawnego

W razie współuczestnictwa formalnego (art W razie współuczestnictwa formalnego (art. 72 § 1 pkt 2) do niezbędnych kosztów procesu poniesionych przez współuczestników reprezentowanych przez jednego pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym zalicza się jego wynagrodzenie ustalone odrębnie w stosunku do każdego współuczestnika. Sąd powinien jednak na podstawie art. 109 § 2 obniżyć to wynagrodzenie, jeżeli przemawia za tym nakład pracy pełnomocnika, podjęte przez niego czynności oraz charakter sprawy (uchwała SN z dnia 10 lipca 2015 r., III CZP 29/15, OSNC 2016).

Wynagrodzenie adwokata, radcy prawnego i rzecznika patentowego

O tym, czy stronie przysługuje od przeciwnika zwrot wynagrodzenia za prowadzenie sprawy, nie decydują przepisy prawa materialnego regulujące jej prywatnoprawny stosunek do pełnomocnika (np. przepisy o umowie zlecenia) ani fakt wypłacania mu wynagrodzenia, lecz wyłącznie przepisy prawa procesowego (orzeczenie SN z dnia 23 kwietnia 1965 r., I CR 27/65, OSPiKA 1966, z. 1, poz. 11). Uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określania wysokości należnych kosztów zostało dokonane przez przepisy kodeksu postępowania cywilnego w sposób „autonomiczny", wyłączający zatem dopuszczalność potraktowania zasądzonych z tego tytułu sum jako roszczenia podlegającego przepisom prawa materialnego. W związku z tym do świadczeń pieniężnych zasądzonych prawomocnym orzeczeniem o kosztach procesu nie ma zastosowania art. 481 § 1 k.c.

Zgodnie z art. 98 § 3 wynagrodzenie i wydatki adwokata zalicza się do kosztów procesu tylko wtedy, gdy reprezentuje on stronę, a nie wtedy, gdy bierze udział w sprawie we własnym imieniu. Zwrot kosztów adwokackich zasądza się na rzecz strony reprezentowanej przez adwokata, a nie na rzecz samego adwokata.

Art. 98 § 2. Do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika, który nie jest adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, zalicza się poniesione przez nią koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie. Suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego.

Art. 98 § 3. Do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony.

Art. 98 § 4 Wysokość kosztów sądowych, zasady zwrotu utraconego zarobku lub dochodu oraz kosztów stawiennictwa strony w sądzie, a także wynagrodzenie adwokata, radcy prawnego i rzecznika patentowego regulują odrębne przepisy.

Wysokość kosztów sądowych, zasady zwrotu utraconego zarobku lub dochodu oraz kosztów stawiennictwa strony w sądzie regulują odrębne przepisy, w szczególności przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych

Przy ustalaniu kosztów procesu istotne znaczenie mają również rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości: z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. poz. 1800); w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. poz. 1801); w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. poz. 1804) w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. poz. 1805). z dnia 2 grudnia 2003 r. w sprawie opłat za czynności rzeczników patentowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2076 z późn. zm.).

Zwrot kosztów procesu regulują ponadto: art. 91 pkt 5, art. 97, art. 182 § 4, art. 186, 194–198, 203, art. 318 § 2, art. 348, 349, art. 351 § 2, art. 391 § 2, art. 394 § 1 pkt 9, art. 39818, 475 i art. 497 § 2

Art. 981. § 1. Do niezbędnych kosztów procesu zalicza się koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd.

Mediacja może być prowadzona albo na podstawie umowy o mediację, albo na podstawie postanowienia sądu (art. 1831 § 2 oraz art. 1838 i n.). Artykuł 981 § 1 dotyczy mediacji podjętej na podstawie postanowienia sądu o skierowaniu stron do mediacji, a więc prowadzonej w trakcie postępowania sądowego, i oznacza, że koszty mediacji stanowią koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony w rozumieniu art. 98.

