Jaskinia Platona

WPROWADZENIE DO FILOZOFII

Znaczenie terminologiczne 2.Punkt Wyjścia 3.Główne kierunki 4. Podział filozofii 5. Wprowadzenie do filozofii starożytnej – okres naturalistyczny

1. Terminologia Termin filozofia (gr 1. Terminologia Termin filozofia (gr. Φιλοσοφία – philosophia) pochodzi z połączenia greckiego czasownika φίλειυ (philein) oznaczającego miłować, kochać, a bliżej umiłowanie czegoś/kogoś oraz σοφία (sophia) oznaczającą pewien rodzaj biegłości czy też zręczności w czymś, znajomości czegoś, a w konsekwencji oznaczającą mądrość i wiedzę, która zawiera w sobie cnotę i sztukę życia.

Φιλοσοφία φίλειυ σοφία Φιλοσοφία φίλειυ σοφία ἀγάπη (Agape) Ἔρως (Eros) Φίλος (philos)

2. Punkt Wyjścia filozofii Doświadczenie Zdziwienie Wątpienie

3. Główne kierunki filozoficzne filozofia bytu: myślenie filozoficzne zaczyna się od tego, że wychodząc od zjawisk pyta o byt leżący u ich podstaw, a więc o warunki możliwości doświadczenia w "nie-ja". Filozofowanie jest tu zatem ukierunkowane przede wszystkim ontologicznie. filozofia podmiotu: myślenie zaczyna się od pytania o "ja" indywiduum, jako bezpośredniego podmiotu wszelkiego doświadczenia. Tym, który doświadcza, jestem bowiem ja sam. Pyta o warunki możliwości doświadczenia w "ja" – w podmiocie. filozofia ducha: myślenie filozoficzne zaczyna od idei i próbuje z perspektywy idei uchwycić warunki możliwości doswiadczenia. Ten kierunek filozofowania ujmuje zatem w jedno od strony absolutu byt i "ja", substancję i podmiot, problem ontologiczny i transcendentalny.

FILOZOFIA TEORETYCZNA 4. Podział filozofii FILOZOFIA TEORETYCZNA - ontologia (filozofia bytu jako bytu) - filozofia przyrody (filozofia przyrody w odróżnieniu od empiryczych nauk przyrodniczych) - antropologia (filozofia człowieka w odróżnieniu od rozmaitych antropologii jako nauk szczegółowych) - teologia filozoficzna (filozofia o Bogu w odróżnieniu od teologii opartej na objawieniu) - filozofia społeczna (filozofia społeczeństwa, polityki, prawa i gospodarki) - teoria poznania (filozoficzna nauka o poznaniu; szczególne znaczenie przypada tutaj filozofii transcendentalnej oraz filozofii hermeneutycznej – teorii rozumienia) - logika (teoria formalnej poprawności w myśli względnie mowie); semiotyka (teoria znaków językowych, ich składni, znaczenia i stosowania) i teoria nauki (teoria metody nauk szczegółowych) FILOZOFIA PRAKTYCZNA etyka (nauka o działaniu mającym znaczenie moralne i o jego normach) - poietyka (nauka o twórczości; należy do niej: estetyka jako filozofia sztuki, ale także filozofia techniki)

4 OKRESY FILOZOFII STAROŻYTNEJ NATURALISTYCZNY – filozofia przyrody, problematyka kosmo-ontologiczna. Poszukiwanie przyczyny powstania świata oraz natury rzeczywistości. Można wyróżnić: 1. Jońscy filozofowie przyrody: Tales, Anaksymander, Anaksymenes z Miletu, Heraklit z Efezu; 2. Eleaci: Parmenides, Ksenofanes, Zenon 3. Atomiści: Leucyp, Demokryt z Abdery 4. Pitagorejczycy: Pitagoras z Samos, Alkmeon z Koryntu, Filolaos z Krotony, Diokles 5. Pluraliści: Anoksagonas, Empedokles 6. Szkoła Aleacha 7. Eklektyczni filozofowie przyrody: Diogenes,

4. RELIGIJNY: trwał od I w. p.n.e. do IV w. n.e. 2. HUMANISTYCZNY: trwał od V – IV w. p.n.e. Przedmiotem badań był człowiek. Zapoczątkowany został przez sofistów, kontynuuje go Sokrates. 3. HELLENISTYCZNY: trwał od koniec IV do I w. p.n.e. Powstają w nim Stoicy, Epikurejczycy, Sceptycy, kończy się zaś Eklektyzmem 4. RELIGIJNY: trwał od I w. p.n.e. do IV w. n.e. W. Tatarkiewicz dzieli okresy filozofii starożytnej na: Okres powstania filozofii – co do zasady miał charakter kosmologiczny (VI-V w. p.n.e.) Okres oświecenia starożytnego – zwrot ku podmiotowi; przeważała filozofia humanistyczna (V w. p.n.e.) Okres systemów starożytnych (IV w. p.n.e.) – uchodzi za klasyczny i szczytowy okres filozofii starożytnej Okres szkół starożytnych – skupiający się głównie na zagadnieniach o charaterze etycznym (III-I w. p.n.e.) Okres synkretyczny – o charakterze religijnym (I w. p.n.e. – V w n.e.) „Kończy się” w 529 r., gdy cesarz Justynian zamyka Akademię Platońską

Początki Filozofii Homer (VIII w. p.n.e.) – kosmogoniczny obraz świata. Świat stworzony jest i funkcjonuje według określonego porządku (gr. kosmos – porządek / gr. chaos – brak uporządkowania) Hezjod (data narodzin waha się od IX-VII w.) - uważany za jednego z najwybitniejszych epików. Napisał „Teogonie” – o powstaniu i pochodzeniu bogów. Orfeusz – grecki poeta pochodzący z Tracji. Jego poglądy zostały przekazane przez Pindara (VI/V w. p.n.e.) który nazywał go „ojcem muzyki” Homer i Hezjod nie czynią o nim wzmianek. Według orfizmu w człowieku istnieje element boski, mający naturę przeciwną ciału – dualistyczna koncepcja człowieka (gr. soma – ciało jest osłoną dla niewidzialnej gr. semy – duszy) Ciało jest więzieniem duszy. (gr. psyche – oznacza duszę jako ośrodek mądrości. - metempsychoza (teoria wędrówki dusz): pokutą dla duszy jest więzienie jakim jest ciało. Celem zatem – wyzwolenie z ciała.

JOŃSCY FILOZOFOWIE PRZYRODY 1.Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) Zasadniczą tezą Talesa było twierdzenie, wszystko jest z wody. Z wody powstało i z wody się składa. Był to zwrot ku przyrodzie – naturze, przeciwko poglądom teocentrycznym. Celem jego było wyjaśnienie świata. Nie chodziło mu przy tym o to kto świat wykreował, lecz jakim świat był od początku. Tales siłę widział w materii. Mówił, że "wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie". To nieoddzielenie materii od siły, życia, duszy było tak charakterystyczne dla pierwszej grupy greckich filozofów, że nazwano ich hilozoistami – czyli tymi, co życie mieli za nieodłączne od materii. (nie był to jednak jeszcze matarializm)

2. Anaksymander z Miletu (609/610-547/546 r. p.n.e.) Arche - początek rzeczy, a bardziej przyczyna czy zasada rzeczy – ich właściwa natura b) Bezkres (apeiron) - rozumiał przez zasadę nie wodę ani żaden inny z tzw. żywiołów, lecz jakąć inna naturę bezgraniczną, z której powstają wszystkie niebiosy i światy w nich zawarte. Innymi słowy: przyroda powstaje z bezkresu. Odbywa się to poprzez wyłanianie się przeciwnieństw. Proces ten powoduje wieczny ruch, zatem ruch jest nieodłączny od materii (hilozoizm)

3. Anaksymenes z Miletu (570-526 r. p.n.e.) Według niego wszystko powstaje z powietrza. Tam gdzie jest powietrze jest życie, a bez powietrza nie ma życia. Powietrze ma cechy zmienności:   - zagęszczone powietrze to wiatr – potem chmury i wreszcie woda - zagęszczona woda to ziemia – potem kamienie i wreszcie wszystko inne -rozrzedzone powietrze to ogień. Powietrze jest bogiem i rzeczy z niego powstające są też bogami. Podobnie jak jego poprzednicy utożsamiał pojęcie bóstwa z zasadą (arche).

