Wyznaczniki pochówków dziecięcych w tarnobrzeskiej kulturze łużyckiej w świetle analiz statystycznych Wojciech Rajpold Instytut archeologii UR Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- 2016/23/N/HS3/00666

Dzieciństwo to okres w którym wpajano zasady jakimi rządziła się dana społeczność oraz przyuczano dziecko do funkcji jakie w przyszłości będzie pełnić. Znamy liczne zabiegi inicjacyjne mające na celu wprowadzenie dziecka do społeczności osób dorosłych. Zwyczaje te były naprawdę różnorodne np. u niektórych plemion Australijskich aborygenów wybijano niektóre zęby, dochodziło do pozornego uśmiercania chłopca po to by mógł odrodzić się jako dorosły mężczyzna. Wreszcie znany jest obrzęd postrzyżyn wśród Słowian, czy też żydowska Bar Micwa. Nawet bierzmowanie i komunia stanowią jakby nie było zabiegi o charakterze inicjacyjnym pokazujące dojrzałość danej osoby. Wszystkie te obrzędy miały na celu udowodnienie, że dziecko jest pełno prawnym członkiem danej społeczności Jest jasnym, że do momentu inicjacji pozycja oraz sposób podchodzenia do danej osoby były zupełnie inne od tego co było po, gdy traktowano ją już jako osobę dorosłą. Te różnice mogły zaznaczać się na rozmaite sposoby celem który sobie postawiłem jest sprawdzenie czy w inwentarzu grobowym nie możemy dopatrzyć się cech mogących świadczyć o innym podejściu względem dzieci. Wydaje się, iż w tak ważnej kwestii jaką był pogrzeb te rzeczy starano się możliwie jak najwyraźniej zamanifestować. Trzeba też zanotować, że ten moment inicjacji w każdej społeczności odbywał się w różnym wieku. Osoby, które my obecnie traktujemy jak dzieci w pradziejach oraz średniowieczu już rodziły własne dzieci. Antropolog fizyczny daje nam informacje na temat wieku fizycznego ten wiek kulturowy jest dla niego nie osiągalny. Stąd odnalezienie przedmiotów będących wyznacznikami pochówków dorosłych w grobach dzieci może nam pomóc w mówieniu o wieku kulturowym.

Wiemy o przynajmniej 180 cmentarzyskach TKŁ i ponad 10000 pochówków. Nas tu jednak interesowały tylko te cmentarzyska dla których mieliśmy analizy antropologiczne. Stąd zestaw danych zmniejszył się do 11 cmentarzysk, z których pochodziło ponad 3000 pochówków. Jednak analizy antropologiczne dotyczyły tylko 2111 pochówków. Do tego część z nich to groby podwójne które utrudniają analizy gdyż na tym etapie nie możemy ustalić czyj to był w istocie pochówek. W pewnym stopniu nasze analizy mogą nam pomóc przy ustaleniu do kogo w istocie należały popielnica oraz przedmioty odnalezione w danym pochówku. Ostatecznie trzon bazy źródłowej stanowi 1800 pojedynczych pochówków. Warto jeszcze powiedzieć parę słów na temat przyjętych grup wiekowych. Nas interesowały wyznacznik pochówków dzieci i osób dorosłych. Stąd w przypadku osób dorosłych dane spłaszczyliśmy w jedną rubrykę nie rozdzielając ich na adultus, maturus czy senilis. W przypadku dzieci pozostano przy antropologicznym podziale na infans I, infans II oraz osoby młodociane w wieku juvenis. Problematyczne są kwestie sporej grupy dzieci dla których nie mamy oznaczeń co do wieku. W większości przypadków traktowaliśmy je jako osobny zestaw danych.

Kwestie obrządku pogrzebowego Co raczej oczywiste nie jesteśmy w stanie w tym momencie odtworzyć szeregu rytuałów jakie na pewno wiązały się z kremacja a następnie złożeniem zmarłego do grobu. Dla nas dostępna jest jedynie forma pochówku, jego głębokość, ułożenie popielnicy oraz ogólne bogactwo inwentarza. Jeżeli chodzi o rodzaj pochówku to tu nasze dane są bardzo ubogie. Jak powszechnie wiemy dominował obrządek ciałopalny popielnicowy i to jest zdecydowana większość pochówków. Pojawiały się co prawda groby szkieletowe łączone z najwcześniejszą fazą rozwoju TKŁ jednak tu brak danych antropologicznych. Stosunkowo nie licznie pojawiały się także groby symboliczne te także siłą rzeczy nie mają dla naszej pracy znaczenie. Jedynie kwestiia pochówków bez popielnicowych daje nam jakieś możliwości analiz. I tu testy chi^kwadrat wskazują na spore zależności – 4,95 i p- 0,03. Niestety mamy tylko 61 pochówków bez popielnicowych z których faktycznie tylko 6 to pochówki dziecięce. Tu więc zależność jest jasna. I ewidentnie widać że taki bardzo specyficzny obrządek zarezerwowany był niema wyłącznie dla dorosłych.

