Jan Brzozowski Katedra Studiów Europejskich Ekonomia rozwoju7 Jan Brzozowski Katedra Studiów Europejskich

Teorie rozwoju 2 Kumulatywne uwarunkowanie (Myrdal) Zaklęty krąg ubóstwa (Nurske) Wielkie pchnięcie (Rosenstein-Rodan) Strukturalizm (Prebisch) Nierówności dochodowe a rozwój (Kuznets) Nowoczesny system – świat (Wallerstein) Instytucje a rozwój (North) Fragmentaryzacja etniczna (Easterly i Levine)

Kumulatywne uwarunkowanie (Myrdal) Koncepcja kumulatywnych uwarunkowań: różnice społeczno-ekonomiczne między regionami i państwami narastają z biegiem czasu Kumulują się bowiem i nakładają procesy polityczne, ekonomiczne i kulturowe

III świat: między wirem a rozpryskiem Efekt wiru – kumulacja czynników negatywnych Polega na wysysaniu zasobów z krajów gospodarczo zacofanych Zasoby te to zarówno kapitał finansowy, jak i praca oraz towary

Efekt rozprysku (pozytywny) Rozprzestrzenianie się efektów rozwojowych z centrum na peryferia Transfer technologii, wzrost popytu (głównie na produkty rolne) w krajach słabiej rozwiniętych Konieczny interwencjonizm państwowy, bez niego efekt wiru zdominuje efekt rozprysku

Znaczenie pozaekonomicznych czynników (instytucjonalnych) Niedorozwój sektora publicznego w regionach biednych i zacofanych – szczególnie w aspekcie edukacji oraz ochrony zdrowia Efekt: niski poziom wykształcenia oraz kondycji zdrowotnej – niska produktywność pracy Niska racjonalność podmiotów gospodarujących (rola przesądów, zabobonów) – niskie aspiracje rozwojowe Apatia biedoty i zachowawcze działanie dotychczasowych elit Problem tworzenia dobrego prawa i jego przestrzegania Główną barierą rozwojową – korupcja (jeden z pierwszych ekonomistów który zwraca na to uwagę!)

Zaklęty krąg ubóstwa (poverty trap - Nurske) Sytuacja, gdy zacofany kraj nie jest w stanie wejść na drogę rozwoju Występuje więc negatywne sprzężenie zwrotne

Zaklęty krąg Podaż: niskie oszczędności – niski poziom inwestycji w kapitał ludzki i kapitał fizyczny Efekt: niska produktywność całej gospodarki – niski poziom dochodu Przy niskim poziomie dochodu nie jest możliwe zwiększenie oszczędności

Popyt: niskie dochody społeczeństwa – niska siła nabywcza Efekt: niechęć do inwestowania Brak kapitału: niska wydajność pracy – w rezultacie niskie dochody

Jak wybrnąć z pułapki ubóstwa? Konieczne jest rozszerzenie rynku wewnętrznego przy równoczesnej akumulacji kapitału Rozszerzenie rynku – w wielu sektorach, które są wobec siebie komplementarne Czyli zatrudnieni w jednej gałęzi gospodarki są równocześnie konsumentami towarów wytwarzanych w innym sektorze (tej samej gospodarki) Dopiero w takich warunkach rosnące korzyści skali (inwestycje stają się opłacalne przy rosnącym rynku) oraz pozytywne efekty zewnętrzne (rosnące kwalifikacje pracowników) Zbyt wąski rynek i jego wzrost powodują jedynie presję inflacyjną

Konieczność interwencji państwa Nawet w takich warunkach zagrożeniem jest efekt demonstracji Zachodnie wzorce konsumpcji wpływają na zachowanie miejscowej ludności – negatywnie wpływa na skłonność do oszczędzania i akumulację kapitału Rola państwa: ochrona rynku wewnętrznego (protekcjonizm) przy równoczesnych zachętach/przymusie do akumulacji kapitału

Wielkie pchnięcie (Rosenstein-Rodan) Pchnięcie kraju na drogę samoczynnego i zrównoważonego rozwoju – analogia samolotu Stopniowe budowanie warunków dla rozwoju nie przyniesie pozytywnych efektów Konieczne jest osiągniecie pewnej masy (szybkości) krytycznej dla rozwoju – wygenerowanie specyficznych korzyści zewnętrznych

Konieczna jest koncentracja interwencjonizmu państwowego na kapitale podstawowym Społeczny kapitał podstawowy: branże takie jak energetyka, transport i komunikacja Dopiero rozwój kapitału podstawowego umożliwia rozwój innych branż Kolejnym elementem umożliwiającym rozwój – otwarcie gospodarki na handel zagraniczny

Połączenie koncepcji pułapki rozwojowej i wielkiego pchnięcia – koncepcja progów rozwojowych (Azariadis & Drazen 1990)

Właściwość progowa Sytuacja, kiedy zmienna ekonomiczna znajduje się w krytycznym zakresie wartości, przez co nagle i bardzo szybko rosną korzyści skali.