4. Heraklit z Efezu (ok. 540/ok. 480 p.n.e.) koncepcja zmiany (wariabilizm) jako centralny element świata Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu. Byt nie ginie i nie powstaje, jedynie się zmienia – zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się wyodrębnionych z bytu przeciwieństw, jak ciemność i jasność, zimno i ciepło (dialektyka ontologiczna). Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem lub heraklityzmem. Wyrazem tego były stwierdzenia: „Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki” „Πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει – wszystko płynie, nic nie stoi w miejscu”- ergo jest w ciągłym ruchu Ogień jest zasadą świata (arche) Logos (mądrość, rozum) – siła kosmiczna, kierująca procesem zmian. Zmiana nie jest zatem efektem przypadku, ale następuje według jakiegoś racjonalnego porządku. Logos to panteistyczny rozum

Pitagoras z Samos (ok. 580/572 – 500/497 r. p.n.e.) system religijno-etyczny oparty na teorii liczb Liczba jako zasada - Liczba jest rzeczą realną, a nawet najbardziej realną z rzeczy. Jest zasadą najbardziej pierwotną. Świat zawdzięcza swój kształt i ład liczbie; jest ona: „życia zasadą i kierownikiem” Liczba jest elementem ograniczającym i determinującym rzeczy. Liczba jest zatem czynnikiem kształtującym rzeczy (dwoistość bytu). 2. Wierzenia – metempsychoza: nawiązanie do Orfizmu dusza istnieje oddzielnie od ciała; dusza może łączyć się z dowolnym ciałem; dusza jest trwalsza od ciała – trwa, gdy ciało ginie; ciało jest dla duszy więzieniem 5) Dusza jest więziona w ciele za popełnione przez nią winy 6) Dusza będzie wyzwolona z ciała, gdy się oczyści, a oczyści się, gdy odpokutuje za winy; 7) Celem życia cielesnego jest wyzwolenie się duszy z ciała; 8) Nieszczęściu jakim jest wcielenie można zapobiec poprzez praktyki religijne - mysteria

Szkoła ELEJSKA (ELEACI) Rozum oraz dedukacja najważniejsze; zmysły ulegają złudzeniom. Byt jest jeden, niezmianny i nieruchomy Parmenides z Elei (ok. 540 – 470 r. p.n.e.) - następuje przejście od kosmologii do ontologii. 3 możliwe drogi badań: a) droga bezwględnej prawdy (droga Logosu); b) droga absolutnego fałszu (droga poznania zmysłowego) c) droga możliwego do przyjęcia wytłumaczenia zjawisk Byt jest i nie może nie być: absolutna prawda – byt = czysta pozytywność; nie-byt nie jest i nie może być. Myśleć można tylko o bycie: nie-bytu nie można pomyśleć. Minizm: Wszystko w świecie jest wieczne i niezmienne. „Nic nie może powstać z tego czego nie ma, a to, co jest, nie może przestać być” – wyrażona tu zostaje zasada „ex nihilo nihil fit”

2. Zenon z Elei (ok. 490 – 430 r. p.n.e.) przez Arystotelesa uznany za twórcę dialektyki Argumenty przeciw ruchowi: Ruch jest niemożliwy i absurdalny, bo nie sposób w skończonym czasie przebyć jakąkolwiek wielkość (gdyż każda wielkość dopuszcza podział w nieskończoność). - Strzała: w rzeczywistości się nie porusza, gdyż w każdym momencie, na jaki można podzielić czas lotu, strzała zajmuje tylko jedno miejsce. 2. Argument przeciw wielości bytów Byt jest jeden, a nie wieloraki. Wielość składa się z wielu jednostek, a jednostki te (choć powszechne doświadczenie zdaje się o nich świadczyć) są nie do pomyślenia (są sprzeczne). Istnieje więc absolutna jedność bytu. Gdyby bytów było wiele, każdy musiałby być równocześnie nieskończenie mały i nieskończenie wielki (sprzeczność). Zanegowanie przestrzeni jako warunku istnienia wielości – wszystko co istnieje, gdzieś się znajduje. Jeśli istnieje przestrzeń, w której znajdują się rzeczy, to gdzie znajduje się ta przestrzeń? Oczywiście w innej przestrzeni, a ta w jeszcze innej… konkuzja: Przestrzeń nie istnieje

PLURALIŚCI Empedokles z Akragas (ok. 490 – 430 r. p.n.e.) „Nie może nic powstać z tego, czego nie ma, jest niemożliwe i niesłychane by to, co jest zginęło.” Nauka o boskich zasadach Byt jest – nie rodzi się i nie ginie (ale zachodzi mieszanie się i rozpadanie bytów) Istnieją 4 substancje niezrodzone i niezniszczalne – tzw. „korzenie wszechrzeczy”: Ogień, woda, powietrze, ziemia (oznacza je imionami bóstw: Zeus, Hera, Aidoneus, Nestis) Zasady zapożyczone od Jończyków, ale tutaj zasady są jakościowo niezmienne i nie ulegają przekształceniom – są to elementy strukturalnie mnogie, choć stanowią jeden, niezmienny korzeń wszechrzeczy – to koncepcja pluralistyczna. II. Powstanie bytu Stałe cykle wyznaczane przez los: - Przewaga miłości = elementy zbierają się w jedność - Przewaga nienawiści = elementy rozdzielają się Przeplatanie się wpływów miłości i nienawiści = powstawanie rzeczy

Gdy przeważa miłość elementy (żywioły) łączą się w jedność = JEDNO (SFAJROS) (bezgraniczny i równy samemu sobie we wszystkich kierunkach) Absolutną doskonałością nie jest kosmos als SFAJROS III. Nauka o duszy Metempsychoza: Dusza ludzka jest demonem, który z powodu pierwotnej winy został wygnany z Olimpu szczęśliwych, wrzucony w ciało i związany cyklem narodzin (gdy demon w ciele popełnia winy, przedłuża czas swojej pokuty w ciele o kolejne cykle) Oczyszczenie prowadzi do coraz szlachetniejszych wcieleń, aż wreszcie do wyzwolenia z cyklu narodzin: „staną się bogami pośród bogów.”

ATOMIŚCI Demokryt z Abdery (ok. 460 – 370 p.n.e.) Natura przedstawiana jest jako ciągły ruch materialnych, niepodzielnych i wiecznych cząstek – atomów. Ich połączenie daje różnorodne ciała Atomy posiadają wyłącznie właściwości ilościowe, a nie jakościowe – mają więc kształt, polożenie, porządek Atomy znajdują się i poruszają w próżni: „Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia” Wszystkie zjawiska są materialne – dusza składa się z atomów Atom = forma (pojęcie ontologiczne) – niezmienny, niepodzielny, od innych różniący się kształtem, porządkiem i położeniem. Atomy znajdują się w wiecznym ruchu. Z atomów wywodzą się wszystkie byty – ich jakości, właściwości i stany. Wszystko, co istnieje zostało utworzone tylko i wyłącznie przez ruch i atom.