Sposób ułożenia popielnicy W kwestii ułożenia popielnicy dominował układ popielnica otworem do góry sporadycznie mieliśmy układ popielnica na boku lub otworem do dołu testy. chi^2 nie wskazują na żadne zależności – 0,83 i p- 0,83. wiek pierwszej osoby Sposób ułożenia popielnicy Popielnica odwrócona do góry Popielnica na boku Pod inną popielnicą Na innej popielnicy Na boku otworem w kierunku północnym Na boku otworem w kierunku południowym Na boku otworem w kierunku wschodnim Na boku otworem w kierunku południowo-wschodnim Na boku otworem w kierunku południowo-zachodnim Na boku otworem w kierunku zachodnim Razem Infans I 3 6 1 2 19 Infans II Infans Młodzież Dorośli 8 16 4 45 11 27 5 70

W kwestii głębokości pochówku brak istotnych zależności przy całościowym zestawieniu nie widać by pochówki i dzieci były głębiej wkopywane. Potraktowanie wieku jako cechy rangowalnej i zastosowanie współczynnika korelacji Spearmana r -0,03. także pokazuje nieistotność statystyczną zależności. grupa głębokość pochówku test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 54,21 51,43 57,00 373 45,00 27,34 19,31 1,77 43,23 46,77 3,73 0,44 Infas II 52,31 46,56 58,06 94 28,07 9,70 3,63 41,37 48,63 Infas 55,61 45,98 65,25 31 26,28 5,57 5,91 39,09 50,91 Młodzież 56,78 48,56 65,01 51 44,00 29,24 7,14 5,13 38,87 49,13 dorośli 52,10 50,53 53,67 1202 27,80 34,67 1,00 43,00 ogół 52,76 51,46 54,06 1751 27,72 41,84 0,83 43,17 44,83

Tylko na dwóch cmentarzyskach Test Kruskala-Wallisa wykazał większe znaczenie głębokości pochówku względem wieku. Testy wielokrotnych porównań wykazały, że dzieci były chowane głębiej. Co ciekawe także na innych cmentarzyskach najczęściej minimalnie głębiej wkopywano dzieci. Jest to w pewnym stopniu zaprzeczenie koncepcji jakoby za mniejszą liczbą pochówków dziecięcych stało ich płytsze wkopywanie a tym samym większe narażenie na zniszczenie.   grupa głębokość pochówku test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p kłyżów Infas I 69,52 61,22 77,82 23 75,00 19,19 4,80 5,01 69,99 80,01 7,61 0,05 Infas II 63,85 51,87 75,82 13 58,00 19,82 3,61 6,89 51,11 64,89 Młodzież 72,00 62,22 81,78 8 70,00 11,70 2,83 5,18 64,82 75,18 dorośli 61,17 57,81 64,53 102 61,00 17,11 10,10 2,12 58,88 63,12 knapy 41,88 37,63 46,12 32 42,50 11,76 5,66 2,60 39,90 45,10 7,53 35,00 26,15 43,85 7 9,57 2,65 4,53 30,47 39,53 31,00 16,84 45,16 5 30,00 11,40 2,24 6,39 23,61 36,39 35,14 32,05 38,23 127 17,60 11,27 1,96 33,04 36,96

Raczej nie jest zaskoczeniem wysoki związek między ilością szczątków a wiekiem zmarłego. Oczywistym jest że dzieci pozostawiają mniej szczątków niż osoba dorosła. Ten fakt potwierdzają nasze badania. Wykonana analiza ROC pokazała, że graniczną ilością szczątków jest 370g Co ciekawe na większości cmentarzysk średnia ilość szczątków dzieci pozostawała na zbliżonym poziomie za to w przypadku osób dorosłych często rejestrowaliśmy spore różnice częściowo mogły one wynikać ze znacznego zniszczenia danej nekropolii czasami mógł to być jednak efekt mniejszej staranności lub nieuchwytnych dla nas w tym momencie procesów związanych z obrządkiem, np. niekiedy można było dostrzec pewną korelacje między mniejszą ilością szczątków dorosłych a większą liczbą pochówków podwójnych to jednak nie jest w tym momencie przedmiotem naszych rozważań. grupa ilość szczątków test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 129,56 113,93 145,19 305 83,00 138,75 17,46 9,95 73,05 92,95 431,7 Infas II 400,00 321,99 478,00 83 314,00 357,22 9,11 49,13 264,87 363,13 Infas 158,46 57,04 259,89 30 30,00 271,61 5,48 62,14 0,00 92,14 Młodzież 595,00 480,46 709,54 44 550,00 376,75 6,63 71,17 478,83 621,17 dorośli 700,66 667,78 733,54 981 620,00 524,81 31,32 21,00 599,00 641,00 ogół 548,16 521,75 574,57 1443 401,00 511,46 37,99 16,87 384,13 417,87