Art. 98 1 § 2 i 3 Jeżeli postępowanie cywilne zostało wszczęte w ciągu trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została zakończona ugodą albo w ciągu trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o odmowie zatwierdzenia ugody przez sąd, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się także koszty mediacji w wysokości nieprzekraczającej czwartej części opłaty. Do określenia kosztów mediacji stosuje się odpowiednio art. 98 § 2 i 3.

Przez pojęcie „wpis", nieodpowiadające terminologii ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, należy rozumieć należną opłatę – stałą, stosunkową lub podstawową, jeżeli oczywiście została uiszczona.

Art. 99 Stronom reprezentowanym przez radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej zwraca się koszty w wysokości należnej według przepisów o wynagrodzeniu adwokata.

Jeżeli pełnomocnikiem procesowym osoby prawnej nie jest radca prawny, lecz jej pracownik lub pracownik wyznaczony przez organ nadrzędny, ale również nie radca prawny (art. 87 § 2), to osobie takiej nie przysługuje zwrot kosztów zastępstwa według taryfy adwokacko- radcowskiej. Za udział w procesie takiego pełnomocnika osoba prawna może jedynie domagać się zwrotu kosztów wymienionych w art. 98 § 2, a więc kosztów przejazdów pełnomocnika do sądu oraz równowartości jego zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie

ZASADA KOMPENSATY KOSZTÓW Art. 100 W razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone. Sąd może jednak włożyć na jedną ze stron obowiązek zwrotu wszystkich kosztów, jeżeli jej przeciwnik uległ tylko co do nieznacznej części swego żądania albo gdy określenie należnej mu sumy zależało od wzajemnego obrachunku lub oceny sądu.

Zasada kompensaty kosztów procesu znajduje zastosowanie w wypadku częściowego uwzględnienia żądań. Stanowi ona dostosowanie zasady odpowiedzialności za wynik sprawy do sytuacji, w której obie strony są – w różnym albo w takim samym stopniu – wygrywającym i przegrywającym zarazem. Sąd może wówczas dokonać: 1) wzajemnego zniesienia kosztów, co oznacza, że strony pozostają przy kosztach poniesionych w związku ze swym udziałem w sprawie; 2) stosunkowego rozdzielania kosztów, które polega na wyważonym rozłożeniu kosztów między stronami, odpowiednio do wysokości, w jakiej zostały poniesione, oraz stosownie do wyniku sprawy, tj. stopnia uwzględnienia i nieuwzględnienia żądań; 3) obciążenia tylko jednej strony całością kosztów, gdy przeciwnik uległ tylko co do nieznacznej części swego żądania albo gdy określenie należnej mu sumy zależało od wzajemnego obrachunku albo oceny sądu.

Orzekanie o kosztach na podstawie art Orzekanie o kosztach na podstawie art. 100 jest możliwe tylko wtedy, gdy obie strony złożyły wniosek o zasądzenie kosztów lub gdy zachodzą podstawy do orzekania o kosztach na ich rzecz z urzędu (art. 109).

Nie można stosować art. 100 w sprawach, w których – z ich istoty – niemożliwe jest częściowe uwzględnienie i nieuwzględnienie zgłoszonego żądania, np. w sprawach o ustalenie stosunku prawnego lub prawa oraz w większości spraw o prawa stanu.

Wzajemne zniesienie kosztów procesu w sytuacji, gdy powództwo zostało uwzględnione mniej więcej w połowie, może być rażąco niesłuszne, jeżeli w danym wypadku znaczna była różnica wysokości kosztów każdej ze stron. Realny wynik wzajemnego zniesienia kosztów procesu jest wówczas zupełnie inny niż wynik rozdzielenia tych kosztów po połowie. W razie stosunkowego rozdzielania kosztów procesu roszczenie o częściowy zwrot tych kosztów przysługuje nie tylko powodowi względem pozwanego, ale i pozwanemu względem powoda. Obliczając więc ostatecznie wynik stosunkowego rozdzielania kosztów, należy w równym stopniu uwzględnić koszty poniesione przez powoda, jak również koszty poniesione przez pozwanego.

