święci i ich atrybuty Wioletta Andrzejczak

Plan prezentacji Geneza – sposoby przedstawiania świętych Wybrani święci i ich atrybuty Święta Maria Święty Józef Święty Piotr Apostoł Święty Paweł Apostoł Święty Jan Apostoł i Ewangelista Święty Mateusz Apostoł i Ewangelista Święty Łukasz Ewangelista Święty Marek Ewangelista Święty Tomasz Apostoł Święty Walenty

Geneza – początki przedstawiania świętych Postacie świętych od samego początku stanowiły nie tylko podporę wiary chrześcijańskiej jako wzoru postaw ludzkich do naśladowania, ale również źródło inspiracji duchowej w dziedzinie sztuki. Dzięki uniwersalizmowi epoki średniowiecza i szerokiej tematyce religijnej, m.in. w malarstwie (i ikonografii), wykształcił się pewien kanon przedstawiania poszczególnych świętych. Było to naturalną pochodną efektywności przekazu, jakim miała się charakteryzować sztuka średniowiecza: nadrzędnym celem było dotarcie do świadomości odbiorcy. Dlatego też nieodzowne stało się przedstawiania świętych w typowych dla nich pozach, miejscach, okolicznościach (opartych głównie na długoletniej tradycji).

Geneza – początki przedstawiania świętych Wyobrażenia świętych pojawiły się jednak przed okresem rozkwitu średniowiecza, już we wczesnym chrześcijaństwie, i to zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Dla identyfikacji postaci sztuka zachodnia zaczęła stosować właśnie atrybuty, którymi są zarówno symbole jak i przedmioty. Mają one charakter indywidualny (z genezą historyczną, legendarną, nawiązującą do narzędzi męczeństwa, cech osobistych czy cnót świętego bądź nawet etymologii jego imienia) bądź ogólny przysługujący pewnej grupie osób.

Święta Maria – Matka Boża Królowa Nieba i Ziemi Rozgniatająca głowę węża Gwiazda zaranna Niepokalana Miłosiernego serca Różańcowa Patronka Razem z Dzieciątkiem Karmiąca Święta Rodzina Sceny z Ewangelii Bolesna Pieta Lilia

Święta Maria z Dzieciątkiem Święta Maryja była matką Jezusa. Według Jego słów wypowiedzianych na krzyżu również matką wszystkich ludzi na Ziemi. Dlatego najczęściej przedstawiana jest z malutkim Jezusem, którym troskliwie się opiekuje. Był to bardzo częsty motyw w ikonografii średniowiecznej oraz w iluminacjach ksiąg.

Matka Boża karmiąca W wielu domach zwłaszcza wiejskich i drobnoszlacheckich w XIX i XX wieku widniały reprodukcje Świętej Marii karmiącej Jezusa – miały one przynieść rodzinie miłość, pokój i dobrobyt.

Święta Rodzina Często oprócz Matki Bożej i Jezusa pojawia się św. Józef – mąż Marii. Niekiedy przedstawieni są jeszcze ludzie, którzy odwiedzili stajenkę po narodzinach Chrystusa, tak jak na tym wizerunku Matki Bożej Dzikowskiej.

Sceny z Ewangelii Często święta Maria jest przedstawiana w sytuacjach, które zostały zapisane w Piśmie Świętym, m. in.: zwiastowanie zesłanie Ducha Świętego śmierć wniebowzięcie Ołtarz Wita Stwosza Assunta - Tycjan

Matka Boska Bolesna Święta Maria jest niekiedy przedstawiana, jako kobieta cierpiąca po śmierci Syna, ale również bolejąca nad światem. Piękno i młodość mają w takim wypadku uszlachetnić jej ból.

Pieta Przedstawienie świętej Marii z martwym Jezusem na rękach. ← Pieta – malarz małopolski Pieta – El Greco →

Pieta ← Pieta – Michał Anioł Pieta – kadr z filmu „Pasja” →

Lilia Kwiat lilii jest symbolem czystości – dlatego często kojarzony jest z wizerunkiem niepokalanego serca Najświętszej Marii.

Święta Maria – Królowa Nieba i Ziemi Jedną z tajemnic różańca jest ukoronowanie Najświętszej Marii na Królową Nieba i Ziemi. Dlatego jednym ze sposobów przedstawiania jej jest ukazanie jej panowania.

Gwiazda Zaranna Powstało bardzo wiele litanii do Najświętszej Marii. W tej najbardziej znanej – Loretańskiej – istnieje wezwanie do Gwiazdy Zarannej. Tak wyobrażał ja sobie Sandro Botticelli.