Progi rozwojowe mogą się pojawić przy akumulacji kapitału ludzkiego Gdy gospodarka i społeczeństwo osiąga odpowiedni poziom wiedzy: Jest łatwiej nabywać kolejną wiedzę (łatwiejszy jest dostęp do instytucji edukacyjnych i to po akceptowalnych kosztach) Indukowana jest możliwość nagłego zwiększenia produkcji (łatwiejszy dostęp do wysokowykwalifikowanych pracowników i specjalistycznej produkcji)

2 kraje: A i B o relatywnie podobnym poziomie rozwoju Stan równowagi dla braku kształcenia (pułapka ubóstwa): społeczna stopa zwrotu z wyższego Poziomu KL wysoka, ale prywatna stopa zwrotu zbyt mała by indukować inwestycje w KL Wyższy stan równowagi przy zwiększonych Inwestycjach w KL ɣ - prywatna stopa zwrotu z KL, która zależy od istniejącej średniej jakości kapitału ludzkiego w danej gospodarce (x)

Implikacje Bez znaczących publicznych inwestycji w edukację nie zwiększą się prywatne inwestycje w kapitał ludzki i nie pojawi się rozwój Wysokowykwalifikowana siła robocza jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczajacym dla rozwoju Kilka przykładów potwierdzających tą tezę (Korea, Japonia i Finlandia w okresie 1940-1985)

Strukturalizm (Prebisch) Dotychczasowe koncepcje ekonomiczne – zachodniocentryczne Potrzeba innego podejścia dla wyjaśnienia problemów ekonomicznych Ameryki Łacińskiej

Struktura GŚ: centrum i peryferie Centrum: kontrola nad postępem technologicznym Dostawcy surowców podstawowych

Nierównomierne korzyści Korzyści z postępu technicznego w krajach rozwiniętych: podwyższenie standardu życia większości mieszkańców Korzyści z postępu technicznego w krajach peryferyjnych: eksporterzy i wąskie elity

Problem terms of trade Warunki wymiany zmieniają się na niekorzyść peryferii Spadają relatywne ceny surowców pierwotnych wytwarzanych w krajach peryferyjnych w stosunku do relatywnych cen towarów przetworzonych (wytwarzanych w krajach centrum) Kraje peryferyjne muszą eksportować coraz większe ilości produktów pierwotnych by utrzymać odpowiedni poziom importu Rezultat: transfery dochodowe z państw biednych do bogatych, co prowadzi do dalszego obniżenia poziomu życia

Rozwiązanie Ograniczenie otwartości gospodarek peryferyjnych Likwidacja modelu gospodarki opartej o eksport surowców Postulat silnego interwencjonizmu państwowego – szczególnie w aspekcie zwiększania udziału (nowoczesnego) przemysłu A więc strategia industrializacji przez substytucję importu

Nierówności dochodowe a rozwój (Kuznets) Początkowy okres rozwoju: ze stadium zacofania, gospodarka o charakterze agrarnym zaczyna przechodzić w okres industrializacji Dochody osób które oszczędzają i inwestują (również w kapitał ludzki) rosną szybciej, niż reszty społeczeństwa Ludzie biedniejsi mają problemy z dalszym kształceniem – ich dochody nie rosną W rezultacie narastają dysproporcje dochodowe

Relacja między nierównościami a rozwojem: nielinearna Początek industrializacji i urbanizacji Faza rolnicza Zaawansowana faza przemysłowa

Wraz z rosnącym znaczeniem przemysłu maleją nierówności Następuje realokacja zasobów pracy z obszarów wiejskich do miast Spada liczba pracujących na roli, stopniowo wzrasta wydajność ich pracy, co przekłada się na wzrost dochodów W przemyśle wyższa wydajność pracy – wyższe dochody ludności

ŹródłoL http://www.pb.pl/4052965,51251,polska-kraj-przecietnych-nierownosci

Nowoczesny system – świat (Wallerstein) Współczesny system kapitalistyczny jest wynikiem długotrwałej ewolucji GŚ Występuje w nim międzynarodowy podział pracy, determinujący pozycję danego obszaru w systemie Zmiana pozycji danego obszaru – bardzo trudna, choć możliwa

Obszary zewnętrzne (np. Japonia w XIX w.) Poziom rozwoju K Kraje rdzenia Kraje semi-peryferyjne Kraje Peryferyjne Stopień niezależności Obszary zewnętrzne (np. Japonia w XIX w.)

