Słuszność i sprawiedliwość społeczna na tle orzecznictwa 8 stycznia 2018 r. r. pr. dr Arkadiusz Turczyn Sąd Najwyższy RP Izba Cywilna*, Uczelnia Łazarskiego w Warszawie * Treści przedstawione podczas niniejszego wykładu nie stanowią oficjalnego stanowiska Sądu Najwyższego RP, a odzwierciedlają wyłącznie indywidualne poglądy autora.

Informacje wprowadzające Cel spotkania próba scharakteryzowania zasady słuszności próba scharakteryzowania zasady sprawiedliwości społecznej przedstawienie ich zastosowania (ujęcia) w orzecznictwie próba wyciągnięcia wniosków ogólnych co do stosowania tych zasad

Informacje wprowadzające Zarys spotkania: zakres normatywny uwagi ogólne dotyczące pojęcia zasady słuszności spojrzenie doktryny nauk prawnych zakres zastosowania zasady słuszności charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie* / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie* * Orzecznictwo dostępne na www.sn.pl, www.trybunal.gov.pl, orzeczenia.nsa.gov.pl, orzeczenia.ms.gov.pl oraz w systemach informacji prawnej LEX i Legalis

Informacje wprowadzające Zarys spotkania (c. d.): uwagi ogólne dotyczące pojęcia zasady sprawiedliwości społecznej podejście doktryny nauk prawnych zakres zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej charakterystyka zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie* przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie* podsumowanie dyskusja * Orzecznictwo dostępne na www.sn.pl, www.trybunal.gov.pl, orzeczenia.nsa.gov.pl, orzeczenia.ms.gov.pl oraz w systemach informacji prawnej LEX i Legalis

Zakres normatywny (podstawowy) Słuszność wprost w art. 38 ust. 2 Statutu MTS (Dz. U. 1947 nr 23 poz. 90) art. 21 ust. 2. (słuszne odszkodowanie z tytułu wywłaszczenia) art. 101 TofUE (słuszna część zysku) art. 102 TofUE (niesłuszne ceny zakupu, niesłuszne ceny transakcji) art. 17 KPP UE (słuszne odszkodowanie przy pozbawieniu własności) Art. 4172 K.c.  (szkoda na osobie wyrządzona przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej) Sprawiedliwość społeczna art. 2 Konstytucji RP art. 45 Konstytucji RP art. 2 TUE (sprawiedliwość) art. 3 ust. 3 akapit drugi (sprawiedliwość społeczna) art. 67 TofUE (sprawiedliwość) Słuszność w arbitrażach

Uwagi ogólne dotyczące pojęcia zasady słuszności Ius est ars boni et aequi – Prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne – Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne Rzymska paremia prawnicza, zawierająca definicję prawa; jej autorem jest Celsus; została potwierdzona przez Ulpiana i umieszczona w Digestach cesarza Justyniana I Wielkiego. (D. 1.1.1 – prawo ustrojowe, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ius-est-ars-boni-et-aequi;3915731.html).

Uwagi ogólne dotyczące pojęcia zasady słuszności Słownik języka polskiego PWN Synonimy

Spojrzenie doktryny nauk prawnych Znikoma literatura polska – raczej wzorce z systemu anglosaskiego czy arbitrażu (ale też wiele ich nie ma). Karol Ryszkowski, Orzekanie na zasadach słuszności w postępowaniu przed sądem arbitrażowym – summum ius summa iniuria?, Kwartalnik ADR 2011, nr 1(13) Ireneusz C. Kamiński, Zasady słuszności jako podstawa orzekania w obrocie cywilnym i handlowym, PiP 1993, nr 4 Ireneusz C. Kamiński, Słuszność i prawo, Kraków, 2003 Aleksandra Żaba, Słuszność jako wartość w pracy notariusza, Studia Iuridica Lublinensia vol. XXV, 2016, nr 2 Pobocznie: Maciej Jan Mazurkiewicz, Kilka uwag o polskich koncepcjach źródeł prawa międzynarodowego w okresie międzywojennym, Studia Iuridica Toruniensia 2016, nr 2 Władysław Czapliński, Problematyka źródeł prawa międzynarodowego w wyroku MTS w sprawie Nikaragui, PiP 1988, nr 11