Matka Boża Niepokalana Pomimo faktu, że oficjalnie niepokalane poczęcie św. Marii zostało uznane przez Kościół dopiero w drugiej połowie XIX wieku to jako taka czczona była również wcześniej. Takiemu przedstawianiu Matki Bożej towarzyszyła biało-niebieska kolorystyka ubioru postaci – biały oznaczał niewinność i czystość, a niebieski – jej misję nadaną przez Boga.

Miłosierne serce św. Marii Podobnie jak Jezusa św. Maria jest przedstawiana z obnażonym sercem, często spoczywającym na dłoni. Jest ono opasane wieńcem kwiatów, co symbolizuje świeżość, dobro i piękno. Często pojawiają się również płomienie (symbol żaru uczucia) i miecz (symbol cierpienia zapowiedzianego przez anioła).

Matka Boża Różańcowa Ze względu na wielką popularność, jaka się zawsze cieszyła modlitwa różańcowa, św. Maria często jest przedstawiana z różańcem w ręku, jako atrybutem. Tu (rzeźba z frontu bazyliki w Pompejach) widać również inny symbol – wieniec z gwiazd (tak została przedstawiona w Apokalipsie św. Jana).

Patronka miejscowego kultu Od lewej: MB Włodzimierska, MB z Guadalupe, MB Kazańska

Najważniejsze dla Polaków ikony maryjne

Święty Józef Razem z Dzieciątkiem Starzec Święta Rodzina Piła lub młotek Lilia Kij pasterski

Święty Józef – razem z Dzieciątkiem Święty Józef był opiekunem Jezusa, małżonkiem Najświętszej Marii Panny. Przedstawiany jest często z Dzieciątkiem na ręku lub prowadzącego małego Pana Jezusa za rękę.

Święty Józef – starzec Święty Józef prawdopodobnie zmarł zanim Jezus rozpoczął publiczną działalność. Nie oznacza to wcale, że był starcem, w Piśmie Świętym nie ma żadnych wzmianek o jego wieku. W jednym z apokryfów (tzn. piśmie o tematyce biblijnej nie uznanym za natchnione i wiarygodne), że w chwili urodzenia Pana Jezusa miał 92 lata, a zmarł w wieku lat 111. Wiarygodne źródła nie potwierdzają tej informacji. Tym niemniej w dziełach sztuki często przedstawiano św. Józefa jako starca.

Święty Józef – Święta Rodzina Bardzo częstym motywem są sceny z życia Świętej Rodziny. Począwszy od końca XVI wieku św. Józef jest zwykle przedstawiany na tych obrazach jako człowiek młody.

Święty Józef – piła lub młotek Z zawodu był cieślą. Dlatego jego częstym atrybutem jest piła lub młotek, narzędzia cieśli.

Święty Józef – lilia Lilia symbolizuje w sztuce chrześcijańskiej czystość i dziewiczość. Jest częstym atrybutem Najświętszej Marii Panny. Często też pojawia się przy wizerunkach świętego Józefa.

Święty Józef – kij pasterski Czasami św. Józefa przedstawiano z kijem pasterskim jako symbolem misji, posłannictwa opieki nad Jezusem.

Święty Piotr Apostoł Klucze Pozostałe atrybuty Święty Piotr to najważniejszy z apostołów. Na imię miał Szymon. Jezus je zmienił, mówiąc: "Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój (...). I tobie dam klucze do królestwa niebieskiego" (Mt. 16, 18-19). (Po aramejsku Jezus nazwał Szymona Kefas, co właśnie znaczy Skała, w greckim tłumaczeniu: Petros - Kamień lub Petra - Skała, tak samo po łacinie i dopiero w spolszczeniu imię to nabrało brzmienia Piotr.) Klucze Pozostałe atrybuty

Święty Piotr - klucze Święty Piotr jest przedstawiany najczęściej jako łysiejący, brodaty, siwy starzec, z kluczem lub parą kluczy w dłoni. Klucze symbolizują dane apostołowi pełnomocnictwo do rozwiązywania i wiązania, symbolizują najwyższą władzę nad Kościołem – społecznością wiernych. "(...) Cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane i w niebie; a cokolwiek rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane i w niebie" (Mt. 16, 19).

Święty Piotr – pozostałe atrybuty Znacznie rzadziej wizerunkom św. Piotra towarzyszą dodatkowe atrybuty: księga lub zwój są atrybutem charakteryzującym świętego jako apostoła. Ryba nawiązuje do tego, że w młodości był rybakiem. Kogut przypomina słowa Jezusa, że w noc, w którą zostanie pojmany, Piotr trzy razy się Go zaprze zanim zapieje kogut. Często św. Piotr jest też przedstawiany razem ze św. Pawłem. Świętego Piotra ukrzyżowano w 64 roku w Rzymie, za panowania cesarza Nerona. Czasami jest przedstawiany tak, jak według podania go ukrzyżowano: z głową w dół.