Centrum: główny beneficjent systemu, charakteryzujący się koncentracją kapitału, wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, technologii. Produkcja towarów wysoko przetworzonych daje dominującą pozycję w handlu Peryferie: główny poszkodowany; niewielkie zasoby kapitału, eksport towarów nisko przetworzonych (surowce + produkty niskich technologii) Półperyferie: mieszane cechy centrum i peryferii, słabsza od centrum pozycja. Uczestniczą w światowym handlu, czerpiąc z niego mniejsze korzyści. Mogą jednak również wykorzystywać peryferie.

3 drogi do awansu Wykorzystanie okazji: osłabienie centrum w okresie kryzysu światowego (substytucja importu produkcją krajową przy utrzymaniu/wzmocnieniu eksportu) – Argentyna, Brazylia, Urugwaj (1939-1945) Rozwój oparty o własne siły, wariant autarkii gospodarczej (de facto brak przykładów) Rozwój przez zaproszenie – przyciągnięcie zagranicznych inwestorów (częściowo Korea Południowa, Tajwan)

System kapitalistyczny wchodzi jednak w epokę schyłkową: Deruralizacja – zmniejszanie obszarów wiejskich zmniejsza konkurencję na rynku pracy (brak presji na ludność miejską) – wzrost kosztów pracy Kryzys ekologiczny i internalizacja negatywnych efektów zewnętrznych produkcji – wzrost kosztów produkcji, zmniejszanie się zysków Demokratyzacja – rosnące żądania socjalne i płacowe zwiększają koszty kapitalistów Atrofia struktur państwowych i jego kontestowanie przez społeczeństwo (mniejszy autorytet państwa, jak również coraz mniejsza zdolność do zarządzania w warunkach kryzysu) ALE: nie wiadomo, co dalej i czy będzie to lepszy system od kapitalizmu…

(Nowa) Instytucjonalna ekonomia (Coase, Williamson, North, Ostrom) Instytucje: reguły gry które kształtują relacje międzyludzkie (polityczne, ekonomiczne i społeczne) Mogą być zarówno informalne (Tradycja, tabu, zwyczaje)jak i formalne (prawa własności, konstytucja) Zostały stworzone po to, by „stworzyć porządek i zmniejszyć niepewność wymiany” Odgrywają kluczową rolę w gospodarceustalając „koszty transakcyjne i produkcyjne a także (…) zyskowność i zasagność angażowania się w jakąkolwiek działalność gospodarczą” (North, 1991: 97)

Początkowe stanowisko neo-instytucjonalistów Instytucje powiązane z historią gospodarczą Ewoluują w miarę upływu czasu: doskonalsze instytucje eliminują gorsza, co prowadzi do zwiększonej wydajności W tym ujęciu – stanowisko zbliżone do ekonomii neoklasycznej

Douglass North: instytucje nie muszą wspierać rozwoju! They „provide the incentive structure of the economy; as that structure evolves it shapes the direction of economic change towards growth, stagnation or decline” (North, 1991: 97) Instytucja na ogół tworzone po to, by poprawić sprawność gospodarki, ale nie ma żadnej gwaranci że ta poprawa nastąpi. Instytucje mogą być też dysfukncjonalne!

Przykład: Convênio de Taubaté (1906) W tym okresie gospodarka brazylijska zależy od eksportu kawy Kawa stanowiła 70% brazylijskiego eksportu, a Brazylia miała 70% udział w rynku światowym Producenci kawowi z Sao Paulo byli wiodącą siłą polityczną w kraju 1906: umowa zakładająca interwencję rządową na rynku w razie spadku cen

Interwencja miała chronić produkcję kawy (czyli fundament gospodarki) od szoków zewnętrznych Zamiast tego chroniła jedynie interesy producentów kawy Doprowadziła do zakłóceń na krajowym i globalnym rynku kawy – nadprodukcji kawy z Brazylii