Stosunkowy podział kosztów procesu dotyczy ich całości, co oznacza przyjęcie za podstawę obliczeń sumy należności obu stron, ustalonych stosownie do zasad podanych w art. 98 § 2 i 3 (oraz art. 99 w wypadkach tam wskazanych); sumę tę dzieli się proporcjonalnie do stosunku, w jakim strony utrzymały się ze swymi roszczeniami lub obroną, otrzymując w wyniku kwoty stanowiące ich udziały w całości kosztów. Jeżeli poniesione przez stronę koszty przewyższają obciążający ją udział, zasądzeniu na jej rzecz podlega różnica.

Jeżeli zachodzą przesłanki przewidziane w art Jeżeli zachodzą przesłanki przewidziane w art. 100 zdanie drugie, to sąd, wkładając na jedną ze stron obowiązek zwrotu wszystkich kosztów procesu, zasądza od niej na rzecz jej przeciwnika tylko należne koszty procesu, nie zasądza natomiast od przeciwnika tych kosztów, które przy stosunkowym rozdzielaniu należałyby się drugiej stronie. W takim przypadku pozwany zwraca powodowi należne mu w sprawie koszty procesu od uwzględnionej części powództwa, nie może natomiast żądać od powoda kosztów procesu od części oddalonej. W razie częściowego uwzględnienia żądania sąd może włożyć na jedną ze stron obowiązek zwrotu wszystkich kosztów procesu według swej oceny, w rozumieniu art. 100, zawsze wtedy, gdy przepisy prawa cywilnego nie zawierają ścisłego kryterium do określenia wysokości żądania (np. w sprawie o zapłatę zadośćuczynienia).

Art. 101. Zwrot kosztów należy się pozwanemu pomimo uwzględnienia powództwa, jeżeli nie dał powodu do wytoczenia sprawy i uznał przy pierwszej czynności procesowej żądanie pozwu.

Pozwany nie daje powodu do wytoczenia sprawy, jeżeli jego postępowanie i postawa wobec roszczenia strony powodowej – oceniona zgodnie z doświadczeniem życiowym – usprawiedliwiają wniosek, że strona powodowa uzyskałaby zaspokojenie roszczenia bez wytoczenia powództwa. Uznanie powództwa musi nastąpić przy pierwszej czynności procesowej podejmowanej przez pozwanego po doręczeniu mu odpisu pozwu. Taką czynnością jest z reguły odpowiedź na pozew albo – w jej braku – oświadczenie ustne na pierwszym posiedzeniu sądowym. Wystarczy uznanie żądań pozwu bez konieczności jednoczesnego spełnienia lub zaofiarowania żądanego świadczenia.

Artykuł 101 nie ma zastosowania w postępowaniu nakazowym i upominawczym oraz elektronicznym postępowaniu upominawczym. Nie jest wyłączone zastosowanie art. 101 w razie wniesienia przez pozwanego zażalenia na orzeczenie o kosztach procesu z powołaniem się na okoliczności w tym przepisie przewidziane.

Art. 102. W wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami.

Do kręgu okoliczności branych pod uwagę przez sąd przy ocenie przesłanek z art. 102 należą zarówno fakty związane z samym przebiegiem procesu, jak i będące „na zewnątrz" procesu, zwłaszcza dotyczące stanu majątkowego i sytuacji życiowej strony. Okoliczności te powinny być oceniane przede wszystkim z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego. Na podstawie art. 102 sąd może tylko nie zasądzać od strony przegrywającej całości lub części kosztów, nie może natomiast zasądzić na jej rzecz kosztów od strony wygrywającej.

Artykuł 102 nie wymaga, żeby strona wygrywająca sprawę, na rzecz której nie został zasądzony zwrot kosztów procesu, postępowała niewłaściwie lub żeby można było jej przypisać jakąkolwiek inną postać winy. O tym jednak, czy w konkretnej sprawie zachodzi „szczególnie uzasadniony wypadek" w rozumieniu komentowanego przepisu, może m.in. decydować sposób prowadzenia procesu przez stronę przegrywającą.