grupa bogactwo pochówku test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 1,41 1,16 1,66 379 1,00 2,49 19,47 0,16 0,84 2,04 0,72 Infas II 1,38 0,99 1,76 96 1,89 9,80 0,24 0,76 1,24 Infas 1,59 0,78 2,41 32 2,26 5,66 0,50 0,00 1,50 Młodzież 1,37 0,66 2,07 52 2,52 7,21 0,44 0,56 1,44 dorośli 1,45 1,32 1,58 1216 2,29 34,87 0,08 0,92 1,08 ogół 1,33 1,55 1775 2,32 42,13 0,07 0,93 1,07 Pod względem bogactwa pochówku brak istotnych statystycznie różnic. Testy Kruskala Wallisa zastosowane do przeliczenia na punkty bogactwa pochówku jak i test chi^2 (r=1,89, p-76) nie wykazują istotnego związku pomiędzy wiekiem a bogactwem pochówku. Podobnie test spearmana dla wieku i bogactwa traktowanego jako cechy rangowalne. Warto odnotować, że także rozbicie danych na poszczególne cmentarzyska nie zmienia stanu rzeczy i większości różnice między dorosłymi a dziećmi były minimalne. Zwykle rejestrowaliśmy niewielką przewagę na rzecz dorosłych.

grupa wielkość popielnicy test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 14,58 14,11 15,05 232 14,15 3,65 15,23 0,30 13,85 14,45 286,3 Infas II 17,65 16,63 18,67 63 17,68 4,06 7,94 0,64 17,03 18,32 Infas 14,86 12,63 17,10 18 16,13 4,49 4,24 1,33 0,00 17,45 Młodzież 18,41 16,80 20,03 31 19,25 4,40 5,57 0,99 18,26 20,24 dorośli 20,10 19,82 20,39 653 20,33 3,71 25,55 0,18 20,15 20,51 ogół 18,52 18,24 18,79 997 18,63 4,43 31,58 18,45 18,80 Rejestrujemy naprawdę mocny związek między wielkością popielnicy a wiekiem zmarłego gdzie im większa popielnica tym większe prawdopodobieństwo pochówku osoby dorosłej. Warto zwrócić uwagę na dzieci w wieku infans II (połowa pochówków poniżej przedziału dla dorosłych połowa powyżej) oraz tylko 34 przypadki gdy dziecko wyposażono w popielnice większą od średniej. Rozważając podział wieku na dzieci dorosłych i przeprowadzając analizę roc oraz od Ratio dostajemy, że wielkością graniczną dobrze rozdzielającą te dwie grupy jest 17,7. Wyjaśnienia wymaga system oceny wielkości popielnic. Dodawano szerokość dna, wylewu oraz brzuśca i wysokość naczynia a następnie wynik dzielono przez 4 w ten sposób otrzymano punktowy zapis wielkości popielnicy. Na wszystkich cmentarzyskach ten związek wieku z wielkością naczynia się utrzymał. Chociaż rejestrujemy pewne różnice względem wielkości i np. w przypadku Bachorza mamy najmniejsze naczynia spośród tu omawianych nekropoli.

Test Chi^2 dla danych pogrupowanych Ilość szczątków Wielkość popielnicy  Korelacja Spearmana pokazująca zależność pomiędzy rzeczywistymi wartościami ilości szczątków a wielkością popielnicy Test Chi^2 dla danych pogrupowanych korelacja liniowa pearsona dla danych rzeczywistych korelacja spearmana pomiędzy danymi zgrupowanymi traktowanymi jako renking Do 10p 10,1-12p 12,1-14p 14,1-16p 16,1-18p 18,1-20p 20,1-22p ponad 22 Chi^2 P do 100g 17 26 34 31 18 10 4 15 0,55 (p<0,05) 328 0,54 (p=0) 0,53 (p<0,05) 101-200g 3 9 23 24 6 201-400g 19 21 11 13 401-600g 1 7 12 601-1000g 25 35 ponad 1000g 2 40 48 66 Razem 73 124 130 133 116 151