OKRES HUMANISTYCZNY – zwrot ku podmiotowi Sofiści: Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz Głównym przedmiotem badań była dialektyka, retoryka, etyka Podporządkowanie czynności badawczych celom praktycznym (nauka jako umiejętności praktyczne) Nauka ogranicza się do stwierdzenia faktów i związków między nimi oraz do przewidywania na ich podstawie faktów przyszłych Poznanie zmysłowe – sensualizm, stąd wynikał: Relatywizm – nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla każdego człowieka inna Parktycyzm – prawda jednego ma wyższą wartość nad prawdą drugiego, o ile jest bardziej użyteczna Konwencjonalizm – pewne prawdy (teorie) uznane za obowiązujące powszechnie Rozróżniali dwa źródła prawa: a) z natury (phisis) oraz z ustanowienia (nomos). Prawo naturalne jest niezmienne i wyższe od stanowionego

Protagoras (490-411 r .p.n.e.) 1. Twórca relatywizmu „człowiek jest miarą wszechrzeczy, tych które są, że są, i tych, których nie ma, że nie ma” – nie ma bogów, a prawa stanowione są przez człowieka - Szacunek dla prawa i urządzeń społecznych - sprawiedliwość jest określana przez obywateli - Wartości społeczne dobrem wspólnym wszystkich ludzi 2. Powstanie państwa Elementem rozwoju mądrości Powstaje z woli ludzi Charakter umowny (Konwencjonalizm) Z założenia demokracją (decyduje wola większości)

3 Filary demokracji ateńskiej Perykles (500-429 r. p.n.e.) Wolność w granicach prawa; szczególne znaczenie wolności słowa Zasada równości praw, preferowała talent i cnoty, a nie urodzenie „Przyznanie się do ubóstwa nie przynosi nikomu ujmy, jednakże jest ujmą, jeżeli ktoś nie stara się z niego wydostać” - Dostęp do urzędów na zasadach losowania - Potrzeba kontrolowania funkcjonariuszy 3) Zasada praworządności -podporządkowanie się prawu; prawo jest „panem” demokratycznego ładu Krytyka: Sokrates, Ksenofont, Arystofanes, Isokrates, Platon, Arystoteles Wolność prowadzi do demoralizaji – lud zawsze nadużywa wolności Nierówność wynikiem natury Demokracja to despotyzm biednych Demokratyczne praktyki losowania urzędników czy wypłacanie diet najuboższym wyrażają deficyt poczucia odpowiedzialności

Sokrates (470 – 399 r. p.n.e.) „poznaj samego siebie” Pole zainteresowań Sokratesa skupia się wokół człowieka „Prawdziwym człowiekiem jest jego dusza” - odróżnia konkretnego człowieka od innych ludzi - jest siedliskiem rozumu, myślenia: tam zapadają wszystkie decyzje - jest niepowtarzalna 2) Nauka o cnocie/wartościach - cnota jest środkiem do uczynienia duszy piękną - cnota prowadzi do szczęścia – jest wiedzą, poznaniem. Przeciwieństwem cnoty jest ignorancja – niewiedza - wiedza utożsamiana jest z dobrem: cnota to wiedza, a wada to niewiedza - wiedza = doskonałość 3) Metodologia Sokratesa - dialog jako metoda wychowawcza (zerwanie z metodą Sofistów): „wiem, że nic nie wiem” - postawa niewiedzy: Sokrates przyjmował postawę ucznia: uczymy się, szukamy razem - Znaczenie ironii: metoda maskowania się, ukrywania, podawania się za kogoś innego

4. Metoda elenktyczna (negatywna) – zbijania argumentów rozmówcy - polega na pozornym przyjęciu twierdzeń rozmówcy, a poprzez zadawanie kolejnych pytań doprowadzeniu do wykazania absurdalności jego tezy początkowej 5. Metoda majeutyczna (pozytywna) – tzw. położnicza - polega na „wydobywaniu” wiedzy od rozmówcy poprzez zadawanie mu odpowiednich pytań Konsekwencją jest indukcja (logiczna), czyli wnioskowanie 6. Nauka o prawie/państwie - założenie dobroci prawa jako takiego - bezwzględne podporządkowanie prawu i państwu

Platon (427-347 r. p.n.e.) Teoria Ideii (gr. idea, eidos – widzieć) „rzeczywistość materialna jest skutkiem rzeczywistości niematerialnej” Idea to istota rzeczy, byt inteligibilny – poznawany rozumem (niecielesna), wewnętrzna forma, przyczyna Cechy: Inteligibilność: pozawana rozumowo, jest pozazmysłowa Niecielesna: charakter determinujący, czyli określający. Idea jest przyczyną rzeczy Bytowość w sensie pełnym: to idee są bytem, który istnieje naprawdę. Bytem absolutnym Niezmienność: idee to byty samoistne, czyste, to przyczyny. Są punktem odniesienia Jedność: idea jednoczy części w niej partycypujące Dualizm wyrazem transcendencji Ideii Rozróżnienie rzeczywistości Brak przepaści pomiędzy rzeczywistością fizyczną i metafizyczną Rzeczy zmysłowe odbiciem ideii

2. Teoria zasad Diada i Jedno jako zasady, funkcjonują tylko razem, choć jedno jest hierarchicznie wyższe niż Diada Diada: to zdeterminowana wielość, niematerialna, źródło wielości ideii Jedno: czynnik determinujący i określający Diadę 3. Nauka o bycie Byt jest skutkiem działania Jednego na Diadę – syntezy Podział bytu: substancjalne: samoistne, będące skutkiem oddziaływania Jendego na Diadę znajdujace się w relacji do innych bytów: Przeciwstawne: niedopuszczające czegoś pośredniego pomiędzy sobą, nie potrafią istnieć razem Współzależne: istnieją tylko razem i giną razem (nie ma lewego, gdy nie istnieje prawy)

4. Nauka o Demiurgu Demiurg: przyczyna sprawcza modeluje zasadę materialną determinuje materię Demiurg nie stwarza tylko tworzy z Dobra 5. Nauka o państwie i prawie Odwołuje się dp świata ideii – jedynie mędrzec może przeniknąć do jego tajemnic – „wznieść duszę do świata myśli” Państwo jako twór człowieka: ewolucja systemów politycznych timokracja oligarchia - arystokracja demokracja – anarchia monarchia – tyrania Kres systemów: ustanowienie rządów „stóży doskonałych”czyli mędrców

Idealna polis ściśle hierarchiczna: 3 grupy społeczne 1) Mędrcy – oni rządzą 2) Strażnicy – wojownicy 3) Powołani do zaspakajania potrzeb materialnych ogółu wolnych ludzi (rzemieślnicy) grupy społeczne są ze sobą ściśle powiązane Państwo jest ponad jednostką „W ideii rzeczy mniejszej odbija się podobieństwo większej”

Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) 1. Metafizyka – badania skierowane na rzeczywistość inteligibilną szukanie odpowiedzi na dotyczącej pierwszej przyczyny Przyczyna formalna: istota rzeczy, forma. Przyczyna materialna Przyczyna sprawcza Przyczyna celowa 2. Nauka o bycie Obejmuje rzeczywistość fizyczną i metafizyczną 10 kategorii na podstawie których bada się byt: Substancja 6) poznawanie Jakość 7) miejsce Ilość 8) czas Relacja 9) posiadanie Działanie 10) położenie

Jest tyle znaczeń bytu ile jest kategorii: rozpatrywanie w różnych kategoriach Dalsze rozróżnienie: Byt w akcie i byt w możności Byt według kategorii Byt jako prawda, fałsz Byt jako byt Przypadłość (cecha): przypadłość musi opierać się o kategorie, a kategoria o substancję 3. Pojęcie substancji Substancja jest pierwszą kategorią: Kryteria określające substancję Substancja musi być podłożem wszystkiego Byt, który może istnieć sam, oddzielnie Byt zdeterminowany To, co jest jednolite Byt w akcie a nie możności