W świetle art. 102 oddalenie powództwa na podstawie art. 5 k. c W świetle art. 102 oddalenie powództwa na podstawie art. 5 k.c. może uzasadniać nieobciążenie strony przegrywającej kosztami procesu na rzecz przeciwnika. Oddalając powództwo ze stosunku pracy na skutek prekluzji, sąd może nie obciążać powoda kosztami procesu. Okoliczność, że powód mógł być subiektywnie przekonany o słuszności swego żądania, które jednak ze względu na upływ terminu nie może być przez niego dochodzone na drodze sądowej, uzasadnia zastosowanie art. 102. Okolicznością uzasadniającą zastosowanie art. 102 może być także precedensowy charakter rozpoznanej sprawy. Jeżeli rozstrzygnięcie sporu nastąpiło wyłącznie na podstawie, którą sąd uwzględnił z urzędu, to względy słuszności, które ma na uwadze art. 102, przemawiają przeciwko obciążaniu powoda kosztami procesu poniesionymi przez przeciwnika

Art. 103. § 1. Niezależnie od wyniku sprawy sąd może włożyć na stronę lub interwenienta obowiązek zwrotu kosztów, wywołanych ich niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem. § 2. Przepis § 1 dotyczy zwłaszcza kosztów powstałych wskutek uchylenia się od wyjaśnień lub złożenia wyjaśnień niezgodnych z prawdą, zatajenia lub opóźnionego powołania dowodów, a także oczywiście nieuzasadnionej odmowy poddania się mediacji.

Odmowa poddania się mediacji jest przyczyną ewentualnego zwrotu kosztów nie tylko wtedy, gdy strona wyraziła zgodę na mediację, a następnie zmieniła swoje stanowisko, ale także wtedy, gdy sąd skierował strony do mediacji niezależnie od ich woli i zgody. Poza tym odmowa poddania się mediacji musi być nieuzasadniona w sposób oczywisty. Strona odmawia poddania się mediacji, gdy wyraźnie oświadczy, że sprzeciwia się mediacji, cofa udzieloną zgodę (art. 18310 § 2) lub gdy nie stawi się na posiedzenie mediacyjne (art. 1831). Nie jest odmową zgody na mediację odmowa zawarcia ugody o określonej treści, nieakceptowanej przez stronę.

Odmowa musi być oczywista; ocena oczywistości dotyczy podstaw i motywów odmowy, a nie samego faktu odmowy. Chodzi o przypadki, w których motywy strony były bez jakichkolwiek wątpliwości bezzasadne, np. w sytuacji, w której perspektywy zawarcia ugody lub polubownego załatwienia sporu były – obiektywnie rzecz oceniając – realne i dla obu stron pożyteczne.

Art. 104. Koszty procesu, w którym zawarto ugodę, znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiły inaczej.

Strony mogą w ugodzie uregulować kwestię kosztów procesu wedle swej woli, jeśli jednak tego nie uczynią, koszty znoszą się wzajemnie, o czym orzeka sąd w postanowieniu o umorzeniu postępowania. W konsekwencji strony pozostają przy kosztach poniesionych w związku ze swym udziałem w sprawie. Zniesienie kosztów procesu w wyniku zawarcia ugody, jeżeli strony nie postanowiły inaczej, następuje niezależnie od treści ugody i materialnoprawnego wyniku sprawy. Przepis dotyczy tylko ugody sądowej; w wypadku zawarcia ugody pozasądowej, która zazwyczaj skutkuje cofnięciem pozwu, sąd orzeka o kosztach procesu na zasadach ogólnych, chyba że chodzi o ugodę zawartą w postępowaniu mediacyjnym (art. 1041).

Art. 104 1. Koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd i zakończonej ugodą znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiły inaczej.

Artykuł 1041 dotyczy mediacji podjętej na podstawie postanowienia sądu o skierowaniu stron do mediacji, a więc prowadzonej w czasie postępowania sądowego, i oznacza, że jeżeli strony zawarły ugodę przed mediatorem, koszty mediacji znoszą się wzajemnie, chyba że strony w ugodzie postanowiły inaczej. Zniesienie kosztów procesu w wyniku zawarcia ugody, jeżeli strony nie postanowiły inaczej, następuje niezależnie od treści ugody i materialnoprawnego wyniku sprawy.