Święty Piotr – pozostałe atrybuty Na obrazie jednego z najwybitniejszych hiszpańskich malarzy Francisco de Zurbarána (1598-1664) ukrzyżowany św. Piotr ukazuje się Piotrowi Nolasco, świętemu żyjącemu na przełomie XII i XIII wieku.

Święty Paweł Apostoł Księga lub list Miecz Razem ze św. Piotrem Paulus czyli drobny

Święty Paweł – księga lub list Święty Paweł z Tarsu nazywał się Szaweł (po łacinie Saulus) i w młodości był faryzeuszem, a nawet brał udział w prześladowaniach chrześcijan. Imię Paweł przyjął po nawróceniu. Został wówczas apostołem. Był człowiekiem wykształconym. Wywarł decydujący wpływ na rozwój Kościoła. Jego teologia jest głównym źródłem inspiracji dla myśli Kościoła. Dlatego w sztuce jest zwykle przedstawiany z księgą. Księga jest wprawdzie atrybutem wszystkich apostołów, ewangelistów i nauczycieli Kościoła, ale przy postaci św. Pawła Apostoła pojawia się wyjątkowo konsekwentnie.

Święty Paweł – księga lub list Święty Paweł pozostawił listy, które są częścią Pisma Świętego. Dlatego zdarza się, że zamiast księgi jego atrybutem jest list.

Święty Paweł – miecz Drugim, niemal nieodłącznym atrybutem Pawła Apostoła jest miecz, symbolizujący męczeństwo świętego. Został on skazany na śmierć w 67 r. Ponieważ był obywatelem rzymskim nie został ukrzyżowany (co starożytni Rzymianie uważali za śmierć haniebną) tylko ścięty mieczem. Na większości przedstawień św. Paweł w jednej ręce trzyma księgę, a w drugiej miecz.

Święty Paweł – razem ze św. Piotrem Bardzo często św. Paweł jest przedstawiany w sztuce razem ze św. Piotrem. Obaj byli apostołami, którzy wywarli największy wpływ na rozwój Kościoła. Poza tym według tradycji Paweł zmarł 29 czerwca – tego samego dnia (choć w innym roku) co Piotr. Inna tradycja twierdzi, że dzień ten obrano jako święto obu apostołów, ponieważ tego dnia w roku 258 zabrano doczesne szczątki obu świętych z ich grobów ze względu na niebezpieczeństwo zbezczeszczenia ich przez cesarską konfiskatę.

Święty Paweł – razem ze św. Piotrem Obok: św. Piotr (z lewej, z kluczem) i św. Paweł (z księgą) na obrazie El Greca.

Święty Paweł – Paulus czyli drobny W dawnej ikonografii Paweł jest przedstawiany zwykle jako człowiek drobny, szczupły, niewysoki. Wiąże się to z imieniem, które przybrał apostoł. Paweł po łacinie (Paulus) oznacza "drobny, mały". (Obok: średniowieczny obraz włoski). Dopiero ostatnio częściej przedstawia się go jako silnego, rosłego mężczyznę.

Święty Jan Apostoł i Ewangelista Otwarta księga Orzeł Kocioł oleju i kielich z trucizną Uczeń umiłowany

Święty Jan – otwarta księga Księga jest atrybutem zarówno apostołów jak i ewangelistów. Święty Jan był jednym i drugim. Nic więc dziwnego, że bardzo często przedstawiany jest w sztuce z księgą w dłoni, przeważnie otwartą.

Święty Jan – orzeł Ewangelia św. Jana jest uważana za najgłębszą pod względem myśli teologicznej, za najwyższy wzlot ducha. Ten wzlot ma symbolizować orzeł, uważany od starożytności za "króla" ptaków. Umieszczanie przy wizerunku św. Jana orła miało jeszcze drugie znaczenie. W jego Objawieniu będącym częścią Pisma Świętego jedna z postaci symbolizujących wszechświat przyjmuje postać lecącego orła (Ap. 4,7). Apostoł pisał Apokalipsę na wyspie Patmos.

Święty Jan – orzeł W grafice "Święty Jan na Patmos" niemiecki artysta renesansowy Albrecht Duerer umieścił orła obok wizerunku Ewangelisty.