W konsekwencji: Materia nie jest substancją, natomiast jest nią forma Istnienie substancji zawdzięczamy działaniu formy na materię. Materia jest możnościa, a forma aktem Substancją najwyższą jest bóg: nieporuszony poruszyciel, dobro absolutne, które aktualizuje byty. Czysta forma. 4. Nauka o duszy Ciała ożywione posiadają życie, ale nie są źródłem życia. Dusza jako przyczyna Władze duszy (części): odżywiania, postrzegania, myślenia, pożądania, a także funkcje motoryczne Arystoteles rozróżnia 3 rodzaje dusz: mają charakter hierarchiczny: dusza wegetatywna (roślinna) dusza zmysłowa: posiada wrażenie, ruch wrażenie pożądanie ruch 3) dusza rozumna

5. Cnota Cnoty etyczne Słuszna miara, złoty środek między dwoma wadami Można się jej nauczyć Rola cnoty etycznej: określa cele Kieruje chceniem Wskazuje właściwy stan 2) Cnoty dianoetyczne – przynależą do duszy rozumnej, umożliwiają poznanie rzeczy zmiennych Rozum praktyczny: poznanie rzeczy zmiennych Rozsądek (fromesis) Rozum teoretyczny: poznanie rzeczy inteligibilnych Mądrość (sophia) Cnota dianoetyczna wskazuje środki do osiągnięcia celu

3) Ocena czynu moralnego Czym innym jest poznanie dobra, czym innym jego aktualizacja Działania niedobrowolne – brak wiedzy, przymus Działania dobrowolne – działania świadome 6. Nauka o państwie relatywizm: odrzucenie wizji Platona o idealnej polis Państwo jest tworem natury, to wspólnota mniejszych wspólnot Cel: zaspokojenie potrzeb Ustrój państwa determinowany od czynników takich jak: stan gospodarki, terytorium, kultury politycznej, prawnej Monarchia – tyrania Arystokracja – oligarchia Politea – demokracja Podział społeczny na znakomitych i lud, a pomiędzy nimi pojawiaja także średni. Cnoty średnich pozwalaja w ustroju demokratycznym oszczędzać bogaczy, zaś w oligarchii otaczać opieką biednych

sprawiedliwość: cnota społeczna regulująca stosunek do bliźnich dwie formy sprawiedliwości: Iustitia commutativa – umowna, oparta na wypełnianiu umowy Iustitia distributiva – rozdzielcza do sprawiedliwosci należy odwoływać się na zasadach słuszności i prawości – gdy prawo stanowione zawiera luki (uzupełnienie prawa) Nauka o prawach: naturalnie sprawiedliwe: obowiązujące powszechnie, zawarte w rozumnej naturze ludzkiej prawo pozytywne: stanowione prawo naturalne opiera się na dążeniu czlowieka do szczęścia (może je osiągnąć w państwie) ludzie z natury są wolnymi bądź niewolnikami

OKRES HELLENISTYCZNY (IV w. p.n.e.) upadek polis łączenie się kultury heleńskiej z kulturami orientalnymi Cynicy twórcą Antystenes z Aten (445-365 r. p.n.e.) sensualizm i materialistyczna koncepcja świata życie zgodne z naturą i jej prawami (proste, minimalne) szczęście jedynym celem jednostki – drogą jest cnota (daleko idąca tolerancja) odrzucenie państwa i praktyk religijnych (kosmopolites – ojczyzną jest cały świat) życie publiczne przyrównane do ognia nurt ten utrzymał się do VI w. n.e., stoi u podstaw ideologii protestu społecznego, doktryn anarchistycznych i terrorystycznych

2. Epikurejczycy twórcą Epikur z Samos (341-270 r. p.n.e.) próba odnalezienia filozofii życia materialistyczna, pragmatyczna i ateistyczna filozofia szczęście jedynym celem: osiągalne dzięki rozumowi, cnocie i wychowaniu „człowiek rozumny jest wolny i szczęśliwy, kiedy przestaje być niewolnikiem urojonych pragnień” szczęście = przyjemność = używanie rozkoszy (hedonizm) głosili pożyteczność społeczeństwa i państwa odrzucenie aktywności politycznej i religijnej: Epikur mawiał „żyj w ukryciu” Aprobata wolności duchowej: pochwała egoizmu, potępienie altruizmu epikureizm sprzyjał kompromisom i zmianom w stosunkach politycznych

3. Stoicy przedstawiciele: Zenon z Kition, Chryzyp z Soloj, Kleantes z Azji Mniejszej, późniejsi przedstawiciele to Cyceron, Seneka czy Marek Aureliusz świat rządzony jest przez naturalny porządek oparty na determinizmie: wszystkim rządzi przeznaczenie (rozum, natura, los, twórczy duch stanowią synonimy) - fatalizm cnota jest wartością absolutną i niepodzielną: wiedzą i poznaniem, co jest dobre, a co złe (rozróżniali cnoty kardynalne: mądrość, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo) człowiek z natury jest dobry (skłonność do zła pochodzi z zewnątrz) mądrość utożsamiana z wolnością: tylko mądry człowiek akceptuje oparty na rozumie porządek świata i nie usiłuje go zmienić (poznawanie znaczy aprobowanie tego co uznane za rozumne) = konsekwencją tego: każdy może być mądrym, a tym samym stać się wolnym: wolność i niewola kategoriami wewnętrznymi (ducha)

„Znam tylko jedną niewolę, niewolę własnej głupoty” (Kleantes) akceptacja istniejącego porządku społecznego, własności prywatnej i niewolnictwa: aprobata współpracy z państwem, kiedy uznaje je za twór rozumny unikanie klasyfikowania ustrojów i formy państwa materializm: „świat jest materialny, a zarazem cały ożywiony i na miarę boską doskonały” dynamizm: ciała, z których składa się świat nie jest bytem prostym – zawiera dwa pierwiastki (czynniki) bierny i czynny, które są w nieustannym ruchu racjonalizm: ruch nie może istnieć bez przyczyny panteizm: świat tworzy jedną całość

Wypracowali pojęcie sprawiedliwości prawa: prawo pozytywne legitymację znajduje w prawie naturalnym Prawo naturalne = powszechne prawo świata = rozum świata prawo naturalne jest prawem boskim = reguluje to, co nie jest prawem stanowionym Wszyscy ludzie mają naturę rozumną, udział w powszechnym rozumie, są równi i mają te same prawa prawo naturalne: wieczne i jednakowe dla wszystkich wolność niezależna od prawa stanowionego Podział prawa na: Lex aeterna: prawo obowiązujące odwiecznie w całej wszechnaturze Lex naturalis: prawo naturalne odnoszące się do istot rozumnych Lex humana: prawo pozytywne – stanowione przez człowieka

Cyceron (106-43 r. p.n.e.) odpowiedzi na kryzys państwa szukał w filozofii i reformie ustroju republiki państwo twór naturalny, tworzy go lud złączony więzami prawa i interesów Sprawiedliwość polega na przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu - instytucje państwowe są po to, by ludzie w spokoju mogli zażywać swej własności - ustrój mieszany jedynym właściwym (monarchia, arystokracja, demokracja); równowaga sił „Nic nie jest mniej pewne od tłumu, nic bardziej zwodnicze niż rozumowanie wszelkich zgromadzeń ludowych” - concordia ordinum: zgoda stanów - mieszany ustrój miał praktyczne zastosowanie dla Cycerona

Augustyn z Hippony (354-430) Filozofia katastrofizmu i głębokiego pesymizmu Nauka o prawie lex aeterna (prawo wieczne): jest nim rozum lub wola Boga, oznacza porządek i harmonię, jest nieodwołalnym i determinującym nakazem lex naturalis (prawo natury): emanacja prawa wiecznego w rozumie i sercu człowieka. Zawiera element racjonalny i wolitywny lex temporalis (prawo czasowe): prawo doczesne, stanowione przez człowieka; musi być wyprowadzane z prawa naturalnego by być sprawiedliwym. Skuteczność osiąga poprzez przymus i sankcje 2. Nauka o państwie Państwo jest stworzone przez Boga z powodu grzechu. Z natury każde państwo ma charakter temporalny i przemijający; konsekwencją jest nauka o 2 przeciwstawnych sobie państwach: państwo Boże (citvitas Dei) i państwo szatana (civitas diaboli)

