Muzeum Archeologiczne w Gdańsku Ludność kultury łużyckiej i kultury pomorskiej, a problem pochodzenia Słowian Janusz Piontek, Beata Iwanek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Antropologii, Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka Muzeum Archeologiczne w Gdańsku „Między kulturą łużycką a kulturą pomorską Przemiany kulturowe we wczesnej epoce żelaza” Gdańsk, 15-16 października 2009 r.

Uwagi wstępne Badania antropologiczne ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w epoce brązu i w epoce żelaza są bardzo utrudnione z powodu ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Jednak w przypadku badań kości z grobów ciałopalnych możliwe jest wyselekcjonowanie (z grobów dziecięcych) zawiązków zębów stałych, na których można zbadać wiele cech morfologicznych wykorzystywanych w badaniach zmienności biologicznej człowieka.

Some odontological traits Shovelling of I1 Four-cusped forms on M2

Some odontological traits Forms on M2 degrees 3 Carabelli’s cusp

Some odontological traits The variant 2 med. II position of the second furrow of the metoconid on M1 Four-cusped forms on M1

Uwagi wstępne Na obszarze dorzecza Odry i Wisły znaleziono także pewną liczbę grobów szkieletowych dotowanych na epokę brązu i epokę żelaza. Materiały kostne z tych grobów posłużyły antropologom do opracowania zróżnicowania biologicznego populacji ludzkich łączonych przez archeologów z ludnością kultury łużyckiej, kultury pomorskiej, kultury przeworskiej, kultury wielbarskiej i kultury czerniachowskiej.

Uwagi wstępne Oto kilka publikacji antropologicznych dotyczących zróżnicowania morfologicznego ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w epoce brązu i epoce żelaza

Odontologia ludności kultury łużyckiej Badania zmienności biologicznej populacji ludzkich z okresu trwania kultury łużyckiej. Badano zawiązki zębów z grobów ciałopalnych pochodzących z cmentarzyska w Wicinie koło Lubska i z Sobiejuch koło Żnina. Kultura łużycka - zawiązki stałych zębów trzonowych 47 osobników

Odontologia ludności kultury pomorskiej Badania zmienności biologicznej populacji ludzkich z okresu trwania kultury pomorskiej. Badano zawiązki zębów z 779 grobów ciałopalnych pochodzących z 226 cmentarzysk, w większości Wielkopolski Kultura pomorska - zawiązki stałych zębów trzonowych 52 osobników

Wzory na obliczenie odległości biologicznej Sjøvolda (MMD) i wariancji odległości

Dane z pracy - Kaczmarek M., Piontek J., 1982 Odległość biologiczna Sjøvolda obliczona na podstawie porównania częstości występowania cech niemetrycznych siekaczy i zębów trzonowych. Porównywane grupy nie wykazują różnic statystycznie istotnych.

Odontologia ludności kultury łużyckiej i pomorskiej Pod względem częstości występowania cech odontologicznych ludność kultury łużyckiej i ludność kultury pomorskiej wykazuje bardzo wysokie podobieństwo biologiczne. Wartości odległości biologicznej MMD są nieistotne statystycznie.

Ludność kultury łużyckiej, a problem pochodzenia Słowian W latach 70. ubiegłego wieku Wiercińscy (1978, 1982) przedstawili wyniki badań dotyczących roli ludności kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej w kształtowaniu się populacji Słowiańskich w dorzeczu Odry i Wisły. Materiał badawczy stanowiły populacje szkieletowe z Żernik Górnych (kultura trzciniecka), populacje ludności kultury unietyckiej, populacja z okresu halsztackiego z Austrii, populacja ludności kultury łużyckiej (materiały kostne publikowane przez różnych autorów) oraz średniowieczna populacja szkieletowa z Wiślicy.

Ludność kultury łużyckiej, a problem pochodzenia Słowian W opracowaniu tym stwierdzili, że „ jest przeto wysoce prawdopodobne, że ludność pochowana w grobach szkieletowych kultury łużyckiej należała, procesualnie do kontinuum populacji, z których wywodzi się polska, a więc niewątpliwie słowiańska ludność okresu wczesnego średniowiecza” (Wiercińska, Wierciński 1982: 437).

Ludność kultury łużyckiej, a problem pochodzenia Słowian Wykorzystując dane o budowie morfologicznej populacji ludzkich żyjących w Europie Środkowej, w okresie od epoki brązu do wczesnego średniowiecza (ujęcie diachroniczne), dodaliśmy do zbioru populacji szkieletowych uwzględnionych w badaniach Wiercińskich, dane dla populacji ludności kultury unietyckiej z cmentarzyska w Grossbrembach (Ullrich 1972) dane dla populacji ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej (badania własne) dane dla wczesnośredniowiecznej populacji z Lubelszczyzny (Kozak-Zychman 1996). Łącznie porównano 12 męskich populacji szkieletowych z różnych okresów chronologicznych.