Święty Jan – kocioł oleju i kielich z trucizną Święty Jan był jedynym apostołem, który zmarł śmiercią naturalną. Mimo to, towarzyszą mu często w sztuce atrybuty męczeństwa. Apostoł był prześladowany przez cesarza Domicjana. Według tradycji cesarz kazał go wrzucić do kotła wypełnionego wrzącym olejem. Święty Jan wyszedł jednak z kotła cały i zdrowy. W jednym z apokryfów znajduje się legenda tłumacząca dlaczego przy postaci św. Jana często pojawia się kielich z wystającym z niego wężem.

Święty Jan – kocioł oleju i kielich z trucizną Według legendy Aristodemus, kapłan z pogańskiej świątyni Diany w Efezie zmusił św. Jana do wypicia kielicha z trucizną. Apostoł uczynił znak krzyża, wypił i nic mu się nie stało. Wówczas Aristodemus nawrócił się na chrześcijaństwo. Wąż w kielichu symbolizuje truciznę.

Święty Jan – uczeń umiłowany Jan był najmłodszym apostołem. Dlatego stosunkowo często przedstawia się go jako człowieka młodego, bez brody. Był też najbardziej umiłowanym uczniem Jezusa. Podczas Ostatniej Wieczerzy dostąpił zaszczytu położenia głowy na Jego piersi. Obok: średniowieczna ikona grecka anonimowego artysty przedstawiająca tę sytuację.

Święty Mateusz Apostoł i Ewangelista Księga Anioł Miecz Mieszek lub sakiewka

Święty Mateusz - księga Święty Mateusz Apostoł i Ewangelista jest najczęściej przedstawiany z księgą. Podobnie jak w przypadku pozostałych ewangelistów artyści ukazują go czasem w chwili pisania. Prawie zawsze księga świętego, symbolizująca jego Ewangelię, jest otwarta. Obok: ikona grecka nieznanego artysty z XIV wieku.

Święty Mateusz - anioł Kolejny symbol związany z Mateuszem jako Ewangelistą to Anioł. Uskrzydlona postać ludzka nawiązuje do początku Ewangelii św. Mateusza. Po przedstawieniu genealogii Jezusa opisuje bowiem pojawienie się anioła świętemu Józefowi (Mt. 1, 20).

Święty Mateusz - miecz Niewiele wiadomo o życiu św. Mateusza. Według tradycji poniósł śmierć męczeńską. Być może został ścięty mieczem. Dlatego czasami przedstawia się go z mieczem w ręku. Ponieważ nie wiadomo na pewno, czy narzędziem zbrodni był właśnie miecz, czasem pojawiają się wizerunki świętego z toporem, włócznią lub halabardą.

Święty Mateusz – mieszek lub sakiewka Święty Mateusz zanim został apostołem był celnikiem. Artyści czasem przedstawiają chwilę powołania go na apostoła, a pamiątką jego zawodu jest sakiewka lub mieszek na pieniądze pobierane jako cło.

Święty Łukasz Ewangelista Księga lub zwój pergaminu Wizerunek Matki Bożej i przybory malarskie Wół

Święty Łukasz – księga lub zwój pergaminu Święty Łukasz, jak każdy Ewangelista, często przedstawiany jest z księgą, symbolizującą napisaną przez niego Ewangelię. Obok: ikona grecka nieznanego artysty z XIV wieku.

Święty Łukasz – wizerunek Matki Bożej i przybory malarskie Święty Łukasz nie tylko napisał Ewangelię. Potrafił również malować. Teodor Lektor (VI wiek) podaje, że Ewangelista namalował obraz Matki Bożej, który zabrała z Jerozolimy cesarzowa Eudoksja, żona Teodozego I Wielkiego, i przesłała w darze Pulcherii, siostrze cesarza. Od tego czasu autorstwo św. Łukasza przypisywano wielu obrazom, między innymi jedna z legend mówi, że to on namalował obraz Matki Bożej Częstochowskiej, co jednak jest mało prawdopodobne. W każdym razie święty był często przedstawiany z przyborami malarskimi, namalowanym przez siebie obrazem lub w chwili jego malowania.

Święty Łukasz – wizerunek Matki Bożej i przybory malarskie Z lewej: na obrazie pędzla van der Weydena maluje Matkę Bożą i Dzieciątko. Z prawej: na płótnie El Greca św. Łukasz trzyma w ręce pędzel i wizerunek Matki Bożej w księdze.

Święty Łukasz – wół Św. Łukasz przedstawiany jest też często w towarzystwie wołu lub byka. To dlatego, że jego Ewangelia rozpoczyna od zjawienia się archanioła Gabriela w świątyni jerozolimskiej kapłanowi Zachariaszowi; w tej zaś świątyni składano Bogu w ofierze m.in. woły.