Jak długo człowiek żyje na ziemi, tak długo istnieją obok siebie te dwa państwa (królestwa) W każdym państwie ziemskim (civitas terrena) współegzystują obywatele obu państw państwo stanowi organizację niepewną, niezdolną do poprawienia ludzkiej natury Może przyczyniać się do tego, by ludzie bardziej nie pogrążali się w grzechu Potrzebne jest by tworzyć warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa Władca (władza) dany(a) przez Boga (zarówno dobry jak i zły) „(…) cóż za różnica pod czyją władzą żyje śmiertelny człowiek” - Opór tylko wówczas, gdy lex temporalis przekracza lex naturalis (ale bierny opór)

Tomasz z Akwinu (1225-1274) Nauka o prawie „Prawo promulgowane jest niczym innym jak rozumnym rozporządzeniem dla dobra wspólnego przez tego, który ma troskę nad społecznością” Pojęcie prawa (lex) rozumie jako zobowiązanie do działania, nadto ukazuje się jako zasada i miara działania rationis ordinatio: prawo jako wyraz ludzkiego rozumu: odrzucenie woluntaryzmu i pozytywizmu legislacyjnego bonum commune: prawo musi mieć na względzie dobro wspólne wszystkich ludzi obligatoryjność promulgacji prawa Podział prawa: lex aeterna lex naturalis lex divina lex humana

Prawo wieczne (lex aeterna): oznacza porządek całego świata, prawo jego funkcjonowania pochodzące z ustanowienia Absolutu wprowadza porządzek działania i powinności prawo stanowione podporządkowane prawu wiecznemu 2) Prawo naturalne (lex naturalis): wyraz współudziału rozumnego człowieka w mądrości Bożej ogólny charakter: należy dążyć do dobra a unikać zła; charakter racjonalny: człowiek dochodzi do nich na podstawie rozumu; wpisane jest w naturę człowieka 3) Prawo ludzkie (lex humana): to prawo stanowione, jest konkretyzacją prawa naturalnego i powinno mu odpowiedać; celem pokój (pax) i porządek (ordo) pomiędzy ludźmi moc wiążąca uzależniona od realizacji ideii sprawiedliwości i zgody z prawem natury prawo niesprawiedliwe nie może być prawem wiążącym 4) Prawo boskie (lex divina): prawo Boże objawione człowiekowi; jest ono ingerencją Boga w sprawy człowieka; jego treść poznawana jest z Biblii oraz nauczania Kościoła

2. Nauka o społeczeństwie i państwie źródłem społeczności ludzka natura ustrój jest tworem ludzkim, boska jest sama zasada władzy hierarchiczny układ społeczności oparty na nierówności: hierarchia musi istnieć zawsze i wszędzie, jest ona wyrazem Boskiego zamairu Podział społeczeństwa na: optimes: połączeni w jedną grupę najwięksi feudałowie, duchowni i niektórzy świeccy populus honorabilis: ci, którzy posiadają majątek pozwalający żyć z cudzej pracy villis populus: ci, którzy majątku nie posiadają Własność: podział społeczeństwa warunkowany przez własność, rozumianą jako święte prawo do posiadania. utrzymanie własności prywatnej stanowi wyraz szacunku dla prawa natury i jest niezbędne dla normalnego funkcjonowania społeczeństwa dwa aspekty posiadania: 1) samo posiadanie, czyli władza posługiwania się rzeczą i korzystania z niej oraz 2) użytkowanie, czyli brak absolutnej władzy nad rzeczą

Państwo: źródło w naturze człowieka (Arystoteles) państwo ma zapewniać: pokój (pax) i porządek (ordo) państwo rozwija się stopniowo z podporządkowanych mu wspólnot: rodziny, klanu, narodu organizm człowieka obrazem państwa: jak ciało nie może funkcjonować bez głowy, tak społeczeństwo bez władzy (ściśle hierarchiczny ustrój) celem państwa dobro wspólne, stąd podporządkowanie dobra jednostki dobru społeczeństwa Podział państw: monarchia tyrania arystokracja oligarchia demokracja anarchia Model idelny: pomiędzy monarchią a demokracją (dziś monarchia konstytucyjna) - jeżeli władza i prawo są niesprawiedliwe to można przeciwko nim wystąpić. Leży to jednak w decyzji duchowieństwa. To władza duchowna może wystąpić z inicjatywą obalenia tyrana. - papież może kontrolować władze świeckie i interweniować w sferze polityki. Papież łączy najwyższą władzę doczesną i duchowną

Niccolo Machiavelli (1469-1527) Naga rzeczywistość stanowi punkt wyjścia formułowania praw ogólnych: indukcja to jedyna gwarancja realizmu Zachowanie człowieka poddane dwom zasadom: fortunie i virtu Frotuna: to los, przeznaczenie Virtu: to przedsiębiorczość człowieka, jego zdolności rozumowania i przewidwania, energii i aktywności Fortuna zaciąga swoje sidła na słabych, biernych i mało ambitnych. Wybitni i aktywni mogą zmniejszyć pole działania fortunie. Życie sprzyja śmiałym. Ludzie z natury są bardziej skłonni do złego, aniżeli dobrego. Są zawsze źli, jeżeli mus konieczności nie uczynił ich dobrymi. W konsekwencji: do uszlachetnienia natury człowieka potrzebna jest presja: głód zmusza do pracowitości, prawo do dobrego postępowania. Dobry władca musi zrozumieć tendencje własnej epoki i praw, jakie rządzą ewolucją struktur władzy powszechne zepsucie prowadzi do tego, iż potrzeba twardej władzy absolutnej (monarchy). Nowy porządek może być utwierdzony (1) jedynie przez władzę jednostki i poprzez (2) użycie wyjątkowych środków. dyktatura jest elementem rozwoju ustroju, nieodzowna, gdyż pozwala rozprawić się ze swoimi wrogami (z całą bezwzględnością). Reguły moralne nie mogą stanowić tutaj przeszkody

polityka nie jest ani moralna, ani niemoralna polityka nie jest ani moralna, ani niemoralna. W polityce liczy się skuteczność. w określonych sytuacjach zbrodnia czy zdrada nie są moralnie naganne, jeżeli przynoszą lepszy rezultat niż działanie podporządkowane wyłącznie kanonom moralności. „Nie jest przypadkiem, że mnich Savonrola, który chciał odrodzić Italię hasłami moralnymi, poniósł klęskę i zginął, podczas gdy lis i lew w jednej osobie, Cesare Borgia, zwolennik terroru i okrutnik, odnosił sukcesy” nie można być moralnym, kiedy epoka jest niemoralna. władca łagodny i hojny choć porządany to skazany jest na klęskę. Hojność prowadzi do wzrostu podatków i staje się zarzewiem buntu, zaś łagodność traktowana jest jako przejaw słabości. dobrze jest by poddani kochali swego władcę, ale jeszcze ważniejsze jest, aby się go bali. „siłę i terror można i trzeba umiejętnie łączyć z podstępem i zdradą” akty terroru powinny być skomasowane, akty łaski starannie rozkładane w czasie, by poddani lepiej mogli się w nich rozsmakować, władca powinien zachować co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości, może je łamać w razie potrzeby przywódca polityczny musi być realistą, musi mieć wyczucie co wykonalne, a co nie oraz posiadać zdolność przewidywania musi odróżniać to co przypadkowe, od tego co konieczne, nadto musi umieć wykorzystywać okazje