Dendrogram grupujący 12. populacji męskich z Europy Środkowej Kultura unietycka, Austria i Morawy N=36 KU1 Kultura unietycka, Czechy N=59 KU2 Kultura unietycka, Śląsk N=17 KU3 Kultura unietycka, Grossbrembach N=20 Kultura trzciniecka, Małopolska N=18 KT Okres halsztacki, Austria N= 24 OH Kultura łużycka, Polska N=41 KŁ Kultura przeworska, Polska N=20 KP Kultura wielbarska, Polska N=53 KW Kultura czerniachowska, Ukraina N=84 KCz Wczesne średniowiecze, Małopolska N=100 WS Wczesne średniowiecze, Wyżyna Lubelska N= 41

Układ badanych 12. populacji męskich z Europy Środkowej względem dwóch pierwszych składowych głównych

Interpretacja wyników Populacje ludności kultury trzcinieckiej i kultury unietyckiej tworzą oddzielne skupisko. Populacje z okresu rzymskiego, w tym populacja ludności kultury łużyckiej, zajmują miejsce pomiędzy populacjami neolitycznymi, a populacjami z okresu wczesnego średniowiecza. Podobieństwo populacji ludności kultury łużyckiej do populacji ludności z okresu rzymskiego jest wysokie, zarówno ze względu na pierwszą, jak i na drugą składową główną..

Układ badanych 10. populacji z różnych okresów chronologicznych względem dwóch pierwszych składowych głównych Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, badane populacje wykazują wysokie podobieństwo biologiczne.

Opinie naszych poprzedników Czekanowski J: "wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, że źródła antropologiczne dokumentują ciągłość zaludnienia obszaru między Bałtykiem a Sudetami i Karpatami od neolitu aż po czasy teraźniejsze. " A.A. Wiercińscy: „ jest przeto wysoce prawdopodobne, że ludność pochowana w grobach szkieletowych kultury łużyckiej należała, procesualnie do kontinuum populacji, z których wywodzi się polska, a więc niewątpliwie słowiańska ludność okresu wczesnego średniowiecza” Kocka W.: "wspólnota praindoeuropejska ukształtowała się na bazie naddunajskich plemion w obszarze Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej. W trzecim i drugim tysiącleciu przed naszą erą wyodrębniły się, w wyniku krzyżowania tej ludności z grupami rybacko-myśliwskimi główne grupy etniczne Europy, natomiast protosłowiański zespół etniczny wyodrębnił się na obszarze dorzecza Odry i Wisły."

Opinie naszych poprzedników L. Leciejewicz: "...słowiańscy mieszkańcy ziem polskich we wczesnym średniowieczu nawiązywali zbyt wiernie do dorobku swych poprzedników w tej części antycznego barbaricum, by nie mówić o rodzimych korzeniach ich kultury. […] Był to znaczny liczebnie, najbardziej rolniczy lud, położonej poza dawnym limesem Europy i nie wydaje się możliwe, by mógł ukształtować się na stosunkowo niewielkim obszarze, wśród puszcz i bagien górnego Naddnieprza". Rożnowski F.: „Wykonana analiza porównawcza nie wykazała istnienia w strukturze morfologicznej ludności kultury wielbarskiej śladów biologicznego substratu germańskiego.” Dąbrowski R.: „Analiza porównawcza cech morfologicznych czaszek w ujęciu diachronicznym wykazała bardzo wysokie podobieństwo ludności kultury przeworskiej i wielbarskiej oraz ludności kultury czerniachowskiej do populacji Słowian".

Ustalenia genetyczne Malarczuk, Grzybowski i in Ustalenia genetyczne Malarczuk, Grzybowski i in.: „pula genetyczna Słowian zachodnich, wschodnich i południowych jest częścią całkowitej puli genetycznej europejskich grup etnicznych i ma najwyższą liczbę filogenetycznie pokrewnych typów mtDNA. Słowianie zachodni zajmują centralną pozycję pośród słowiańskich grup etnicznych, a ich pula genetyczna ma maksymalną liczbę rzadkich wspólnych i podobnych typów mtDNA w stosunku do Rosjan i Białorusinów...".

Piontek J., Iwanek B., Segeda S. (2008): „Pod względem cech morfologicznych, podobnie jak w przypadku analiz genetycznych, Słowianie zachodni plasują się również centralnie pośród słowiańskich grup etnicznych, zajmując miejsce pomiędzy grupami germańskimi z jednej strony, a grupami Słowian wschodnich z drugiej strony. Natomiast populacje ludności kultury wielbarskiej, ludności kultury przeworskiej i ludności kultury czerniachowskiej wykazują największe podobieństwo biologiczne do średniowiecznych populacji Słowian zachodnich.”

Wniosek końcowy Rozwijając rozpoczęte przez A. A. Wiercińskich (1978, 1982) badania, przy uwzględnieniu nowych materiałów szkieletowych dotyczących populacji z okresu rzymskiego oraz przy zastosowaniu nowych metod badania zmienności międzypopulacyjne (odległość biologiczna, metoda składowych głównych) i wykorzystaniu nowych cech (cech odontologicznych), wykazaliśmy bardzo wysokie podobieństwo biologiczne populacji ludności kultury łużyckiej i ludności kultury pomorskiej do grup ludzkich, zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły w okresie średniowiecza.