Święty Marek Ewangelista Księga Lew Żeglarze

Święty Marek Ewangelista - księga Księga jest atrybutem każdego z czterech Ewangelistów, również św. Marka. Często przedstawia się go piszącego.

Święty Marek Ewangelista - lew Każdy Ewangelista ma swój symbol, nawiązujący do początku jego Ewangelii. U św. Marka jest to lew. Zaczyna on bowiem od św. Jana Chrzciciela na pustyni, a lew najbardziej kojarzył się wówczas z pustynią. Ciało św. Marka zostało w 828 r. sprowadzone do Wenecji, jest on obecnie patronem tego miasta. Wizerunek lwa św. Marka można w Wenecji spotkać w wielu miejscach. Zwykle trzyma on otwartą księgę ze słowami: "Pax tibi Marce, evangelista meus" (Pokój z tobą Marku, mój ewangelisto).

Święty Marek Ewangelista - lew

Święty Marek Ewangelista - żeglarze Według tradycji św. Marek przepływał kiedyś w okolicach Wenecji i podczas sztormu udzielił pomocy miejscowym żeglarzom. Dlatego Wenecjanie obrali go za swojego patrona, sprowadzili ciało Ewangelisty do miasta i wybudowali na jego cześć wspaniałą bazylikę. W sztuce weneckiej często św. Marek jest ukazywany z żeglarzami.

Święty Tomasz Apostoł "Jeśli nie włożę ręki..." Włócznia Węgielnica

Święty Tomasz Apostoł – „jeśli nie włożę ręki...” O świętym Tomaszu Apostole mówi się czasem "niewierny Tomasz". Oczywiście nie oznacza to jakoby miał być niewierny Jezusowi. Miał tylko zwykłe ludzkie wątpliwości, czy rzeczywiście pozostali apostołowie ujrzeli zmartwychwstałego Jezusa: Jeśli nie ujrzę na rękach jego przebicia gwoździami i nie włożę palca mego w miejsce gwoździ i nie włożę ręki mojej w bok jego, nie uwierzę (J 20, 24). Tę scenę często przedstawiano na obrazach.

Święty Tomasz Apostoł - włócznia O późniejszym życiu i śmierci św. Tomasza znajdujemy informacje tylko w apokryfach – pismach o tematyce biblijnej, nie uznanych za wiarygodne i natchnione. Według tradycji zginął śmiercią męczeńską 3 lipca 72 roku w Kalamina w Indiach. Miał zostać przebity włócznią i właśnie włócznia jest jego atrybutem.

Święty Tomasz Apostoł - węgielnica W apokryfach zawarte są opowieści o działalności misyjnej św. Tomasza na terenie dzisiejszego Iraku i Indii. W jednej z nich znajduje się informacja jakoby święty wybudował pałac króla Guduphary w Indiach. Dlatego drugim atrybutem św. Tomasza jest często węgielnica: narzędzie budowlane służące do wyznaczania linii prostopadłych i sprawdzania, czy narożnik budowli ma rzeczywiście kąt prosty.

Święty Walenty Strój biskupi Ptaki i róże

Święty Walenty – strój biskupi 14 lutego został wyznaczony dniem św. Walentego już w 496 roku. Ale pierwszy zachowany wizerunek tego świętego pochodzi dopiero z ilustracji zamieszczonej w Kronice Norymberskiej, wydanej w 1493 roku. Prawdopodobnie był biskupem, więc tradycyjnie przedstawia się go w stroju biskupim. Jest męczennikiem, więc czasem jego atrybutem jest palma męczeństwa.

Święty Walenty – strój biskupi Rzeźba z rzymskiego kościoła św. Praksedy, gdzie znajdują się relikwie świętego.

Święty Walenty – ptaki i róże Świętego Walentego przedstawia się zwykle z ptakami. Według średniowiecznej tradycji w dniu tego świętego ptaki łączyły się w pary. Pisał o tym najwybitniejszy przed Szekspirem poeta angielski Geoffrey Chaucer (ok. 1340-1400), a także wielu innych autorów angielskich i francuskich. Warto dodać, że w średniowieczu 14 lutego przypadał w rzeczywistości ok. dwa tygodnie później. Obowiązywał wówczas kalendarz juliański. W połowie lutego w średniowieczu praktycznie zaczynała się więc wiosna. Z tą symboliką początku wiosny i dnia zakochanych wiąże się także kolejny atrybut świętego – bukiet róż.

Święty Walenty – ptaki i róże