W kwestii obecności pokryw trudno mówić o realnym związku   wiek dzieci a dorośli Infans I Infans II Infans Młodzież Dorośli chi^2 p Jest 135 38 11 18 447 1 0,9 Nie ma 243 56 22 34 764 W kwestii obecności pokryw trudno mówić o realnym związku

grupa wielkość pokrywy test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 12,68 11,86 13,49 79 12,66 3,64 8,89 0,51 12,15 13,17 17,8 0,001 Infas II 12,28 10,26 14,30 18 11,67 4,06 4,24 1,20 10,46 12,87 Infas 10,77 5,99 15,55 6 10,54 4,55 2,45 2,33 0,00 Młodzież 13,29 10,82 15,77 12 13,67 3,89 3,46 1,41 12,26 15,07 dorośli 14,27 13,76 14,78 240 14,12 4,02 15,49 0,33 13,79 14,44 ogół 13,72 13,30 14,14 355 13,50 4,01 18,84 0,27 13,23 13,77

Rejestrujemy realny związek między wielkością pokryw a wiekiem zmarłych. Z tym że jest nieco słabszy niż w przypadku popielnic i przewaga na rzecz dorosłych nie jest aż tak widoczna . Dość zauważyć, że tu korelacja Spearmana zbudowana na wieku traktowanym jako ranking wynosiła tylko 0,19 (ale p<0,05)

korelacja liniowa pearsona dla danych rzeczywistych Wielkość popielnicy Wielkość pokryw Korelacja Spearmana pokazująca zależność pomiędzy rzeczywistymi wartościami wielkości pokryw a wielkością popielnicy Test Chi^2 korelacja liniowa pearsona dla danych rzeczywistych korelacja spearmana pomiędzy danymi zgrupowanymi traktowanymi jako renking 4,1-6p 6,1-8p 8,1-10p 10,1-12p 12,1-14p 14,1-16p 16-18p 18,1-20p ponad 20p Chi^2 P Do 10p 1 0,41(p<0,05) 115 0,00001 0,42 (p=0) 0,41 (p<0,05) 4 2 7 5 3 10 12 8 16,1-18p 14 19 9 13 6 20,1-22p 11 ponad 22 Razem 24 47 62 65 28 Nie powinno dziwić, że jesteśmy w stanie bardzo dobrze skorelować wielkość popielnic z wielkością pokryw

  Wiek wiek dzieci a dorośli Infans I Infans II Infans Młodzież Dorośli chi^2 p Jest 73 15 8 244 2,3 0,68 Nie ma 305 80 24 44 966 Nie jesteśmy w stanie stwierdzić związku między samą obecnością przystawek a wiekiem zmarłego

wiek Liczba przystawek chi^2 p 1 2 3 od 4 do 7 10,15 0,34 Infans I 47 19 5 Infans II 13 Infans Młodzież Dorośli 170 46 12 16 Nie jesteśmy w stanie stwierdzić związku między liczbą przystawek a wiekiem zmarłego zarówno w naszym podziale jak i w podziale wieku na dzieci i dorosłych (patrz ilorazy szans od ratio). Jedynie w przypadku pochówków z 4 i większą liczbą przystawek mamy większe prawdopodobieństwo pochówku dorosłego to dotyczy jednak niskiej serii

grupa wielkość przystawki test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 5,63 4,64 6,61 40 5,10 3,08 6,32 0,61 4,49 5,71 20,8 0,0003 Infas II 7,41 2,02 12,81 6 5,90 5,14 2,45 2,63 3,27 8,53 Infas 10,94 4,24 17,64 3 12,33 2,70 1,73 1,95 0,00 14,28 Młodzież 6,12 10,51 6,16 1,77 1,28 4,88 7,44 dorośli 6,81 6,34 7,28 120 2,59 10,95 0,30 5,82 6,41 ogół 6,62 6,18 7,05 172 5,83 2,89 13,11 0,28 5,55 6,11