Zakres zastosowania zasady słuszności Klauzule generalne – art. 5 K.c. (nadużycie praw podmiotowych), art. 58 K.c. (nieważność), art. 65 K.c. (wykładnia oświadczeń woli), art. 83 K.c. (zła wiara przy pozorności), art. 86 K.c. (podstęp), art. 172 K.c. (dobra / zła wiara), art. 3531 K.c. (swoboda umów), art. 355 K.c. (należyta staranność), art. 3851 i nast. K.c. (dobre obyczaje / niedozwolone postanowienia umowne), art. 388 K.c. (wyzysk), art. 423 K.c. (cywilna obrona konieczna), art. 445 i 448 K.c. (zadośćuczynienia), art. 6471 K.c. (dorozumiana zgoda inwestora na podwykonawcę), art. 7099 K.c. (leasing – sposób używania rzeczy), Art. 7612 K.c. (podział prowizji między agentów a względy słuszności), art. 898 K.c. (rażąca niewdzięczność – odwołanie darowizny), art. 1008 K.c. (przesłanki wydziedziczenia), u.z.n.k. itd.

Zakres zastosowania zasady słuszności Wszędzie tam, gdzie istnieje swoboda jurysdykcyjna (nie tylko materialnie, ale i procesowo); art. 3 K.p.c. (zasada prawdy materialnej), art. 5 K.p.c. (udzielanie pouczeń stronom / uczestnikom), art. 232 zdanie drugie K.p.c. (dopuszczenie dowodu z urzędu), art. 233 K.p.c. (swobodna ocena dowodów), art. 243 K.p.c. (uprawdopodobnienie), art. 322 K.p.c. (zasądzenie odpowiedniej sumy), art. 469 K.p.c. (uznanie przez sąd zawarcia ugody, cofnięcia pozwu, sprzeciwu lub środka odwoławczego oraz zrzeczenia się lub ograniczenia roszczenia za niedopuszczalne, gdyby czynność ta naruszała słuszny interes pracownika lub ubezpieczonego), art. 1194 § 1 K.p.c. (rozstrzygnięcie sporu przez sąd polubowny według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności, gdy strony go do tego wyraźnie upoważniły). Wszędzie tam, gdzie są otwarte regulacje („w szczególności”) – np. art. 23 K.c. Wszędzie tam, gdzie istnieje wątpliwość interpretacyjna, rozbieżność w orzecznictwie, czy istotne zagadnienie prawne (art. 3989 § 1 K.p.c.).

Zakres zastosowania zasady słuszności Wysokość zadośćuczynienia II PK 193/15 – charakter szczególnych dóbr osobistych / wzmożona ochrona (życie, zdrowie, wolność, dobre imię) II CSK 787/14 – odczuwalna wartość ekonomiczna, adekwatną do warunków gospodarki rynkowej, utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa II CSK 595/14 – intensywność winy IV CSK 422/14 – konkretne okoliczności faktyczne II CSK 334/14 – swoboda jurysdykcyjna sądu I CSK 215/13 – orzeczenia w innych przypadkach nieadekwatne I CSK 790/10 – skala naruszonego dobra, wpływ naruszenia, możliwości zapłaty I CSK 54/11 – wszystkie aspekty sprawy i brak rażącej niewspółmierności

Zakres zastosowania zasady słuszności Wysokość zadośćuczynienia III CSK 279/10 I CSK 243/10 I PK 145/10 V CSK 90/10 IV CSK 340/09 III CSK 62/09 I CSK 83/09 V KK 45/08 I CSK 319/07 I CSK 165/07 I CSK 159/05 IV CKN 1603/00 I CKN 1032/00 II CKN 756/97

Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Wyrok TK z dnia 21 marca 2001 r., K 24/00 – TK w uzasadnieniu relacjonując stanowiska stron wskazał na to, iż „niesprawiedliwie” jest utożsamiane z „niesłusznie”, a przyznanie słusznego odszkodowania , to przyznanie sprawiedliwego i ekwiwalentnego odszkodowania. Wyrok SN z dnia 23 marca 2017 r., sygn. akt V CSK 393/16 – art. 5 K.c. Wyrok SN z dnia 9 listopada 2016 r., sygn. akt II CSK 93/16 – art. 5 K.c. Wyrok SN z dnia 3 lipca 2015 r., sygn. akt IV CSK 595/14 – klauzula ta jest wyrazem wartości uniwersalnych składających się na pojęcie sprawiedliwości nie tylko formalnej, ale również materialnej.