Art. 105. § 1. Współuczestnicy sporu zwracają koszty procesu w częściach równych. Sąd może jednak nakazać zwrot kosztów odpowiednio do udziału każdego ze współuczestników w sprawie, jeżeli pod tym względem zachodzą znaczne różnice.

Przepis dotyczy zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi przez stronę przegrywającą, nie stanowi natomiast podstawy do żądania zwrotu kosztów od innego współuczestnika występującego po tej samej stronie. Art. 105 dotyczy wszystkich postaci współuczestnictwa procesowego. Zasadą jest to, że współuczestnicy zwracają przeciwnikowi koszty procesu w częściach równych. Sąd może od tej zasady odstąpić, jeżeli pod względem udziału każdego ze współuczestników w sprawie zachodzą „znaczne różnice". Istnienie tych różnic oraz ich „znaczność" podlega ocenie sądu, który bierze pod rozwagę całokształt okoliczności sprawy, a w szczególności interes poszczególnych współuczestników w rozstrzygnięciu sprawy oraz ich procesową aktywność

Art. 105. § 2. Na współuczestników sporu odpowiadających solidarnie co do istoty sprawy sąd włoży solidarny obowiązek zwrotu kosztów. Za koszty wynikłe z czynności procesowych, podjętych przez poszczególnych współuczestników wyłącznie we własnym interesie, inni współuczestnicy nie odpowiadają.

Artykuł 105 § 2, regulujący obowiązek zwrotu kosztów ciążący na współuczestnikach odpowiadających solidarnie, dotyczy także solidarności niezupełnej (in solidum). Artykuł 105 ma zastosowanie w wypadkach, w których współuczestnictwo występuje po stronie przegrywającej proces, nie ma natomiast zastosowania w sytuacji odwrotnej, tj. gdy współuczestnictwo zachodzi po stronie wygrywającej.

Art. 106. Udział prokuratora w sprawie nie uzasadnia zasądzenia zwrotu kosztów na rzecz Skarbu Państwa ani od Skarbu Państwa.

Przepis ma zastosowanie tylko wtedy, gdy prokurator wstępuje do toczącego się już postępowania, natomiast nie dotyczy sytuacji, w której prokurator wytacza powództwo na podstawie art. 7 i 57, wtedy bowiem koszty podlegają zasądzeniu na zasadach ogólnych. Zasądzenie kosztów związanych z udziałem prokuratora od Skarbu Państwa lub na jego rzecz jest uzasadnione wtedy, gdy prokurator występuje jako statio fisci.

Art. 107. Interwenient uboczny, do którego nie mają zastosowania przepisy o współuczestnictwie jednolitym, nie zwraca kosztów przeciwnikowi strony, do której przystąpił. Sąd może jednak przyznać od interwenienta na rzecz wygrywającego sprawę przeciwnika strony, do której interwenient przystąpił, zwrot kosztów wywołanych samoistnymi czynnościami procesowymi interwenienta. Sąd może także przyznać interwenientowi koszty interwencji od przeciwnika obowiązanego do zwrotu kosztów

Artykuł 107 dotyczy tylko interwenienta ubocznego niesamoistnego, gdyż do interwenienta samoistnego mają zastosowanie przepisy o współuczestnictwie jednolitym, w związku z czym orzeczenie o kosztach – podobnie jak orzeczenie co do istoty sporu – dotyczy także interwenienta (art. 81 i art. 73 § 2). Warunkiem obciążania interwenienta ubocznego kosztami postępowania jest dopuszczenie go do udziału w sprawie w tym charakterze