korelacja liniowa pearsona dla danych rzeczywistych Wielkość popielnicy Wielkość przystawek Korelacja Spearmana pokazująca zależność pomiędzy rzeczywistymi wartościami wilkości przystawki a wielkością popielnicy Test Chi^2   korelacja liniowa pearsona dla danych rzeczywistych korelacja spearmana pomiędzy danymi zgrupowanymi traktowanymi jako renking Do 4p 4,1-6p 6,1-8p 8,1-10p 10,1-12p 12-15p ponad 15p Chi^2 P Do 10p 1 0,01 (p>0,05) 53,7 0,1 (-0,13) (p=0,16) (-0,04) (p>0,05) 12,1-14p 3 2 14,1-16p 6 16,1-18p 5 18,1-20p 7 4 20,1-22p 12 17 ponad 22 22 10 Razem 57 41 Co ciekawe brak możliwości zarejestrowania korelacji miedzy wielkością popielnicy a wielkością przystawki

test U-Mana Whitneya Obecność przystawek: Średnia Dolny przedział ufności 95% CI Górny przedział ufność 95% CI N Q25 Mediana Q75 Odchylenie standardowe UM-W p Jest 18,69 18,24 19,14 416,00 15,48 18,89 21,83 4,70 1,66 0,10 Niema 18,17 17,89 18,46 1149,00 14,78 18,45 21,75 4,86 Ogół 18,31 18,07 18,55 1565,00 14,95 18,58 4,82 Można próbować łączyć większe popielnice z obecnością przystawek jednak przewaga jest stosunkowo minimalna. Jest to tym ciekawsze, że większość pochówków z przystawkami to cmentarzysko w Bachorzu Chodorówce gdzie mieliśmy bardzo niewielkie naczynia co mogło dodatkowo zaniżyć wyniki.

  Test Chi^2 Wiek Waza Misy zbydniowskie, stożkowate półkoliste Czerpaki i kubki Dzbany i dzbany nadsańskie Wazy nadsańskie Garnek jajowaty Naczynie doniczkowate Garnek tulipanowaty Naczynie garnkowate Amfora Chi^2 P Infans I 168 3 12 20 47 23 4 46 6 121,29 Infans II 51 1 2 18 9 Infans 5 Młodzieź 26 Dorosły 605 11 239 71 129 Mamy realny związek między formą naczynia a wiekiem zmarłego. Z dziećmi ewidentnie powiązane są Czerpaczki, kubki, dzbany niestety dotyczyło to niskiej serii.

Liczba elementów brzuśca wiek Wylew Szerokość otworu Wysokość szyjki Szyjka Liczba elementów brzuśca Prosty Wychylony na zewnątrz, Wychylony do wewnątrz Szeroko otworowe, Wąski otwór Podobna szerokość brzuśca i wylewy Wysoka Krótka Nie wyróżniona Łukowata Stożkowata Lejkowata Cylindryczna Esowata Łukowata z jednej strony, lejkowata z drugiej Stożkowata z jednej strony cylindryczna z drugiej Lejkowata z jednej strony cylindryczna z drugiej 1 2 3 4 5 Infans I 93 140 181 43 9 76 142 15 56 53 29 36 11 137 82 Infans II 28 35 42 19 37 23 7 14 20 Infans 10 8 6 Młodzież 17 26 16 13 12 Dorosły 267 380 458 154 328 278 67 202 153 80 98 309 260 59 Razem 412 580 721 224 49 467 463 64 123 299 231 122 147 32 507 379 71 Test chi^2 chi^2 0,92 9,96 28,6 26,96 33,45 P 3,18 0,26 0,0004 0,52 0,006 Co do pojedynczych elementów naczyń to w kwestii szyjki wylewu oraz elementu brzuśca jedynie krótka i wysoka szyjka oraz stopień skomplikowania brzuśca mogły by stanowić wyznaczniki wieku znamy jednak sporo wyjątków.

Związek krótkiej szyjki oraz brzuśców które można opisać mniejszą liczbą cech z dziećmi dobrze dokumentuje również wykres szans od ratio

Wyraźnie zaznaczony załom brzuśca tzw. barkiem wiek Elementy brzuśca Test chi^2 Zaokrąglony Dwustożkowaty Asymetryczny Nisko załamany Wysoko załamany Mocno wydęty Smukły Mocno profilowane Łagodnie profilowane Wyraźnie zaznaczony załom brzuśca tzw. barkiem Beczułkowate Stopka Półkoliste ścianki Stożkowate ścianki chi^2 P Infans I 105 126 37 22 20 60 66 26 43 25 5 1 4 3 82,52 0,004 Infans II 21 42 9 19 13 Infans 2 16 7 Młodzież 14 17 6 10 Dorosły 237 410 90 116 112 246 149 81 156 65 Razem 379 611 139 143 342 238 226 103 11 Co do elementów brzuśca to test chi^ kwadrat wskazywał na związek niektórych elementów z wiekiem. Wykres szans od ratio wskazywał by między innymi na większy związek smukłych naczyń z dziećmi a mocno wydętych z dorosłymi. W żadnym jednak z przypadków te zestawienia nie mają dużej mocy testu ( z powodu małych liczebności.