Wyrok SN z dnia 28 listopada 2014 r., sygn. akt I CSK 735/13. Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Wyrok SN z dnia 28 listopada 2014 r., sygn. akt I CSK 735/13. Wyrok SN z dnia 19 marca 2014 r., sygn. akt I CSK 297/13. Postanowienie SN z dnia 19 września 2013 r., sygn. akt I CSK 735/12. Wyrok z dnia 23 maja 2013 r., sygn. akt IV CSK 660/12. Postanowienie z dnia 2 czerwca 2011 r., sygn. akt I CSK 520/10.

Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Sprawy pracownicze i z zakresu ubezpieczeń społecznych (słuszny interes pracownika czy ubezpieczonego) Wyrok SN z dnia 3 lutego 2016 r., sygn. akt II PK 340/14 – w przypadku terminów dochodzenia roszczeń pracowniczych. Postanowienie SN z dnia 20 grudnia 2000 r., sygn. akt I PKN 650/00 – odwołanie przez stronę oświadczenia jej pełnomocnika procesowego w przedmiocie zawarcia ugody. Postanowienie SN z dnia 13 maja 1999 r., sygn. akt II UKN 614/98 – szybkie i skuteczne nabycie świadczeń. Wyrok SN z dnia 25 sierpnia 2010 r., sygn. akt II PK 50/10 – za słuszne uznano godziwe wynagrodzenie za pracę, określając je również jako wynagrodzenie odpowiednie, właściwe, rzetelne i uczciwe.

Zniesienie kosztów procesu, odstąpienie od zasądzenia kosztów procesu. Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Zniesienie kosztów procesu, odstąpienie od zasądzenia kosztów procesu. Postanowienie SN z dnia 11 września 2013 r., sygn. akt III CZ 37/13 i postanowienie SN z dnia 10 października 2012 r., I CZ 102/12 – słuszność leży u podłoża każdego rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu. Postanowienie SN z dnia 17 kwietnia 2013 r., sygn. akt V CZ 124/12, czy postanowienie z dnia 15 marca 2013 r., sygn. akt V CZ 89/12 – możliwość obciążenia strony przegrywającej jedynie częścią kosztów albo nieobciążenia jej w ogóle tymi kosztami, uzależniona jest, stosownie do art. 102 K.p.c., od wyłonienia się w sprawie wypadków szczególnie uzasadnionych, wskazujących, że ponoszenie kosztów pozostawało w sprzeczności z powszechnym odczuciem sprawiedliwości oraz zasadami współżycia społecznego; należą do nich okoliczności związane z przebiegiem sprawy – charakter zgłoszonego roszczenia, jego znaczenie dla strony, subiektywne przekonanie o zasadności roszczenia, przedawnienie roszczenia oraz leżące poza procesem – sytuacja majątkowa i życiowa strony (tzw. prawo sędziowskie).

Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Wyrok SN z dnia 19 stycznia 2017 r., sygn. akt II CSK 207/16 – przesłanką niezwalniającą ubezpieczyciela od odpowiedzialności lub od zapłaty odszkodowania jest istnienie w danych okolicznościach konkretnej sprawy podstaw do zapłaty uzasadnionych względami słuszności (art. 827 § 1 in fine K.c.) i to bez względu na postanowienia umowy lub ogólnych warunków ubezpieczenia zwalniające ubezpieczyciela od odpowiedzialności. Wyroki SN z dnia 17 stycznia 2017 r., sygn. akt IV CSK 76/16, z dnia 26 września 2014 r., sygn. akt IV CSK 738/13, z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 135/11, z dnia 11 lutego 2004 r., I CK 222/03 – zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za legalne wykonywanie władzy publicznej, jeśli wymagają tego względy słuszności.

Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Wyrok SN z dnia 12 lutego 2015 r., sygn. akt IV CSK 272/14 – w sprawie dotyczącej powództwa przeciwegzekucyjnego Sąd badał podobieństwo tego powództwa i powództwa o zwrot niesłusznie ściągniętego świadczenia. Postanowienie SN z dnia 19 grudnia 2013 r., sygn. akt II CNP 35/13, wyroki SN z dnia 15 lutego 2013 r., sygn. akt I CSK 314/12, z dnia 20 grudnia 2012 r., sygn. akt IV CSK 257/12, z dnia 29 stycznia 2008 r., sygn. akt IV CNP 182/07 – wskazówka dotycząca roli uzasadnienia orzeczenia sądowego; akcentuje się tutaj umożliwienie kontroli instancyjnej, czy kasacyjnej, przekonanie stron co do zgodności orzeczenia z prawem, ale także wskazuje na przekonanie stron co do słuszności zajętego przez sąd stanowiska.

Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 21 kwietnia 2017 r., I OSK 1576/15 – uwzględnienie zasady proporcjonalności przy ustalaniu słusznego odszkodowania. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 29 czerwca 2010 r., I OSK 1186/09 – ekwiwalentność a słuszność.

Charakterystyka zasady słuszności w orzecznictwie / przykłady zastosowania zasady słuszności w orzecznictwie Słuszność i sprawiedliwość społeczna jako oparcie w rozstrzygnięciach związanych z pojęciem nieważności czynności prawnych, w różnych konfiguracjach przedmiotowych i podmiotowych. Wyrok SN z dnia 23 lutego 2017 r., sygn. akt V CSK 230/16. Wyrok SN z dnia 26 października 2016 r., sygn. akt III CSK 312/15 Wyrok SN z dnia 19 września 2013 r., sygn. akt I CSK 651/12 (tu pojawiła się tzw. zasada słuszności kontraktowej). Wyrok SN z dnia 26 stycznia 2011 r., sygn. akt IV CSK 299/10. Wyrok SN z dnia 5 czerwca 2009 r., sygn. akt I UK 19/09. Wyrok SN z dnia 1 lutego 2000 r., sygn. akt I PKN 503/99.

Uwagi ogólne dotyczące pojęcia zasady sprawiedliwości społecznej Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi – Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą przyznawania tego, co się komu należy – Sprawiedliwość jest określoną stałą wolą rozdzielania każdemu tego, co mu się należy W prawie rzymskim definicja sprawiedliwości, której autorem jest Ulpian; została zapisana w Digestach ces. Justyniana I Wielkiego (D. 1.1.10 pr. – https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/iustitia-est-constans-et-perpetua-voluntas-ius-suum-cuique-tribuendi;3915742.html).

Uwagi ogólne dotyczące pojęcia zasady sprawiedliwości społecznej Pojęcie sprawiedliwości i sprawiedliwości społecznej leksykalnie Synonimy sprawiedliwości Cele kary (wartościowanie zależne od punktu widzenia, wykształcenia, otaczającej społeczności, wychowania w tradycji itd.)

Zakres zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej Wartości konstytucyjne... Inne regulacje prawne... Tworzenie prawa... Stosowanie prawa – wyrokowanie... Wszystkie dziedziny...

Podejście doktryny nauk prawnych Monika Haczkowska (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz (art. 2). Bogusław Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz (art. 2). Leszek Garlicki, Marek Zubik (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom I (art. 2). Marek Safjan, Leszek Bosek (red.), Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1 – 86 (art. 2).

Podejście doktryny nauk prawnych Skrzydło Wiesław, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. VII Iwona Małajny, Ryszard M. Małajny, Zasada demokratycznego i sprawiedliwego państwa prawa (uwagi porządkujące na tle art. 2 Konstytucji III RP), GSP 2012, nr 1 Jerzy Skorupka, O sprawiedliwości procesu karnego Michał Kasiński (red.), Małgorzata Stahl (red.), Katarzyna Wlaźlak (red.), Sprawiedliwość i zaufanie do władz publicznych w prawie administracyjnym Anna Rytel-Warzocha, "Dyskryminacja pozytywna" jako przejaw urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej, GSP 2016, nr 1 Bartosz Rakoczy, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Prawo ochrony środowiska. Komentarz

Charakterystyka zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 marca 2001 r., K 24/00 . Wyrok TK z dnia 22 czerwca 1999 r., K 5/99. Wyrok TK z dnia 8 czerwca 2016 r. K 37/13.

Przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie – orzecznictwo TK Wyrok TK z dnia 8 czerwca 2016 r., K 37/13 – egzamin na prawo jazdy – obowiązek dostarczenia przez osobę niepełnosprawną pojazdu przystosowanego do rodzaju schorzenia na potrzeby przeprowadzenia praktycznej części egzaminu. Wyrok TK z dnia 19 grudnia 2012 r., K 9/12 – waloryzacja kwotowa świadczeń emerytalno-rentowych w 2012 r. – zgodna z Konstytucją. Wyrok TK z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10 – sposób ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego dla ubezpieczonego prowadzącego działalność gospodarczą, którego niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca ubezpieczenia - niezgodne z Konstytucją. Wyrok TK z dnia 5 maja 2009 r., P 64/07 – wysokość kary z tytułu nielegalnego użytkowania obiektu budowlanego.

Przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie – orzecznictwo TK Wyrok TK z dnia 11 kwietnia 2006 r., SK 57/04 – obciążenie dożywotnim obowiązkiem alimentacyjnym małżonka wyłącznie winnego rozkładowi pożycia. Wyrok TK z dnia 8 września 2005 r., P 17/04 – prawo nauczyciela placówki niepublicznej do wcześniejszej emerytury. Wyrok TK z dnia 10 października 2000 r., P 8/99 – najem lokali mieszkalnych. Wyrok TK z dnia 18 stycznia 2000 r., K 17/99 – najem lokali mieszkalnych. Wyrok TK z dnia 21 września 1999 r., K 6/98 – niekonstytucyjność wyłączenia pierwszeństwa nabycia lokalu mieszkalnego stanowiącego własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego przez najemców.

Przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie – orzecznictwo TK Wyrok TK z dnia 3 listopada 1998 r., K 12/98 – jednostki badawczo rozwojowe. Wyrok TK z dnia 3 czerwca 1998 r., K 34/97 – związki zawodowe.

Wyrok SN z dnia 18 lipca 2014 r., sygn. akt IV CSK 666/13. Przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie Elementarne poczucie sprawiedliwości, które ma być realizowane przez sądy Wyrok SN z dnia 18 lipca 2014 r., sygn. akt IV CSK 666/13. Wyrok SN z dnia 4 kwietnia 2013 r., sygn. akt II PK 236/12. Wyrok SN z dnia 25 czerwca 2009 r., sygn. akt III CSK 344/08. Wyrok SN z dnia 20 marca 2009 r., sygn. akt II CSK 602/08. Wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2005 r., sygn. akt IV CK 663/04. Postanowienie SN z dnia 30 maja 2007 r., sygn. akt I CZ 43/07.

Przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie Wyrok SN z dnia 17 grudnia 2013 r., III PK 19/13 – ocena zgodności z Konstytucją postanowień porozumienia zbiorowego dotyczącego wynagrodzeń pracowniczych. Postanowienie SN z dnia 16 stycznia 2009 r., I UK 295/08 – zasada równości i zasada sprawiedliwości społecznej w kontekście ubezpieczeń społecznych. Wyrok SN z dnia 27 października 2006 r., III KK 299/06 – wyjście sądu poza granice kasacji a zasada sprawiedliwości społecznej . Wyrok SN z dnia 29 czerwca 2005 r., I UK 300/04 – prawo do wcześniejszej emerytury a naruszenie zasad równości i sprawiedliwości społecznej. Wyrok SN z dnia 7 maja 2003 r., II UK 270/02 – nabycie uprawnienia na skutek naruszenia prawa a konstytucyjna zasada sprawiedliwości społecznej.

Przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie Wyrok NSA z dnia 12 maja 2017 r., I OSK 328/16 – przyznanie prawa do zasiłku opiekunowi. Wyrok NSA z dnia 19 czerwca 2015 r., II GSK 1125/14 – wykładnia prawa a wartości konstytucyjne; wstrzymanie płatności za zalesienie. Wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2011 r., II FSK 1208/10 – zasady konstytucyjne stosowane w postępowaniu podatkowym. Wyrok NSA z dnia 16 marca 2005 r., FSK 511/04 – konsekwencje dla podatnika zmiany stanowiska organów statystycznych odnośnie klasyfikacji sprzedawanych towarów; zasada pewności prawa podatkowego.

Przykłady zastosowania zasady sprawiedliwości społecznej w orzecznictwie Wyrok WSA w Białymstoku z dnia 22 listopada 2005 r., I SA/Bk 72/05 – znaczenie zastosowania się przez podatnika do interpretacji przepisów podatkowych dotyczącej stawek VAT. Wyrok WSA w Gdańsku z dnia 15 grudnia 2004 r., II SA/Gd 173/04 – nabywanie przez następców prawnych użytkowników wieczystych prawa własności nieruchomości. Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 17 czerwca 2004 r., I SA/Wr 1199/02 – VAT - dodatkowe zobowiązanie podatkowe.

Podsumowanie Sprawiedliwość społeczna – co do zasady wszędzie? Sprawiedliwość materialna a sprawiedliwość formalna? Jaka aksjologia? Czyja? Jakie jej rozumienie? Jakie interesy? Gdzie szukać słuszności? Co jest nadrzędnym celem? Wyczucie

Dyskusja

Dziękuję za uwagę