National production Exports Government-owned stocks Rezende (2002)

Instytucje a rozwój We wczesnych fazach rozwoju, informalne instytucje mogą być ważniejsze (normy społeczne, tradycja) Ale „rozszerzanie się rynków powoduje równocześnie spadek znaczenia norm wspólnotowych, przy wzrastajacej potrzebie wykreowania zuniformizowanych standardów i odpowiednich instytucji stojących na ich straży, co z kolei trwa dość powoli” Hoff and Stiglitz, 2001: 400)

Fragmentaryzacja etniczna (Easterly i Levine) 1960s: fala dekolonizacyjna w Afryce, A. Kamarck (szef Economic Development Institute w Banku Światowym) szacuje potencjał wzrostu na poziomie 7 pp rocznie (!) 1965-1990 średni wzrost realnego PKB w Afryce Subsaharyjskiej był zerowy…

Kraje z negatywnym wzrostem PKB pc (1960-1988) Easterly, W., & Levine, R. (1997). Africa's growth tragedy: policies and ethnic divisions. The Quarterly Journal of Economics, 1203-1250.

A tym samym pośrednio wpływa negatywnie na perspektywy rozwojowe Dlaczego tak się dzieje? Jedna z odpowiedzi to fragmentaryzacja etniczna społeczeństw afrykańskich Etniczna różnorodność w kraju wpływa negatywnie na jakość polityk publicznych i stabilność polityczną A tym samym pośrednio wpływa negatywnie na perspektywy rozwojowe

Zgubny wpływ etnicznej różnorodności na instytucje państwowe Zwiększa się prawdopodobieństwo polityk hamujących rozwój, a wspierających pogoń za rentą (rent seeking behavior) – a więc regulacje chroniące wybraną grupę interesu, związaną z grupą etniczną będącą u władzy Zmniejsza się możliwość osiągnięcia konsensusu co do polityk publicznych promujących wzrost w skali całego kraju

Skąd etniczna różnorodność Afryki? Lata kolonizacji pogłębiły i tak znaczne zróżnicowanie trybalne i klanowe Granice polityczne narzucone przez mocarstwa kolonialne były całkowicie arbitralne i nie uwzględniały geografii etnicznej

Rezultat Nie tylko problem z harmonijnym sprawowaniem władzy Ale także mnogość konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych Przykład: Maasai rozdzieleni między Kenię (62%) i Tanzanię (38%); Nukwe rozdzieleni między Angolę, Namibię, Zambię i Botswanę.

S. Michalopoulos, E. Papaioannou, (2012) The long-run effects of the Scramble for Africa, http://voxeu.org/article/long-run-effects-scramble-africa

Ghana i wojna kakakowa Ghana – głównym towarem eksportowym po uzyskaniu niepodległości było kakao. Produkcja skoncentrowana w regionie zdominowanym przez grupę Ashanti (13 % społeczeństwa), która dominowała w czasach prekolonialnych. Tradycyjny konflikt z grupą Akan, z której wywodził się lider niepodległościowy Kwame Nkrumah. Jeszcze za czasów kolonialnych udało mu się wprowadzić zwiększone opodatkowanie dla producentów kakao oraz wprowadzić administracyjny, zawyżony kurs walutowy który uderzał w eksporterów. W 1955 eksport kakao stanowił 19% PKB, w 1983 – zaledwie 3%. Jest to klasyczny przykład „zabijania kury znoszącej złote jaja”.

Kenia – zawłaszczenie inwestycji infrastrukturalnych Kraj ma ponad 40 grup etnicznych, w tym największe to Kikuyu (21%), Luhya (13%), Luo (13%), Kalenjin (11%), Kamba (11%), Masai (2%) i Somali (2%) Walkę o niepodległość rozpoczęli Kikuyu, którzy sprawowali władzę w koalicji z Luo do 1978 Po 1978 – koalicja Kalenjin, Kamba i Luhya

Zmiana alokacji środków na inwestycje infrastrukturalne i edukację 1979-1980 – 44% środków na budowę dróg wydane w regionie Kikuyu i Luo 1987-1988 – tylko 16% (grupy te nie są już u władzy), za to inwestycje w matecznikach koalicji Kalenjin, Kamba i Luhya wzrosły z 32 do 57% 1987-1988 – 49 środków na opiekę zdrowotną do regionów zamieszkałych przez Kalenjin, Kamba i Luhya , zaledwie 18% - o Kikuyu i Luo