Typ popielnicy Wiek Łącznie test chi^2 Infans I Infans II Młodzież Dorośli chi^2 P I 1 5 6 34,7 0,07 II 3 III 4 IV 16 24 V VI 7 10 VII VIII 11 9 21 IX 14 Nasze wcześniejsze obserwacje dotyczyły całości danych bez rozbijania na poszczególne cmentarzyska to znacząco wykraczało by poza ramy naszej pracy warto jednak zrobić tu próbę wydzielenia pewnych grup naczyń tylko dla jednego cmentarzyska (w tym przypadku Kłyżowa) i sprawdzenie czy pod tym katem nie mamy danych na temat wieku. Grupa I z wazami o prostym wylewie wysokiej stożkowatej szyjce i zaokrąglonym brzuścu (10 naczyń). Grupa II z wazami takimi jak powyżej o krótkiej szyjce (6 naczyń) Grupa III z wazami o cylindrycznej i wysokiej szyjce z prostym wylewem i zaokrąglonym brzuścem (5 naczyń) Grupa IV z wazami o prostym wylewie, wysokiej stożkowatej szyjce i dwustożkowatym brzuścu (32 naczynia) Grupa V z wazami o cylindrycznej wysokiej szyjce z prostym wylewem i dwustożkowatym brzuścem (6 naczyń) Grupa VI z wazami o łukowatej wysokiej szyjce z dwustożkowatym brzuścem (6 naczyń) Grupa VII z wazami o stożkowatej wysokiej szyjce z wylewem wychylonym na zewnątrz i dwustożkowatym brzuścem (8 naczyń) Grupa VIII z wazami pojawiającymi się tylko w pojedynczych egzemplarzach (27 naczyń) Grupa IX to wspomniane już we wcześniejszych rozważaniach naczynia innego niż wazy typu (17 w całości zachowanych naczyń plus 7 gdzie można było określić formę).

  Wiek test chi^2 Infans I Infans II Infans Młodzież Dorośli chi^2 P Jest 152 51 12 26 563 12,91 0,01 Nie ma 137 29 10 320 Wydaje się, że sama obecność lub brak obecności zdobienia może stanowić pewien może niezbyt silny ale jednak istotny ze statystycznego punktu widzenia wyznacznik wieku w podziale na dzieci i dorosłych dobrze obrazuje to wykres.

Więcej danych mamy gdy weźmiemy pod uwagę połączenia miejsc zdobienia ale i tu zasadniczo jedynie w rzadkich przypadkach gdy zdobione było tylko miejsce przejścia szyjki w brzusiec mamy większe szanse pochówku dziecka. Trzeba też zanotować, ze przy naczyniach gdzie mieliśmy zdobienie tylko w partii przydennej prawdopodobieństwo pochówku osoby dorosłej było bardzo wysokie Trudno mówić o realnym związku między miejscem zdobienia a wiekiem zmarłego. Wykres szans od ratio zasadniczo wyklucza by brzusiec, część przydenna czy miejsce przejścia szyjki w brzusiec miały tu jakieś znaczenie.

Niestety również sposób ornamentyki nie daje nam przekonywujących danych. Często przewaga wynikała z niskiej serii. Lub jak w przypadku np. wilczych zębów mogła wynikać ze związku tylko z określoną stylistyką.

  test chi^2 Infans I Infans II Infans Młodzież Dorośli Starcy chi^2 P Jest 64 20 7 13 204 6 5,76 0,33 Nie ma 314 76 25 40 944 57 Niestety w kwestii obecności przedmiotów metalowych brak realnego związku z wiekiem. Co jednak ciekawe w pochówkach starców przedmioty te pojawiają się bardzo rzadko.

Trudno także mówić o związku z ilością przedmiotów.   test chi^2 Jeden przedmiot Dwa przedmioty Trzy przedmioty Cztery przedmioty Pięć przedmiotów Osiem przedmiotów chi^2 P Infans I 56 4 3 1 23,37 0,27 Infans II 15 2 Infans 6 Młodzieź 9 Dorośli 178 19