Koszty wywołane interwencją mogą być przyznane od interwenienta ubocznego tylko przeciwnikowi strony, a nigdy stronie, do której interwenient przystąpił. Koszty należące się interwenientowi ubocznemu sąd może – na jego wniosek – zasądzić, gdy chodzi o koszty interwencji – wyłącznie od przeciwnika strony, do której interwenient przystąpił, natomiast gdy chodzi o koszty opozycji – od przegrywającego oponenta, a więc od strony wspomaganej przez interwenienta, od jej przeciwnika albo od obu stron łącznie. Sąd może przyznać koszty interwencji od przeciwnika zobowiązanego do zwrotu kosztów na rzecz interwenienta ubocznego, jeżeli przyczynił się do rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy

Art. 108. § 1. Sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Sąd może jednak rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu; w tej sytuacji, po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, referendarz sądowy w sądzie pierwszej instancji wydaje postanowienie, w którym dokonuje szczegółowego wyliczenia kosztów obciążających strony.

Przepis ustanawia zasadę, że orzekanie o kosztach następuje dopiero w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Nie jest dopuszczalne rozstrzyganie o kosztach procesu wcześniej, np. w wyroku wstępnym lub częściowym albo w postanowieniu umarzającym postępowanie z powództwa głównego lub z powództwa wzajemnego, gdy nadal toczy się postępowanie z powództwa wzajemnego albo głównego (art. 318 § 2). Rozstrzygnięcie o kosztach może mieć dwojaki charakter: albo rozstrzygnięcia ostatecznego, którego przedmiotem jest orzeczenie o tym, kto i w jakiej wysokości ponosi koszty procesu ze wskazaniem świadczenia pieniężnego wyrażonego ściśle określoną kwotą, albo rozstrzygnięcia przesądzającego tylko zasady poniesienia przez strony tych kosztów.

Każde rozstrzygnięcie o kosztach procesu, choćby nie uwzględniało w całości zgłoszonego wniosku, zawiera w sobie domniemanie oddalenia nieuwzględnionej części.

Art. 108. § 2. Sąd drugiej instancji, uchylając zaskarżone orzeczenie i przekazując sprawę sądowi pierwszej instancji do rozpoznania, pozostawia temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Sąd II instancji (sąd okręgowy lub sąd apelacyjny) rozstrzyga o kosztach procesu tylko wtedy, gdy oddala apelację lub – w jej uwzględnieniu – zmienia zaskarżony wyrok. Jeśli uchyla wyrok i przekazuje sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania (art. 386 § 2 i 4), pozostawia temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Art. 108 1. Jeżeli w toku postępowania sąd nie orzekł o obowiązku poniesienia kosztów sądowych lub orzeczeniem nie objął całej kwoty należnej z tego tytułu, postanowienie w tym przedmiocie wydaje na posiedzeniu niejawnym sąd, przed którym sprawa toczyła się w pierwszej instancji.

Sformułowanie „w toku postępowania” dotyczy całego postępowania aż do jego prawomocnego zakończenia w I lub II instancji.

Art. 109. § 1. Roszczenie o zwrot kosztów wygasa, jeśli strona najpóźniej przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie orzeczenia nie złoży sądowi spisu kosztów albo nie zgłosi wniosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych. Jednakże o kosztach należnych stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego sąd orzeka z urzędu.

Roszczenie o zwrot kosztów ma ściśle procesowy charakter, niezgłoszone w procesie nie może być dochodzone jako żądanie główne w odrębnej sprawie. Po zamknięciu rozprawy (art. 316 § 1) i wydaniu orzeczenia wystąpienie z wnioskiem o przywrócenie terminu do zgłoszenia roszczenia o zwrot kosztów procesu nie jest dopuszczalne.

Zgłoszenie roszczenia o zwrot kosztów następuje w postaci spisu kosztów lub wniosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych, tzn. według norm zawartych w obowiązujących przepisach regulujących wysokość kosztów sądowych, wynagrodzeń adwokackich itp.

§ 2. Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, w tym czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesieniem pozwu, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia.