Władca: jest bezwzględny, ale tylko wobec tych, którzy spiskuja przeciwko władzy unika totalnego terroru nie stara się wzbudzać nienawiści poddanych nie nastaje na ich własność jest ich protektorem moralny i niemoralny (dostosowuje swoje postępowanie do okoliczności) dba o to, by poddani go potrzebowali – wówczas będą mu stale wierni Religia: religia bywa pożyteczna kiedy kształtuje cnoty obywatelskie tj. uczy służby dla państwa i jego władcy musi być państwowa i obywatelska, stąd: musi wyzbyć się własnych abmicji politycznych Teoria cykliczności rozwoju państw: degeneracja prowadzi do upadku państwa, a gdy do tego dojdzie i nie można już upaść niżej to się podnoszą i wznoszą ku szczytom. Dyktatura jest rządem okresu przejściowego. Po ustabilizowaniu się nowych porządków absolutyzm powinien zostać zastąpiony modelem państwa trwałego – czyli republiką. najlepsza republika jest taka, która łączy elementy rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych (rząd ludu to przewaga polityczna warstw najzamożniejszych) gwarancją trwałości i rządności republiki to prawo i silna armia (najlepsza to armia narodowa)

Jean Bodin (1530-1596) uchodzi za pioniera historii państwa i prawa jako nauki pierwszy na szeroką skalę zastosował metodę historyczną i prawno-porównawczą w badaniach nad prawem twórca teorii suwerenności władzy państwowej „Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele” - państwo tworzy tylko rząd sprawiedliwy, tzn. respektujący prawo Boże i naturalne - państwo jest organizacją publiczną, ponad rodzinami – rodzina ma znaczenie pierwotne - na jego czele stoi suwerenny władca - suwerenność: to główne znamienie państwa, stanowi o jego absolutnej i nieustającej władzy. Zapewnia niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz niezawisłość od poddanych. Jest niepodzielna, stąd należy odrzucić teorie o mieszanej formie rządu Najlepszą formą rządów to monarchia: „Monarchia czysta i absolutna jest najpewniejszą rzecząpospolitą i bez porównania najlepszą ze wszystkich” głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza Suwerenność władcy jest niepodzielna i zupełna (nie można żądać by monarcha uznał zwierzchność papieża - kościół może być wykorzystany w służbie państwa)

Prawo: jest rozkazem suwerena: podstawą mocy wiążącej jej pochodzenie od suwerennej władzy rozkaz ten powinien być sprawiedliwy (odrzucenie samowoli): „Prawe rządzenie to stanowienie takiego prawa, które jest zgodne z prawem Bożym i naturalnym” władca zależny od prawa Bożego i naturalnego, ale tylko teoretycznie – ich naruszenie nie uchyla prawa pozytywnego prawo Boże i naturalne nie mogą być skutecznie przeciwstawione prawu suwerena: stąd poddani nie mogą przeciwstawiać się suwerenowi Podkreślenie znaczenia nietykalności własności: wynika z praw wyższych i jest ostoją porządku mądry władca nie będzie wyciągał ręki do poddanych po jałmużnę, ale będzie pokrywał wydatki z królewskiej szkatuły będzie udzielać poparcia rozwoju bogactwa powinien stwarzać atmosferę sprzyjającą bezpieczeństwu i pewności obrotu Stosunek do monarchy: obowiązek wobec monarchy nie zna granic: wszyscy są naturalnymi poddanymi i wszyscy winni są królowi posłuszeństwo nawet kiedy legalny król narusza prawo nie wolno pozbawić go władzy ani zycia

Hugo Grotius (właśc. Huig de Groot, 1583-1645) - nauka formułowana w klimacie nabrzmiałym wojnami religijnymi - jego myśl wiodła ku „religii naturalnej” która przez postanowienie rozumu miała zbliżać różniących się w wierze Stąd: prawo natury jest nakazem prawego rozumu: jest ono w pełni racjonalne i związane z niezmienną naturą człowieka. prawo to istniałoby nawet wtedy, gdyby nie było Boga nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego, że takimi ogłosił je Bóg wśród zasad prawa natury wymienia: 1) nienaruszalność cudzej własności, 2) obowiązek wynagradzania szkód, 3) obowiązek dotrzymywania umów, 4) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa (to wartości samoistne i uniwersalne) cechą niezmienną natury człowieka jest popęd społeczny: człowiek ma naturalny popęd do łączenia się z innymi ludźmi (appetitus societatis) opowiadał się za humanizacją wojny: może być sprawiedliwa, gdy prowadzi się ją w obronie zagrożonych praw natury głosił obowiązek ludzkiego traktowania przeciwników, oszczędzania kobiet i dzieci (godził się natomiast na niewolnictwo i nierówność społeczną)

Baruch Spinoza (1632-1677) u podstaw tkwi zasada tolerancji: krytyka religii prawda jest domeną filozofii, zaś mieszanie się religii z filozofią przynosi li tylko szkody głosił panteizm religijny: utylitaryzm religii jako narzędzia kształtującgo moralność i posłuszeństwo wolność przekonań to podstawowe naturalne prawo człowieka można zakazać głoszenia doktryn niebezpiecznych dla państwa, ale nie można kogoś zmusić do czegoś, co jest sprzeczne z jego naturą W konsekwencji: „każdy może mówić i czuć, co myśli, nie naruszając prawa i powagi najwyższej” Państwo: tworzy umowa społeczna (z użyteczności) organizacja, która za pomocą siły i gróźb zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki nieodzowne dla szczęścia i wolności (celem państwa jest wolność) wolnosć polega na życiu zgodnie z nakazami rozumu umowa państwa polega na tym, że jednostki zrzekły się swych praw na rzecz całego społeczeństwa (z wyjątkiem swobodnego myślenia) władza suwerenna to władza absolutna: suwerenem społeczeństwo demokracja: jedyny ustrój, w którym trwa równość cechująca stan natury

Thomas Hobbes (1588-1679) system racjonalistyczny oparty na przekonaniu, iż świat jest przyrodniczym mechanizmem, a jego najprostszym elementem jest człowiek człowiek jest z natury egoistą: każdy chce mieć więcej dóbr, władzy i szacunku od innych jest istotą rozumną, co różni go od zwierząt: to nakazuje człowiekowi dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnej swobody na rzecz innych ludzi, dotrzymywać umów, powściągać odruchy zemsty prawo natury tak długo nie mogło się rozwijać, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego respektowanie przy użyciu sankcji w końcu ludzie odnieśli zwycięstwo nad własnymi namiętnościami i zawarli umowę społeczną. Była to umowa każdego z każdym. Stąd powstało państwo – na kształt biblijnego potwora Lewiatana – wchłonęło w siebie jednostki. „Państwo to tyle co jedna osoba, która może użyć siły ich wszystkich i ich środków, jeśli będzie uważała to za korzystne dla ich pokoju i wspólnej obrony” Wraz z państem ustała natomiast naturalna wolność ludzi; rozpoczęli życie społeczne, pojawiły się prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i aktywności ludzkiej

Państwo-Lewiatan jest absolutnym władcą jednostek (logiczne następstwo umowy) jest umową jednostek suweren otrzymał władzę w „darze” od ludzi, stąd nikt nie może być zwolniony z poddaństwa (nawet gdyby suweren nie dochował umowy) brak możliwości zmiany umowy (poddani zrzekli się naturalnej wolności w całości i nieodwołalnie) suweren jest niezależny od poddanych (nie ma dwóch sił w państwie) wszystkie instytucje państwowe (np. parlament) są podległe suwerenowi suweren rozciąga swoją władzę na wszelkie korporacje również na Kościół absolutyzm racjonalną konsekwencją i wyrazem ludzkiej woli tylko absolutny władca może skutecznie rządzić ludźmi każde osłabienie władzy może sprowadzić „chorobę”, która może zakończyć się smiertelnie utylitarne podejście do absolutyzmu: jest synonimem sprawiedliwości, ładu i bezpieczeństwa, własności granicą posłuszeństwa poddanych jest bezpieczeństwo: „Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tak długo i nie dłużej niż trwa moc, dzięki której jest on zdolny ich ochraniać”