grupa Wartość punktowa test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 0,21 0,17 0,25 66 0,10 0,16 8,12 0,02 0,08 0,12 6,23 0,18 Infas II 0,09 0,41 19 0,33 4,36 0,01 0,19 Infas 0,36 7 2,65 Młodzież 0,13 0,37 12 3,46 0,07 0,06 dorośli 0,51 0,29 0,73 224 0,20 1,66 14,97 0,14 0,34 ogół 0,42 0,27 0,57 328 0,15 1,38 18,11 0,05 Co do ilość surowca to w pierwszym rzędzie omówienia wymaga sama metoda. Niestety w żadnym z przypadków nie znamy wagi omawianych tu przedmiotów stąd nie można się wesprzeć na tym najprostszym wskaźniku. Autor przyjął tu system punktowy uzależniony w pewnym stopniu o potencjalną wartość tych przedmiotów plus ich wielkość. I tak prosty skrycik otrzymywał tu 0,1 punktu tymczasem szpila mająca do 10 cm 0,5 punktu. Jest jasnym że system ten zawyża nieco wartość często bardzo drobnych skrętów. Jednak jak już wcześniej pokazano ogólnie w pochówkach rzadko zdarzały się sytuacje gdy w grobie mamy więcej niż jeden przedmiot. Stąd większa seria nawet drobnych skrętów wymaga automatycznie zwiększenia wartości. Niemniej jasnym jest, że system ten może budzić spore wątpliwości. Ostatecznie ma on jednak pokazać pewien ogólny trend. A co do samego związku z wiekiem to test Kruskala-Wallisa nie daje istotnego statystycznie związku. Współczynnik korelacji Spearmana (r=0,16, p<0,05) wskazuje na słabą ale istotną statystycznie zależność dodatnią ( czym większy wiek tym większa ilość punktów). Niemniej wyraźnie widać, że osób dorosłych ponad 1,5 razy więcej niż dzieci w grobach gdzie wartość przedmiotu była >=0,3 . W dodatku jak zaraz pokażemy również iloraz szans od ratio wskazuje na silniejszy związek dorosłych z większymi przedmiotami.

Zausznice gwozdziowate Możemy dostrzec pewien związek niektórych przedmiotów z wiekiem. Co do skrętów to ich silniejszy związek z dziećmi może być przypadkowy. Przypadkowy jest także związek dzieci z bransoletami. Już jednak związek osób dorosłych ze szpilami nie musi być przypadkiem. Przedmioty test chi^2 Skręty i kółko skręty Bransolety Szpila Skręt typu Trzęsówka Nóż Guziki Kolczyki typu kłyżów Zausznice gwozdziowate Paciorki salta leone Nity Zawieszki Naszyjniki Rurkowate paciorki Łańcuszek Grociki Dłutka Szczypczyki chi^2 P Infans I 39 6 8 2 1 5 3 4 45,76 0,96 Infans II 11 Infans Młodzieź Dorośli 85 10 40 7 20 12

W przypadku skrętów szczególnie warto zwrócić uwagę na czynnik wielkości gdzie powyżej 2 cm szansa pochówku dziecka była ewidentnie niższa niż dla osób dorosłych. Na co nam jednoznacznie wskazuje wykres szans od ratio oraz punkt odcięcia. Warto też zanotować, że współczynnik korelacji Spearmana (r=0,21, p<0,05) jest niewielki ale istotny statystycznie i dodatni czyli czym większy wiek tym dłuższy skręt. grupa test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 1,56 1,30 1,82 34 1,40 0,75 5,83 0,16 1,24 4,9 0,3 Infas II 1,52 1,02 2,01 11 1,20 0,74 3,32 0,28 0,92 1,48 Infas 1,58 0,36 2,79 4 1,25 0,76 2,00 0,48 0,00 1,73 Młodzież 1,42 0,64 2,20 6 1,10 2,45 0,38 0,72 dorośli 1,57 1,89 82 1,65 0,71 9,06 0,10 1,55 1,75 ogół 1,53 1,77 137 1,50 11,70 0,08

Mamy też realny związek między długością szpil a wiekiem gdzie powyżej 7,8 cm szansa pochówku dziecka jest absolutnie minimalna. Także współczynnik korelacji spearmana jest dodatni i istotny statystycznie r= 0,37, p<0,05 grupa test K-W średnia dolny 95% CI górny 95%CI N median SD pomocnicze błąd mediany 95% dolny CI dla mediany 95% górny CI dla mediany K-W p Infas I 6,73 4,55 8,90 8 6,45 2,60 2,83 1,15 5,30 7,60 5,1 0,16 Infas II 8,03 3,50 12,56 3 7,70 1,82 1,73 1,32 6,38 9,02 Infas brak szpil Młodzież 7,47 3,70 11,23 6,80 1,51 1,10 5,70 7,90 dorośli 9,27 8,14 10,40 33 8,40 3,19 5,74 0,70 9,10 ogół 8,64 7,74 9,54 47 7,80 3,07 6,86 0,56 7,24 8,36