Artykuł 109 § 2 zdanie pierwsze, korespondujące z unormowaniem zawartym w art. 98 § 1, wskazuje dodatkowo, że istotnym kryterium oceny celowości i niezbędności kosztów jest charakter sprawy. Cechami, które opisują charakter sprawy, są przykładowo: przedmiot i wartość sporu, prostota lub złożoność stanu faktycznego, wieloaspektowość występującego w sprawie zagadnienia prawnego, trudności dowodowe lub ich brak, liczba osób występujących jako strony, precedensowa natura rozstrzygnięcia itp. Między charakterem sprawy a wysokością kosztów przyznawanych stronie ustawodawca ustanawia stosunek prostej proporcjonalności – im bardziej skomplikowany charakter sprawy, tym mocniejsze uzasadnienie dla poniesienia i zasądzenia wyższych kosztów procesu.

Przykład uzasadniający stosowanie § 2 stanowią sprawy, w których występuje współuczestnictwo formalne (art. 72 § 1 pkt 2). W razie takiego współuczestnictwa do niezbędnych kosztów procesu poniesionych przez współuczestników reprezentowanych przez jednego pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym zalicza się jego wynagrodzenie ustalone odrębnie w stosunku do każdego współuczestnika. Sąd powinien jednak obniżyć to wynagrodzenie, jeżeli przemawia za tym nakład pracy pełnomocnika, podjęte przez niego czynności oraz charakter sprawy.

Wskazuje się, że § 2 – jako przepis ingerujący w swobodę umów i modelujący wysokość kosztów przez miarkowanie wynagrodzenia należnego pełnomocnikowi strony – ma charakter wyjątkowy i w związku z tym powinien być wykładany ścieśniająco. Oznacza to, że w zasadzie wysokość kosztów przyznawanych stronie powinna odpowiadać wysokości kosztów rzeczywiście poniesionych oraz odzwierciedlonych w spisie i tylko w sytuacjach szczególnych, gdy występują przesłanki przewidziane w komentowanym przepisie, może być obniżona.

Art. 110. Sąd może zasądzić od świadka, biegłego, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego – po ich wysłuchaniu – zwrot kosztów wywołanych ich rażącą winą. Postanowienie sądu może zapaść na posiedzeniu niejawnym.

Ocena „rażącej winy", niedefiniowanej przez kodeks postępowania cywilnego, należy do sądu, który bierze pod uwagę całokształt okoliczności sprawy, jak też stanowisko osób zainteresowanych, przedstawione w trakcie wysłuchania. Wysłuchanie jest obowiązkowe, chyba że zainteresowana osoba nie stawi się na wezwanie sądu bez usprawiedliwionej przyczyny. Wysłuchanie może się odbyć na rozprawie albo na posiedzeniu jawnym lub niejawnym, jak też może nastąpić przez złożenie oświadczenia na piśmie.

Do kosztów wywołanych rażącą winą można przykładowo zaliczyć te, które wynikły z zachowań podlegających karze grzywny, a więc np.: 1) powołanie się w złej wierze na nieprawdziwe okoliczności, które skutkowały odroczeniem rozprawy (art. 214 § 2 i 3), 2) nieusprawiedliwione niestawiennictwo świadka (art. 274 § 1), 3) samowolne oddalenie się świadka z sądu (art. 274 § 2), 4) nieuzasadniona odmowa zeznań lub przyrzeczenia (art. 276), 5) nieusprawiedliwione niestawiennictwo biegłego, nieuzasadniona odmowa złożenia przyrzeczenia lub opinii albo nieusprawiedliwione złożenie opinii (art. 287)

Rozstrzygnięcie o kosztach na podstawie art Rozstrzygnięcie o kosztach na podstawie art. 110 nie musi być zawarte w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji; może zapaść na posiedzeniu niejawnym zarówno przed, jak i po wydaniu orzeczenia końcowego.

Art. 520 § 1. Każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie. § 2. Jeżeli jednak uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani w wyniku postępowania lub interesy ich są sprzeczne, sąd może stosunkowo rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub włożyć go na jednego z uczestników w całości. To samo dotyczy zwrotu kosztów postępowania wyłożonych przez uczestników. § 3. Jeżeli interesy uczestników są sprzeczne, sąd może włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście niewłaściwie.