John Locke (1632-1704) pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury; stąd: prawo związane z naturą człowieka – rodzi się z nim, otrzymuje je z naturą w postaci praw podmiotowych (wolność, mienie, życie) wola ludzka zdecydowała o ustanowieniu rządu (bez tego nieład) (konieczność karania przestępców stanowiła zatem najwyższą przesłankę ustanowienia władzy państwowej) Państwo: powstało z umowy, która składała się z dwóch części: jednostki umawały się między sobą tworząc społeczeństwo umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd (państwo) podejście utylitarystyczne: ludzie zrezygnowali ze stanu natury w celu wzajemnego zachowania swych praw do życia, wolności i mienia. nie oddali wszystkich swoich prerogatyw państwu, lecz tylko jedną – prawo karania gwałcicieli prawa prawo własności najważniejsze z naturalnych praw konsekwencją utylitaryzmu Locke’a było sformułowanie podstawowych idei liberalizmu: (1) zasada indywidualizmu (prymat jednostki) oraz (2) zasada leseferyzmu, czyli wolność jednostki od państwa (ograniczenie roli państwa do ochrony życia i własności)

sformułował ideę szacunku dla władzy państwowej: możliwość oporu traktował jako zło ostateczne wzorem dobrego rządu umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona: najlepiej trzem dziedzinom: (1) prawodawstwu, (2) wykonawstwu, (3) obronie kraju, im mogły odpowiadać trzy władze: (1) władza ustawodawcza, (2) władza wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) oraz (3) federacyjna (obejmująca politykę zagraniczną). Nie wolno łączyć w jednym organie władzy stanowienia praw z władzą wykonawczą (w przeciwnym razie nie ma barier przed despotyzmem, gdyż: „[ustawodawcy mogą] wyłączyć samych siebie od obowiązku posłuszeństwa ustawom, dostosowywać ustawy przy ich tworzeniu i przy ich wykonywaniu do własnych prywatnych potrzeb i w ten sposób mieć interesy odrębne od reszty społeczności, sprzeczne z celem społeczeństwa i rządu” istotne by parlament reprezentował najszersze kręgi obywateli (wybory do parlamentu oparte na cenzusie majątkowym) parlament podejmuje decyzje większością głosów (w przeciwnym razie prawo natury nie ma ochrony silniejszej niż w stanie pierwotnym) równowaga polityczna: dwuizbowy parlament (Izba Lordów i Izba Gmin) reprezentował interes dwóch czołowych sił nowego angielskiego społeczeństwa – burżuazji i kapitalistycznego ziemiaństwa oraz arystokracji i szlachty

OKRES OŚWIECENIA podkreślano panowanie rozumu racjonalizm łączono z empiryzmem i sensualizmem rozumne działania pozwala zrozumieć prawa rządzące przyrodą i społeczeństwem utylitaryzm: dobre jest tylko to, co użyteczne odrzucano wszystko to co stare jako: „półd ignorancji i zabobonu” Paul Holbach: „religia to opium dla ludu” Dwie zasadnicze kwestie: nie do utrzymania na dalszą metę sa obciążenia chłopa – uniemożliwiają naturalny i szybki rozwój rolnictwa, a także przemysłu (brak chłopa na rynku pracy) wielkim hamulcem rozwoju jest despotyzm humanitaryzajca prawa (zwłaszcza prawa karnego) wyrażenie idei absolutyzmu oświeconego (Voltaire, Diderot): oświecony władca nie mówił już „państwo to ja” lecz „jestem sługą państwa”, jest szafarzem i organizatorem szczęścia swoich poddanych (włada absolutnie, bo widzi lepiej i dalej niż lud), jest ojcem narodu, popiera handel i strzeże własności, akceptuje liberalizm gospodarczy, natomiast wyklucza wolność w sferze polityki

Christian Thomasius (1655-1728) prawo naturalne powinno być świeckie, bez powiązań z etyką i metafizyką wola w człowieku ma pierwszeństwo przed rozumem. wola – czynnikiem aktywnym duszy ludzkiej rozum – czynnikiem pasywnym wola może chcieć dobra lub zła, wojny i pokoju, wolności i przemocy by zachować dobro i pokój ludzie muszą się łączyć ze sobą: w ten sposób osiągną szczęście szczęście można osiągnąć przez trzy cnoty i płynace z nich zasady: uczciwość (probitatis) – kieruje wewnętrznym działaniem człowieka, by osiągnął wewnętrzną doskonałość. ZASADA: „Czyń sobie to, co chcesz, aby inni sobie czynili” b) przyzwoitość (honestum) – kieruje działaniem zewnętrznym, by człowiek doświadczył życzliwości innych. ZASADA: „Czyń innym to, co chcesz, aby inni tobie czynili” c) sprawiedliwość (iustitia) – kieruje działaniem zewnętrznym, by ludzie nie burzyli pokoju ZASADA: „Nie czyń drugiemu, czego nie chcesz dla siebie” są trzy rodzaje czynów ludzkich, którymi zajmują się trzy nauki: dobre – zapewniają pokój wewnętrzny – etyka średnie – ani nie zakłócają, ani nie dają pokoju wewnętrznego – polityka złe – zakłócają pokój zewnętrzny - prawo

Prawo a moralność ścisłe rozróżnienie: prawo nakłada obowiązek zewnętrzny – wspierany przymusem moralność nakłada obowiązek wewnętrzny – na zasadzie rady tylko prawo stanowione ma charakter prawa sensu stricto: prawo naturalne, prawo Boże i moralność należy do kategorii rad przedmiot cel istota obowiązek źródło Prawo Czyny zew. Pokój zew. rozkaz Przymus zew. Prawo pozytywne Moralność Czyny wew. Pokój wew. Rada Obowiązek wew. Rozum i wola

Cesare Beccaria (1738-1794) Humanitaryzm prawniczy: - krytyka starych pryncypiów w prawie karnym: przestępstwa jako aktu obrazy Boga, okrucieństwa i odwetu jako podstawowego gwaranta społecznego i politycznego ładu, kary jako narzędzia pokuty i szansy odzyskania łaski - połączył prawo władzy państwowej do karania złoczyńców z konstrukcjami prawa natury i umowy społecznej - unifikacja i kodyfikacja prawa jako tama dla arbitralności i warcholstwa: „Tam gdzie prawa są jasne i ścisłe, obowiązek sędziego polega jedynie na ustaleniu zdarzenia” państwo miało przede wszystkim stwarzać warunki do walki z przestępczością konsekwencją kodyfikacji było przyjęcie założenia, iż tylko ustawa może określić, jakie czyny podlegają represji karnej i jaki powinien być rodzaj wymierzonej kary Stąd zasady: Nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy) oraz Nullum poena sine lege (nie ma kary bez ustawy) Konsewencją było uznanie, iż (1) wobec prawa karnego wszyscy są równi oraz (2) zasada domniemania niewinności oskarżonego w procesie - głosił zasadę współmierności przestępstwa i kary (opowiadał się za zasadą prewencji)

Charles Montesquieu (1689-1755) (Charles Louis de Secondat Baron de la Brede et de Montesquieu) - twórca idei monarchii konstytucyjnej i liberalizmu arystokratycznego - u podstaw filozofii głęboki relatywizm życie społeczne powinien przenikać duch praw, który polega: „(…) różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z rzeczami” – jest on różny dla narodów i zależy od takich czynników jak: położenie geograficzne kraju, klimat, warunki życia mieszkańców, liczba ludności, jej obyczaje, poziom gospodarki i kultury, tradycja i religia nie można ustanowić jednego uniwersalnego modelu prawa zasady prawa muszą być zróżnicowane: „prawo dobre dla jednego narodu, jest złe dla innego” relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i kultowi racjonalizmu przyjął historyczną zmienność zjawisk: podkreślał wzajemną współzależność: nie jednostki są twórcami historii – dziejowy proces to wypadkowa czynników natury fizycznej, takich jak: klimat, środowisko, ekonomika i czynniki natury moralnej relatywność zjawisk wyklucza ustroje idelane, rzekomo odpowiadające rozumnemu prawu natury: prawem natury jest życie w społeczeństwie. Rozumność tych praw ma charakter relatywny, stąd trzeba je ujmować w zgodzie z ich duchem, czyli w związku z ogółem warunków, w jakich żył i żyje naród