Test Kryskala-Wallisa   Test Kryskala-Wallisa Wiek Średnia Dolny przedział ufności 95% CI Górny przedział ufność 95% CI N Q25 Mediana Q75 Odchylenie standardowe Statystyka K_W p Infans I 15,27 14,27 16,26 49,00 13,03 14,88 16,63 3,45 62,04 0,00 Infans II 18,69 17,16 20,21 14,00 16,45 18,25 19,63 2,64 Infans 16,24 8,97 23,52 5,00 16,97 17,35 18,90 5,86 Młodzież 18,50 15,31 21,68 10,00 17,75 19,03 20,60 4,45 Dorośli 20,38 19,75 21,02 133,00 18,12 20,68 22,80 3,69 Ogół 18,89 18,32 19,47 211,00 15,88 19,10 21,75 4,23 test U-Mana Whitneya Obecność metalu średnia wielkosć popielnic Dolny przedział ufności 95% CI Górny przedział ufność 95% CI N Q25 Mediana Q75 Odchylenie standardowe Z p Nie ma 18,38 18,06 18,69 779,00 15,23 18,40 21,75 4,49 -1,5 0,13 Jest 18,95 18,41 19,50 220,00 16,03 19,11 21,73 4,12 Ogół 18,50 18,23 18,78 999,00 15,38 18,62 4,42 Ostatnia kwestia dotyczy próby połączenia wielkości popielnicy z obecnością brązu. Okazuje się, że w pochówkach zawierających tego typu przedmioty średnia wielkość popielnic była o ponad 0,5 punktu większa. Co szczególnie interesujące szczególnie ten wzrost dotyczył popielnic dziecięcych gdzie mamy wzrost o nieco ponad 1 punkt. Okazuje się wiec że podobnie jak w przypadku przystawek mamy korelacje z większymi naczyniami.

Podsumowanie Pochówki bez popielnicowe najmocniej powiązane z osobami dorosłymi. To jednak dotyczyło tylko niewielkiej serii przypadków. Bogactwo pochówku bardzo słabo przekładało się na wiek na niektórych cmentarzyskach mamy minimalną przewagę na rzecz osób dorosłych ale samo w sobie nie może być to wskaźnikiem wieku. Wielkość popielnic które stanowiło bardzo mocny wyznacznik wieku gdzie niewielkie naczynia były bardzo mocno skorelowane z dziećmi a duże z osobami dorosłymi. Do pewnego stopnia również wielkość pokryw i przystawek stanowiło kwalifikator wieku. Był to jednak nieco słabszy wyznacznik. Dosyć oczywista ale jednak ze statystycznego punktu widzenia ważna jest kwestia ilości szczątków które znajdowały się w pochówku. Tym bardziej, że kwestie wagi archeolog jest wstanie sprawdzić sam bez pomocy antropologa. Co przy skorelowaniu z wielkością popielnicy daje bardzo mocne przesłanki o mówieniu o wieku osobnika w danym grobie. Forma popielnic, tu przede wszystkim rejestrujemy silny związek czerpaków, dzbanów z dziećmi oraz waz nadsańskich z osobami dorosłymi. Do tego analizy przeprowadzone dla Kłyżowa wskazały na związek dzieci z formami rzadziej występującymi oraz odbiegającymi od ogólnych norm. Mamy więc tu wyraźny podział na silniej zestandaryzowane naczynia osób dorosłych i mocniej zróżnicowane naczynia dziecięce Do pewnego stopnia niektóre elementy popielnic z tym, że tu jedynie krótka szyjka stanowiłaby mocniejszy wskaźnik pochówków dziecięcych. Jednak ten element pojawiał się też stosunkowo często przy popielnicach osób dorosłych stąd może to być jedynie element, który nieco zwiększa prawdopodobieństwo sam w sobie nie może być wyznacznikiem wieku. Stopień skomplikowania urny gdzie im bardziej złożony brzusiec tym większe prawdopodobieństwo pochowania w tym naczyniu osoby dorosłej. Bardzo mocnymi wyznacznikami są wartości metryczne przedmiotów z brązu gdzie większe szpile oraz skręty są bardzo mocno powiązane z dorosłymi. Także ocena punktowa przedmiotów z brązu daje nam mocny wskaźnik na wiek zmarłego. Wreszcie niektóre przedmioty brązowe jak chociażby szpile mogą stanowić bardzo mocne wyznaczniki wieku.

Dziękuje za uwagę