Państwo istota to polityczna wolność obywateli wolność polityczna nie polega na tym, że robi się co się właśnie chce, ale na tym, że się czyni to, co się powinno chcieć „Wolność, to prawo do czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają” prawo powinno być wypełnione duchem umiarkowania, nawiązującym do arystotelesowskiej zasady złotego środka: odrzucenie zbytecznego formalizmu, jako że w nim gubi się sens prawa: „Nie potrzeba zbyt licznych praw, bo to obniża autorytet normy. Podobnie należy wystrzegać się równych praw, bo to bywa niezgodne z zasadami prawidłowej polityki prawa.” zasada umiarkowania powinna przenikać prawo i system polityczny w państwie: „Wiekuiste doświadczenie uczy, że wszelki człowiek, który posiada władzę, skłonny jest jej nadużyć; posuwa się on tak daleko, aż napotyka granicę” analizując naturę rządu (istotę państwa – kryterium systematyki) i jego zasady (działanie) doszedł do wyróżnienia trzech ustrojów: (1) republikański, (2) monarchiczny, (3) despotyczny. najlepszym ustrojem jest monarchia, bowiem jej naturą są rządy zodne z prawem, a jej zasadą jest honor. Jest ona synonimem umiarkowania,a w konsekwencji miarą wolności i praworządności. W monarchii w sposób najbardziej naturalny i racjonalny jedna władza powściąga drugą.

2. Trójpodział władzy najskuteczniejszą barierą dla despotyzmu jest podział władzy trzy pola aktywności państwa, którym odpowiadają trzy władze: (1) prawodawcza (2) wykonawcza i (3) sądowa. w państwie, w którym ma być zapewniona polityczna wolność, władze te powinny być rozdzielone: nie ma wolności, gdy dwie z nich skupione są w jednym ręku, albo – co gorsza, gdy jedna osoba i jeden organ sprawuje wszystkie trzy władze. władza prawodawcza: powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa (wyręcza lud w stanowieniu prawa) władza wykonawca: ma należeć do monarchy, który stosuje prawo przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów władza sądowa: powinna być sprawowana przez wybierane na krótkie kadencje trybunały Te trzy władzy muszą być rozdzielone i stopione: istota ich stosunkow ma polegać na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak, aby jedna władza nie mogła wznieść się ponad inne. - domagał się dwuizbowego parlamentu, złożonego z: (1) Izby niższej (ludowej) – mieli ją wybierać wszyscy oraz (2) Izbę wyższą – miała być dziedziczna i reprezentować ludzi wyróżniających się rodem, bogactwem i cnotami.

hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. król może również odmówić zatwierdzenia ustawy, która godziłaby we władzę wykonawczą, wtedy, gdy ciało prawodawcze chiałoby się na tą władzę targnąć (posiadałby prawo weta) odpowiedzialność parmalentarna ministrów, wyłączona odpowiedzialność króla władza sądowa hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości „[sądy to tylko] usta, które wygłaszają brzmenie ustaw” teorie nierówności wobec pawa: „ludzie rodzą się w równości, ale nie mogą w niej trwać.” Kryteria nierówności: majątek, pracowitość, zdolności etc. koncepcja wolności jako rodzicielki rozwoju i postępu idea równouprawnienia i współistnienia narodów prawo narodów do decydowania o swoim losie humanitaryzm: programowy pacyfizm rozwój opieki społecznej i zapewnienie przez państwo minimów środków egzystencji obywatelom domagał się podniesienia statusu kobiety

Jean Jacques Rousseau (1712-1778) nie ufał historykom – teksty przesiąknięte aprioryzmem; podstawowe dzieło: Le contrat social (Umowa społeczna, 1762) człowiek jest z natury dobry, lecz rozwój kultury doprowadził go do moralnej degradacji stan natury był stanem pokoju i hramonii własność dała początek pierwszej epoce nierówności: podział na bogatych i biednych. To otworzyło drogę konfliktom państwo rezultatem paktu, zawartego z inicjatywy bogatych. etap: społeczność polityczna etap: powstanie władzy wykonawczej: działanie skierowane na umacnianie nierówności między ludźmi efektem tych paktów bogatych był upadek ludzkości, która osiągnęła najwyższy stan nierówności pomiędzy ludźmi: niewolnictwo i despocję. Stanu tego nie można zmienić, a jedynie zminimalizować jego skutki w formie: umowy społecznej. Konstrukcja umowy musi być jednak zgodna z ludzkim (indywidualnym) poczuciem sprawiedliwości treść umowy musi w praktyce społecznej stać się podstawą prawdziwej wolności: „[chodzi o to] by broniła i chroniła całą siłą wspólną osobę i dobra każdego członka i przy której każdy, łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak tylko siebie i pozostał równie wolnym jak poprzednio”

krytykował zwolenników szkoły prawa natury: umowa doprowadziła do oddania się ludu w niewolę i dobrowolnego zrzeczenia się wolności w zamian za obietnice spokoju i bezpieczeństwa nonsensem jest podejrzewać lud, że dobrowolnie zrzekłby się swych praw na rzecz jednostki: ani lud, ani jednostka nie mogą zrzec się swego człowieczeństwa. istotą umowy jest wolnośc wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności treść umowy społecznej jest: „zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ją uciążliwą dla innych” umowa przetworzyła naturalną wolność wszystkich w wolność cywilizowaną: człowiek oddał wszystkie swe przywileje i dobra, ale otrzymał wolność z powrotem w postaci chronionej przez prawo (każdy oddając się wszystkim, nie oddając się nikomu) jednostka może zachować wolność, a nawet ją rozwinąć w państwie umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu. suwerenność jest niezbywalna, tak jak wolność. Nie można jej oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie. „Suweren, który jest bytem zbiorowym, może być reprezentowany przez siebie samego” odrzucał podział władzy: wszystkie rodzaje władzy są synonomem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu: każda ustawa powinna traktować wszystkich obywateli jako członków całości: to gwarancja realizowania woli powszechnej

„wola powszechna” symbolizowała interes powszechny, a więc ogólny kierunek aktywności suwerennego ludu wolę powszechną niekiedy musi wyrażać jednomyślność: jej wyrazicielem może być (1) mniejszość a nawet (2) jednostka w konsekwencji wola nie ma charakteru arytmetycznego: jest tym, co ludzie dla własnego dobra powinni chcieć „Ktokolwiek odmówi posłuszeństwa woli powszechnej, będzie zmuszony do tego przez całe ciało, co oznacza nic innego, jak to, że będzie zmuszony do wolności” cechą suwerenności ludu: wyłączność prawodawcza: „Lud poddany prawom powinien być ich twórcą.” Tylko bowiem lud zachowuje swa wolność, kiedy słucha jedynie samego siebie. prawo powinno uwzględniać okoliczności, w jakich lud żyje funkcja kontrolna rządu wykonywana przez suwerenny lud 3 formy rządu: 1) monarchia 2) arystokracja 3) demokracja „Najlepszym i najnaturalniejszym porządkiem jest, by mądrzejsi rządzili pospólstwem, skoro tylko pewnym jest, że rządzić będą nie dla swojej, lecz dla jego korzyści” każda władza jest tylko urzędnikiem ludu: lud może każdą ustanowić i oddalić, kiedy zechce